Портал:Козара и Поткозарје/Неуређено
KOZARA 1942
Početkom 1942. godine na teritoriji sjeverozapadne Bosne nalazili su se dijelovi 718. njemačke pješadijske divizije, i to u garnizonima Bosanski Novi, Prijedor i Banja Luka. U blokiranom Prijedoru i rudniku Ljubiji nalazilo se i 500 vojnika iz 923. »Landesšicen« bataljona. U Banjaluci se nalazilo zapovjedništvo 2. domobranskog zbornog područja, stožer banjalučkog zdruga 10. pješadijske pukovnije, 8. topnički sklop (artiljerijski divizion), 8. ustaška bojna, banjalučka doknadna bitnica (dopunska baterija), 4. povezna satnija (saobraćajna četa), banjalučka posadna satnija, dijelovi 3. oružničke pukovnije i zračna luka (aerodrom) vazduhoplovne jedinice na aerodromu Zalužani kod Banje Luke. U Prijedoru se nalazi 2. bojna 4. oružničke pukovnije, a u Bosanskom Novom 6. ustaška bojna. Sastav neprijateljskih posada u Bosanskoj Kostajnici, Bosanskoj Dubici i Bosanskoj Gradiški nije utvrđen. U Bosanskoj krajini dejstvuju početkom 1942. godine tri partizanska odreda: 1. odred na teritoriji Drvara-Podgrmeča; 2. na terenu Kozare i 3. na prostoriji Jajce-Manjača-Čemernica-Borje-planina Ljubić-planina Motajica. Veliki snijeg i hladnoća znatno su otežali manevre, sadejstvo i napade većih razmjera. Formiranjem Operativnog štaba za Bosansku krajinu početkom 1942. godine konačno je uspostavljen jedinstven komandni centar za sve partizanske jedinice u Bosanskoj krajini. Stvoreni su.uslovi za povezivanje odreda i koordinaciju u izvođenju zajedničkih vojnih akcija. Odredi su uspjeli da preovladaju ustaničku stihiju i sve više dobijali karakter stalnih pokretnih jedinica. Raspored snaga 2. krajiškog NOP odreda na području Kozare i Potkozarja bio je sljedeći: U početku januara 1942. godine na Širokom Brijegu u Kozari bio je štab Drugog krajiškog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda. Prema operacijskom planu štaba Odreda, svaki bataljon i njegove čete imali su sektor djelovanja na kome su razvijali svoju vojnu i političku aktivnost. U početku januara 1942. godine u ranijem partizanskom logoru na Karanu bio je štab Prvog bataljona. Prvi bataljon rasporedio je svoje snage u rejonu: cesta Prijedor-Knežica-Bačvani, desna obala rijeke Une, uzvodno do Bosanske Kostajnice, iznad Bosanske Kostajnice i dalje do žeIjezničkog mosta na rijeci Uni kod Velinje, zatim duž željezničke pruge Dobrljin-Bosanski Novi-Prijedor i na lijevoj obali rijeke Sane u rejonu Radomirovca. Štab Drugog bataljona bio jc na Vitlovskoj u Kozari. Drugi bataljon sa svojim snagama djelovao je na sjevernom, sjeveroistočnom i sektoru jugozapadnog dijela Kozare. Njegove dvije čete (2. i 3.) djelovale su u rejonu: selo Bačvani, desna obala rijeke Une do ušća rijeke Mlječanice u selu Komlencu, produžavajući dalje iznad Bosanske Dubice preko sela Verije, Novoselaca, Kruškovca, Hadžibaira, Božića i Klekovaca do Dubičke ravni i dalje do sela Orahova, niz rijeku Savu do Vrbaške i tzv. 15. kilometra prema Bosanskoj Gradišci. Prva četa 2. bataljona nalazila se u rejonu Prijedora i Kozarca, vezujući se svojim lijevim krilom za snage 3. bataljona. U Bistrici je bio štab Trećeg bataljona. Treći bataljon nalazio se na istočnom i jugoistočnom dijelu Kozare, čije su snage bile raspoređene:. 1. ćeta u Verićima, 2. četa u Grbavcima i 3. četa u Turjaku, djelujući svojim lijevim krilom prema Bosanskoj Gradišci, zatim prema Lijevču polju i komunikaciji Bosanska Gradiška-Banja Luka. Dio snaga ovog bataljona djelovao je prema Kozarcu i željezničkoj pruzi Prijedor-Banja Luka i dalje južno od pruge u selima Marićkoj, Jelićkoj, Radosavskoj i na područjima prema Banjoj Luci (404,364). Svi bataljoni su se brzo sredili i izvodili vojne akcije. U Kozari, na Vitlovskoj, na Mednjaku, u Moštanici, u Brusovcu, na Širokom Brijegu, zatim na Karanu i Balju bili su brojni podzemni lageri i skladišta hrane, zatim radionice za popravku oružja, odjeće i obuće, a ponegdje i partizanske bolnice (404,363). U decembru 1941. godine i početkom 1942. godine na Kozari se organizuju i vojno-politički kursevi za omladince-dobrovoljce za 2. krajiški NOP odred, koji ranije nisu služili vojsku. To su poznati kursevi na Balju, u zgradi Osnovne škole u Jutrogoštoj, Mrazovcima, Kozarcu, Jelovcu, Medenjaku, Miloševom Brdu, Jelićkoj i Lamovitoj, koje je pohađalo nekoliko stotina mladića. Formirane su omladinske čete koje su 50 dana vojnički obučavane. Održavaju se analfabetski tečajevi, tečajevi za sanitetske radnike i vodi se borba protiv tifusa. Kozara je već u samoin početku 1942. godine ličila na pravi vojnički logor sa partizanskim jedinicama, vojno-političkim omladinskim kursevima, pozadinskim omladinskim četama, pozadinskim radnim četama, narodnim stražama itd. Sve je bilo na frontu ili je radilo za front. Drugarska kritika mnogo je pomogla u izgrađivanju čovjeka, borca. On je živio sa sredinom i radio za nju. Svaku veće čitane su radiovijesti. Održavane su četne konferencije na kojim su raspravljani četni problemi. Kad je četa polazila na zadatak jedan od rukovodilaca pred strojem je održao kraći govor u kom je isticao značaj zadatka. Riječ komandira pred polazak u akciju bila je efikasna. Upozoravao je na odnos prema narodu i zarobljenicima, zaplijenjenom oružju i materijalu. Poslije akcije održavane su ćetne konferencije na kojima je vršena analiza i ocjenjivano držanje svakog pojedinca u borbi. Te su konferencije bile dragocjene. Političkim radom postigao se visok moral u jedinicama, a među borcima drugarska atmosfera. Partizani su u najtežim situacijama dijelili međusobno zadnji zalogaj hljeba. Bezbroj puta su gledali smrti u oči da bi spasili ranjenog ili iz borbe iznijeli i dostojno sahranili poginulog druga (11,163). Tako je 2. krajiški NOP odred ušao u 1942. godinu sa svojim čvrstim i dobro naoružanim bataljonima, sa pozadinom koja je bila krvno vezana za partizane i spremna da ih svestrano po-??? 1. januara 1942. godine neprijateljske snage iz Bosanske Dubice, jačine jedne ustaške satnije, pokušale su preko sela Crnci da prodru u selo Draksenić i tim razbiju blokadu. Na položajima ispred Draksenića 2. četa 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda jakom vatrom dočekala je ustaše i prisilila ih na povlačenje u Bosansku Dubicu. Ubijeno je 6 i ranjena 3 ustaša. Partizani su imali jednog ranjenog borca. Zbog neuspjeha u razbijanju blokade neprijatelj je tri dana uzastopno iz Jasenovca tukao minobacačkom vatrom selo Donju Gradinu. Oštećena je škola, crkva i kuća jednog seljaka. Žrtava nije bilo. Borci 3. čete 3. bataljona 2. KNOP odreda sukobili su se sa neprijateljskom patrolom u gradiškom srezu istočno od Kozare. Zarobljen je jedan sa puškom i 150 metaka i ranjena 3 neprijateljska vojnika. Partizani nisu imali gubitaka (11,67). Početkom 1942. godine iz rudnika Ljubija minerima su stigle prve pošiljke eksploziva, pa ćak i tri elektromašine za aktiviranje eksploziva. Zahvaljujući eksplozivu koji je donošen iz rudnika Ljubije mineri su paralizovali željeznički saobraćaj. 1 januara 1942. godine napadnuta je željeznička pruga Brezičani, 7 km od Prijedora. Na postaji Dragotinja zarobljeno je 30 domobrana, a skretnice su minirane. Uništena je zgrada Opština Palančište. Napadnuta je ljubijska željeznička stanica. Oklopni voz je sletio sa tračnica prije nego je došao u pomoć (275,389). 2 januara 1942. godine neprijateljske snage iz Bosanske Dubice pokušale su prodrijeti u selo Draksenić. Borci 2. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda dočekali su neprijateljske snage i prisilili ih na povlačenje u Bosansku Dubicu. Patrole 2. čete zaplijenile su 4 vagona kukuruza, 2 konja i nekoliko grla stoke od braće Terzića, trgovaca iz Bosanske Dubice, poznatih ustaških saradnika. Dio kukuruza, 2 konja i stoku su podijelili siromašnim Muslimanima iz sela Orahova. Ozlojeđen neuspjehom, neprijatelj je pohapsio više Muslimana i Muslimanki, simpatizera narodnooslobodilačkog pokreta. Noću između 2. i 3. januara 1942. godine borci 1. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda napali su stražaru na pruzi Prijedor-Kozarac, oko 5 km istočno od Prijedora. Zarobljeno je 16 domobrana i 1 civil sa oružjem. Pošto su upoznati sa ciljevima narodnooslobodilačkog pokreta, svi su zarobljeni pušteni kućama. Zaplijenjeno je 12 karabina, 5 auslrijskih pušaka, 680 metaka, 10 bombi i druga ratna oprema. Kad je napadnuta stražara, minobacačko odjeljenje 1. čete 2. bataljona sa svojim minobacačem tuklo je željezničku stanicu u Prijedoru. U vremenu priprema za napad na stražaru mineri 1. čete 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda postavili su mine, na pruzi između mjesta napada i Prijedora. Oklopni voz iz Prijedora, koji je krenuo da pomogne svojoj posadi, naišao je na mine koje su postavili mineri. Oklopni voz sa posadom iskočio je iz tračnica i ostao kao gomila gvožđa pored pruge. Borci i štabovi bili su više nego zadovoljni (275,389). Prva ćeta 3. bataljona porušila je 2 manja mosta na cesti Prijedor-Banja Luka u blizini željeznićke stanice Ivanjska. Patrola 3. čete 3. bataljona 2. KNOP odreda sprovodila je kurire u selo Laktaši (Ilidža). Oružnici iz sela Mahovljani iznenada su napali patrolu i ubili partizana Veljka Guskića. 3 januara 1942. godine borci 3. čete 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda kod sela Romanovaca dočekali su oko 40 neprijateljskih vojnika. Zarobljeno je 5 neprijateljskih vojnika i 3 ranjena. Zaplijenjeno je 6 karabina, 900 metaka i 1 rezervna cijev za puškomitraljez. Patrola jedne čete 1. bataljona ubila je ustašu i zaplijenila 1 karabin na cesti Bosanski Novi-Dobrljin. Patrola 1. bataljona na cesti Svodna-Bosanski Novi zarobila je Branka Medića, bivšeg legionara koji je učestvovao u paljenju sela i ubijanju ncdužnog naroda u selu Svodna. Medić je strijeljan zbog poćinjenih zločina. 4 januara 1942. godine borci 3. bataljona 2. KNOP odreda napali su stražaru Pavulje na željezničkoj pruzi Omarska-Piskavica. 2. četa 3. bataljona 2. KNOP odreda napala je neprijateljsku posadu u selu Vrbaška. Borba je trajala 3 sata, jer se posada žestoko branila. Neprijatelju je stigla pomoć iz Bosanske Gradiške, jačine jedne pješačke i jedne mitraljeske satnije. Partizani su se povukli. U borbi su zarobljena 4 domobrana i 1 ustaša. Zaplijenjen je 1 puškomitraljez, 5 karabina, 500 metaka i 9 bombi. Poginula su 4 borca i 5 ranjenih u 2. četi 3. bataljona.
5. januara 1942. godine prestao je izvoz rude iz Ljubije, koji se s prekidima, uslijed stalnih diverzija partizana, produžavao gotovo pola godine. U štabu 1. bataljona 2. KNOP odreda izvršene su pripreme da se izvrši napad noću između 5. i 6. januara 1942. godine na uporišta na željezničkoj pruzi od Prijedora do Bosanskog Novog i Volinja. Za navedenu akciju izdvojeno je 500 kg eksploziva za miniranje staničnih objekata, voza i mosta u Volinji. Svc jedinice 1. bataljona bile su raspoređene oko važnih neprijateljskih uporišta na pruzi Prijedor-Bosanski Novi-Volinja. Uporište na željezničkoj stanici kod Bosanskog Novog trebalo je da se zauzme prije dolaska oklopnog voza. Noću izmedu 5. i 6. januara 1942. godine jedinice 1. bataljona 2. krajiškog odreda zauzele su neprijateljsko uporište na željezničkoj stanici Blagaj, na pruzi Bosanski Novi-Prijedor. U borbi su poginula 3 i zarobljeno je 60 neprijateljskih vojnika, od toga 23 domobrana. Uhvaćene su ustašc Miroslav Filetin i Smajo Žmirić i strijeljani, jer su počinili niz zlodjela nad stanovništvom okolnih sela. Zarobljenim domobranima 7. čete 12. pješadijskog puka saopšten je cilj narodno-oslobodilačke borbe i pušteni su kući. Zarobljena su 23 karabina, 1 puškomitraljez, 2. rezervne cijevi za puškomitraljez i nekoliko hiljada puščanih metaka, 100 kg dinamita-eksploziva, sanduk štapina, korde i druge vojne opreme. Zaplijenjen je 1 radio-aparat, 18 šatorskih krila, 1 bormašina, 1 aparat za zavarivanje (švajcaparat), 1 telefon, više porcija, fišeklija, ranaca, opasača i druge vojne opreme i živežnih namirnica. Partizani su zapalili željezničku stanicu i zgrade koje je neprijatelj bio utvrdio. Zapaljena je tvornica gipsa i uređaji žičane željeznice. Time su pruga i put Prijedor-Bosanski Novi bili prekinuti za više mjeseci. Muslimanskom stanovništvu saopšteni su ciljevi narodnooslobodilačkog pokreta i borbe za bratstvo i jedinstvo svih naroda koji žive u Bosni i Hercegovini. Narodnooslobodilačka vojska stekla je opšte simpatije kod stanovništva ovog mjesta. Za razoružanje posade u oklopnom vozu izdvojen je vod odabranih partizana iz 1. čete 1. bataljona na čelu sa komandantom bataljona Ivicom Marušićem Ratkom. Partizani, presvučeni u uniformu neprijateljskih vojnika, sa svojim komandirom Ratkom u ulozi i uniformi domobranskog časnika, ušli su u oklopni voz i silom razoružali neprijateljsku posadu. Za vožnju i upravljanje vozom određen je Jovan Šinik, kvalifikovani strojovođa, uz asistenciju Hamdije Omanovića, ranije prometnika na željeznici. Cilj je bio osvojiti oklopni voz pa pomoću njega i uz sadejstvo ostalih snaga bataljona očistiti neprijateljska uporišta između Prijedora i Bosanskog Novog. Noću između 5. i 6. januara 1942. godine grupa od 15 boraca na čelu sa komandantom bataljona Ivicom Marušićem Ratkom' , presvučeni u domobranske uniforme, zauzeli su stražaru broj 10 u blizini Dragotinje i prisilili čuvara pruge da telefonom pozove Svodnu i Dragotinju. Preko Anđe Knežević, sekretara SKOJ-a za srez bosanskonovski, komandant Ivica Marušić Ratko održavao je vezu sa Milanom Despotom, domobranskim oficirom u Prijedoru i članom KPJ. S Milanom se dogovorio da napadne oklopni voz u selu Dragotinji, nedaleko od Prijedora (164,39). Pošto je dobio podatke o stanju u ovim stanicama (javljeno je da je sve u redu), prekinuta je telefonska veza sa Svodnom. Ponovo je nazvana Dragotinja i Prijedor, kojima je javljeno da su partizani napali Svodnu i da je potrebna hitna intervencija oklopnog voza. Oklopni voz je krenuo iz Piskavice i tek poslije puna 2 sata voz je iz Prijedora krenuo u pravcu stražarne br. 10. Željezničko osoblje je sa svake stanice obavještavalo partizane, ne znajući da su to oni, o kretanju voza. Voz se kretao polako i oprezno zato što je bila noć i zbog bojazni da nije minirana pruga. Kad je stigao na željezničku stanicu Donja Dragotinja, javljeno mu je da se u stražarni broj 10 nalazi 10 domobrana koji su pobjegli iz Svodne koju su napali partizani. Zatraženo je da se voz zaustavi kod stražarne i da se u njega ukrcaju domobrani. Partizani su se rasporedili uz prugu. Voz je naišao i na svjetlosni znak čuvara pruge zaustavio se kod stražare. Iz voza je izišao domobranski natporučnik, jedan vojnik i mašinovođa, kojima je komandant bataljona Ratko počeo da objašnjava tobožnje bježanje ispred partizana. Dok se taj razgovor vodio, u voz su ušli Milan Krneta, Rajko Vukmir, Branko Tubić Jelin, Pero Stojnić, Dragan Kačavenda, Mile Bijeljac, Mile Mačak. Domobranski natporučnik posadu nije mogao predati bez borbe, jer od 22 vojnika u oklopnom vozu (prema izjavi domobranskog natporučnika na sastanku sa Ratkom i Stevom Raušem) 18 su bili ustaše. Tada je komandant bataljona Ratko skočio na papuću vagona, a Jovan Šinik i Hamdija Omanović, koji su imali zadatak da upravljaju vozom, skočili su lokomotivi. U momentu odstranjivanja od lokomotive strojovođe 1 drugog voznopratnog osoblja, pomoćnik ložač (praktikant) Tasim Burazorović, koji je bio na dužnosti u lokomotivi, vidio je da se prema njegovim primjenjuje sila i izgleda da je prepoznao Šinika i Omanovića, pa je brzo zatvorio oklopna vrata na lokomotivi prije nego što su uspjeli da uđu. Tako je ložać onemogućio ulazak Šinika i Omanovića u lokomotivu i odmah pokrenuo voz nazad u pravcu Prijedora, dajući mu punu moguću brzinu. Na zemlji su ostali komandant oklopnog voza potporučnik Hamdija Jetaković, strojovođa, vozovođa, vojnik pratilac iz lokomotive. Mjesto predviđenih 15, u oklopni voz među neprijateljske vojnike ušao je komandant Ratko sa svojih 7 boraca. Nepreuzimanjem upravljanja nad lokomotivom, cijeli tok akcije dobio je obrnut smjer. Kad je naglo pošao voz, njegova je posada shvatila da došljaci nisu domobrani razbijene posade iz Svodne, nego partizani. Nastao je žestoki okršaj između komandanta Ratka i 7 njegovih boraca sa 22 neprijateljska vojnika u oklopnom vozu, koji je jurio u pravcu Prijedora brzinom koliko je ložač Burazerović mogao da razvije. Od stražare br. 10 do Prijedora ima jedva nekih 15 km. U vremenu dok je voz jureći prešao razdaljinu od Donje Dragotinje do Brezičana, obračun s neprijateljskim vojnicima bio je završen. Oko željeznićke stanice Brezičani neprijateljski vojnici prestali su davati otpor uz povike da se predaju. Na relaciji između Brezičana i Prijedora (oko 7 km) partizani su izbacili iz voza svog poginulog druga Milana Krnetića. Između Dragotinje i Brezičana iskočio je iz voza partizan Mile Bjeljac koji je dobio zadatak da pokupi izbačeno oružje. On je pored pruge našao 6 karabina i 300 metaka (11,71). Dakle, od razoružane posade izbacili su zarobljene puške i ostalo lako oružje. Teški mitraljezi bili su jako učvršćeni pa su izvađeni njihovi zatvarači i bačeni iz voza. Zatim su partizani jedan za drugim iskakali iz voza. Voz se približavao Prijedoru, a komandant Marušić se nalazio na svom čudnom komandnom mjestu. Pošto se uvjerio da je zaplijenjeno oružje izbačeno iz voza, obratio se razoružanoj posadi i rekao im cilj narodnooslobodilačke borbe. Pred ulazom na željezničku stanicu u Prijedor iz voza je iskočio komandant Ratko (275,391). Partizani su u ovoj akciji imali pored poginulog borca Milana Krnetića, lakše ranjenog komandanta Ivicu Marušića Ratka i Branka Tubića Jelina. Mrtvo tijelo Milana Krnetića borci su odnijeli u selo da ne padne u ruke neprijatelju. Narod ga je svečano sahranio. Partizani koji su ostali kod stražare broj 10 zarobili su 1 oficira, 1 vojnika i 2 željezničara koji su izišli iz oklopnog voza. Tako je neprijatelj imao 3 mrtva i nekoliko ranjenih vojnika. Zarobljen je 1 oficir, 1 vojnik i 2 željezničara. Zaplijenjeno je 18 pušaka. Partizani su minirali prugu na nekoliko mjesta i pokidali telefonske veze između Dragotinje i Svodne (11,74). Partizani, koji su učestvovali u akciji na oklopni voz, vratili su se u logor 1. bataljona na Karanu. Pri povratku sa zadatka ove hrabre borce narod je dočekao sa oduševljenjem i mnogobrojnim poklonima. O ovoj akciji ubrzo se pročulo po narodu i svim jedinicama odreda. Po predviđenom planu akcija sa oklopnim vozom nije uspjela, jer nije preuzeto upravljanje lokomotivom. Ovaj podvig kozarskih boraca u redovima neprijatelja djelovao je kao šok demoralizacije i panike. U građanstvu i među neprijateljskim vojnicima prepričavalo se o tom događaju kao o nečem nenormalnom, o nadljudskim bićima i pojavama. »Ući u oklopni voz, u borbi savladati vojsku, izletjeti iz voza u najvećoj brzini, to nisu obični ljudi...«, govorilo se u redovima neprijatelja. Evo što se o tome događaju kaže u izvještaju kotarske uprave iz Prijedora, upućenom ustaškom redarstvu Banje Luke 8. I 1942. godine: »Noću između 5. i 6. siječnja 1942. godine oko 1 sat napali su pobunjenici na željezničku prugu Donja Dragotinja-Svodna. Posjekli su 45 brzoglasnih stubova. Na tri mjesta digli su prugu. Natjerali su čuvara pruge Rudolfa Blahu da zaustavi oklopni voz koji je te noći obilazio prugu. Kada je voz stao, iz voza su izašli zapovjednik voza, natporučnik Jetanović Hamdija, vlakovođa, strojovođa, zavirač i jedan domobran. Pobunjenici su rekli da su oni domobrani, upali su u oklopni voz, pozvali vojsku da se preda, jer da su oni partizani i da je sve u njihovim rukama. Ovaj metež, iskoristio je ložać Tasim Burazorović, zatvorio vrata na lokomotivi i pokrenuo voz nazad u pravcu Prijedora, a vozopratno osoblje sa natporučnikom Jatakovićem ostalo je u ropstvu. Do Prijedora u borbi u vlaku, ubijena su dva bandita, koje su uspjeli izbaciti iz voza. U našem odbjeglom vozu ostala su dva ranjena i dva zdrava vojnika-đomobrana, koji ništa pobliže ne znaju da kažu što se i kako to dogodilo. Sutradan, pronađeno je 7 pušaka pored pruge koje potiču od naših vojnika. Pronađen je i jedan odmetnik mrtav, kod kojeg je jedino pronađen tekst zakletve...« (275,391). Akcijom na oklopni voz ostao je neutvrđen broj poginulih neprijateljskih vojnika. U izjavi ložač Burazorović kaže da je vidio 7-8 mrtvih i oko 10 ranjenih, u što ni sam nije siguran, jer je i on bio izbezumljen. 6 januara 1942. godine jedna neprijateljska satnija pokušala je da prodre na slobodnu teritoriju sela Bistrice. Borci 3. bataljona uspjeli su da odbiju neprijatelja. 7 januara 1942. godine 718. njemačka divizija napustila je područje Kozare i Banja Luku za operacije na teritoriji B i H. Na području Kozare od okupatorskih snaga ostao je samo 923. Landesšicen bataljon u Ljubiji i naoružani folksdojčeri u Topoli i Bosanskom Aleksandrovcu, ukupno oko 1000 njemačkih vojnika. 9. januara 1942. godine u izvještaju 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda (Kozarskog) kaže se: »Sva civilna vlast predaje se NOO-ima i naše patrole svoju dužnost u selu vršiće uz pristustvo jednog člana odbora« (275,301). U izvještaju 1. bataljona se kaže: »Svi pošteni ljudi uvjereni su da samo politikom bratstva svih poštenih Srba, Muslimana i Hrvata uspjećemo u našoj borbi« (275,301). Noću između 9. i 10. januara 1942. godine po naređenju štaba 3. bataljona 2. KNOP odreda patrole su zapalile zgrade škola u selima Bakinci, Krnete, Mašići i Berek, jer je neprijatelj namjeravao da ih posjedne i organizuje za odbranu. 11 januara 1942. godine 3. vod 1. ćete 1. bataljona 2.KNOP odreda napao je i zarobio 7 neprijateljskih vojnika koji su bili straža kod željezničkog mosta u selu Brezičanima, na pruzi Prijedor-Bosanski Novi. Istog dana uveče je 3. vod minirao most kod Brezičana, porušio prugu i prekinuo telefonske linije između Brezičana i Gornje Dragotinje, u dužini od 2,5 km. 12 januara 1942. godine borci 3. bataljona 2.KNOP odreda iz sela Dubrava (Kolonija) dočekali su i protjerali oko 200 neprijateljskih vojnika, koji su, obučeni kao partizani, pokušali da pljačkaju i zlostavljaju narod. Noću između 12. i 13. januara 1942. godine 1. vod, ojačan mitraljeskim odjeljenjem, 1. čete 1. bataljona 2. KNOP odreda napao je posadu na željezničkoj stanici Gornja Dragotinja, na pruzi Prijedor-Bosanski Novi. Nakon kraće borbe stanica je zauzeta. Zarobljeno je 28 domobrana, zaplijenjeno 26 karabina, 2 puškomitraljeza, 4000 metaka, 15 bombi, više ćebadi, šatorskih krila i ostale opreme. Zarobljeni domobrani su upoznati sa ciljevima NOB-a i pušteni kućama. Stanica je zapaljena, skretnice uništene i saobraćaj prekinut. 3. vod 1. čete 1. bataljon 2. KNOP odreda iste noći napao je željezničku stanicu Brezičani. Prema Prijedoru je minirana pruga da ne bi došlo pojačanje. Kad je napad otpočeo, ustanovljeno je da se oklopni voz nalazi u Brezičanima. Napad nije uspio. 13 januara 1942. godine iz Prijedora u Brezićane došlo je oko 150 neprijateljskih vojnika. Ovi neprijateljski vojnici preduzeli su napad na sela Jutrogošta, Dragotinje, Marine i druga. Neprijateljsku vojsku dočekao je 3. vod X. čete 1. bataljona 2. KNOP odreda. Dijelovi snaga 1. bataljona odbili su neprijateljski napad. Neprijateljska vojska u selu Brezičanima je ubila 1 ženu, ranila 1 dijete i odvela 20 seljaka kao taoce. 13. januara 1942. godine za vrijeme akcije na Brezičane i Gornju Dragotinju 2. vod 1. čete 1. bataljona 2. krajiškog odreda posjekao je i porušio sve telefonske linije u dužini od 4 km i prugu minirao na tri mjesta. Tog dana likvidirana je posada na mostu preko Strižne, a most porušen. (275,393) 3. četa ojačana prvim vodom 1. čete 1. bataljona 2. KNOP odreda blokirala je neprijateljsku posadu u rudniku uglja Lješljani. 13. januara 1942. godine oko 30 boraca iz 3 ćete 3 bataljona 2. KNOP odreda prešlo je cestu Banja Luka-Bosanska Gradiška i napalo školu u selu Kukuljama pored. rijeke Vrbasa. Školu u Kukuljama branilo je 40 ustaša i oružnika. Partizani su opkolili školu i pozvali ih na predaju. Ustaše su odgovorile jakom puščanom i mitraljeskom vatrom. Borci Vlado Pekić i Đorđe Dragojević privukli su se do prozora škole i ubacili 3 bombe. Posada je i dalje davala žestoki otpor. Bez velikih žrtava nije se mogla žauzeti škola. Partizani su se povukli. U školi je poginulo 13 ustaša i oružnika. Partizani su imali 1 ranjenog borca (11, 74). 13. januara 1942. godine ustaška kotarska uprava iz Prijedora piše ministru unutrašnjih poslova tzv. Nezavisne Hrvatske Države Andriji Artukoviću sledeće: »U vezi sa čestim napadima na željezničku prugu, na oklopne vozove, zarobljavanje naših stražara, odnosno na lak način dolaženje do oružja i prićinjavanje velikih šteta, koliko na samim prugama, toliko i na brzojavnim stubovima i drugim imecima, te u vezi vršenja neke uprave i sudske vlasti po četnicima komunistima na zauzetim područjima, radi samog našeg prestiža i radi sprečavanja da četnici-komunisti svakim danom jačaju i uspijevaju svoje poduhvate proširiti u veće razmjere i prikupiti cijelo pravoslavno nezadovoljno pučanstvo, molimo gospodina ministra da sa svoje strane poradi da će čim prije preduzeti protivmjere koje bi otprilike bile ovakve: 1. da se počne sa temeljitim preseljavanjem sveg življa koje pomaže pobunjenike. 2. da se za svakog ubijenog vojnika strijeljaju lica iz logora i zatvora. 3. da se za svaku zlobnu počinjenu štetu na državnoj željeznici, dadne odmah strijeljati jedan određen broj lica iz logora i zatvora. 4. da se odrede zaštitne mjere za naše straže na mostovima. 5. da se svaki naš vojnik stavi pred prijeki vojni sud ako se bez krajnje nužde dadne zarobiti, kao što je to do sada počelo na veliko, čime sramote naše ime i staru pradjedovsku slavu. 6. da se na mjestu preseljenog pučanstva doseli naše povjerljivo stanovništvo. 7. da se svi preseljeni iskoriste za javne radove do konca rata i do konca izgradnje NDH« (275, 392). Noću između 13. i 14. januara 1942. godine 3. četa 1. bataljona 2. KNOP odreda izvršila je prepad na neprijateljske posade željezničke stanice Ravnice i mosta na rječici Strižni. U borbi je ranjen borac Dragan Jelisavac, a ustaše su imale 3 ranjena. 14. januara 1942. godine, oko 15 časova, oko 100 neprijateljskih vojnika iz Prijedora napalo štinsku zgradu u selu Palanćištu, u blizini Prijedora. Zarobljen je jedan oružnički podnarednik. Zaplijenjen je 1 karabin, 1 austrijska puška, 1 pištolj, 2 bombe, 1100 metaka, 1 pisaća mašina i 1 šapirograf. Zgrada opštine je zapaljena. 14. januara 1942. godine, oko 15 časova, oko 100 nepirjateljskih vojnika iz Prijedora napalo je selo Orlovce i otjeralo 112 ovaca, 2 krave, 2 konja i 1 svinju. Prva četa 2. bataljona 2. krajiškog odreda napala je neprijatelja i prisilila ga na povlačenje ka Prijedoru. U borbi su zarobljeni 4 neprijateljska vojnika. Zaplijenjena su 4 karabina i 250 metaka (11, 75) Sredinom januara 1942. godine počeo je sa radom vojno-politički kurs na Mednjaku u Kozari, koji je organizovala 1. četa 2. bataljona. Prvi komandir tog kursa na Mednjaku bio je Blagoje Kovačević, a politički komesar Dušan Glamočanin Pele. U drugoj grupi komesar kursa je bio Stanko Misirača, a politički komesar Slobodan Stojnić Bodo. Kurs je završilo 238 omladinaca (404,437). Na kursu su bili omladinci rođeni od 1920. do 1925. godine. 15. januara 1942. godine oko 800 ustaša iz Jasenovca, predvođeni Luburićem, komandantom zloglasnog logora, prebacili su se preko Save u selo Gradinu. Istovremeno je iz Bosanske Dubice pošlo oko 400 neprijateljskih vojnika uz podršku jake artiljerijske i minobacačke vatre iz Jasenovca i Bosanske Dubice. Ove neprijateljske snage jačine oko 1200 ustaša i domobrana napale su položaje 2. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda. I pored žestoke borbe koja se vodila, 2. četa se morala povući pred znatno brojnijim i bolje naoružanijim ustašama koji su upali u selo Gradinu, Cuklinac i Draksenić. Ustaše su izvršile jedan od najsvirepijih zločina u Drakseniću koljući i ubijajući 360 ljudi, žena i djece. Među djevojkama koje su ustaše silovale bila je i jedna 15-godišnja djevojćica. Selo je potpuno spaljeno i opljačkano. 2. bataljon (bez 1. čete) 2. krajiškog odreda preduzeo je napad na ustaške snage. U toku jednočasovne borbe ubijeno je oko 30 ustaša i prisilili su neprijatelja na odstupanje. U ovoj borbi poginuo je 1 i ranjena 2 borca 2. bataljona 2. krajiškog odreda. O datumu i broju žrtava u Drakseniću u literaturi postoje različiti podaci. U knjizi »Kozara u NOB-u« na 116. strani piše: »U noći između 13. i 14. januara 1942. godine oko 800 ustaša iz Jasenovca, predvođeni komandantom logora Luburićem, prebacili su se preko Save u selo Gradinu. Prema selu Drakseniću toga su dana bile svega dvije desetine dubičke i moštaničke partizanske čete. Ustaška kolona iz Jasenovca uspjela je, uz vlastite gubitke, da potisne desetinu moštaničke čete i da prodre u selo Draksenić. Tad su ustaše u crkvi sela Draksenić izvršile masakr nad 160 osoba, među kojima 8 djece. Sem ovog, u kući Rade Grbavca ustaše su zaklale 21 osobu, u kući Nikole Grbavca 18, a u trgovini Marjana Toromana 8 lica. Silovana je 15-godišnja djevojčica iz sela Gradine, zatim zaklana i kuća zapaljena. Bilans zločina podivljalih ustaša toga dana u selu Draksenić je 208 poklanih i izbodenih. Čitavo selo je spaljeno« (275, 116). U istoj knjizi »Kozara u NOB-u« na 271. strani piše: 14. januara 1942. godine Luburić je sa grupom ustaša iz Jasenovca u selu Drakseniću, kraj Bosanske Dubice, izvršio jedan od najsvirepijih zločina pod Kozarom. Tom prilikom ubijeno je 208 stanovnika sela. Najveći broj (160) ubijen je u seoskoj pravoslavnoj crkvi među kojima i 47 djece. Ime Vjekoslava-Maksa Luburića vezano je za najteže masovne zločine na Kozari, u Slavoniji, Baniji, Kordunu, u Sarajevu, a posebno u Jasenovcu i Staroj Gradišci« (275,271). Na spomeniku u selu Drakseniću piše: »15. januara 1942. godine ustaše su dotjerale u crkvu 360 Ijudi, žena i djece. Nakon raznih zvjerskih mučenja, na gomili su ostali leševi obliveni krvlju...« Jedna žena koja je ostala u hrpi leševa draksenićke crkve, napola živa, izbezumljeno priča: »Ustaše su nam rekle: Idite u crkvu. Tamo će vam naš komandant Luburić držati govor. Mi smo pošli u crkvu da čujemo šta će komandant govoriti. Nismo dugo čekali. Kad je komandant ušao u crkvu, počeo je sve redom klati noževima i sjekirama. Poslije svega toga klanja izvršenog noževima i sjekirama, ustaše su na hrpi leševa, na crkvenom oltaru silovali djevojke pa su ih poslije toga gotovo lude iskasapili« (404, 388). Anka Pavković i Mara Blagojević, teško izranjavane, našle su se pod leševima poklanih, oblivene svojom i krvlju svojih komšija, koji su ovdje, u pravoslavnoj crkvi, na najzvjerskiji način pobijeni (404, 390). Ilije Pušibrka sina, stara godinu dana, natakli su živog na bajonet. Oteli su ga iz krila majke i naboli. Milka i Kosa Petrović bile su vrlo lijepe. Svašta su od njih radili. Presjekli im prsa a zatim turali ruke kroz njih (404, 391). Dakle, izvršen je strahoviti pokolj srpskog življa u draksenićkoj crkvi kod Dubice. Po metodama mućenja i masakriranja nezaštićenog stanovništva, do kozarske junske ofanzive draksenički je pokolj bio slučaj bez presedana. Pozivaju narod u crkvu da ga pokatoliče. Seljaci se ne odazivaju. Po selu se kreću desetine ustaša i pale kuće. Iz Dubice stiže neka desetina ustaša i počinje ubijati. Bježe gola i bosa djeca po snijegu. Ustaše silom odvode narod u crkvu. Mara Balagojević je prva na klanju. Pala je od prvog uboda nožem u plećku. Pokrile su je druge žrtve; ležala je ranjena i gušila se. Na stolu leži Savka Dračina, žena Nikole Dračine koga su ustaše već zaklale zajedno s njom. U oltaru izdvojene djevojke su mučene posebnim metodama. Majke leže rasječene, a na prsima im dojenčad izbodena bajonetama. Matu Vrnić naslonili na plot pored crkve. Obje dojke joj prorezali, kroz njih provukli ručice njenog djeteta i uz nju ga vezali ži-com. Desa Lončar nalazi se malo dalje od nje, gleda svog dječačića nabijena na kolac. Ustaše slave, a umire nevini narod u mukama...Kad su sve poklali, ustaše, u znaku slavlja, zvone crkvenim zvonima, obavještavaju da je završeno slavlje. Bacivši nekoliko bombi na gomilu lješeva udaljuju se iz crkve. Koljaće će stići zaslužena kazna. Ustaše su selo Donju Gradinu potpuno očistili od stanovništva. Na Savi su načinili rh?ostobran između Jasenovca i Donje Gradine i učinili je sastavnim dijelom koncentracionog logora Jasenovac. Ustaše su Gradinu dobro utvrdile i branile. Od početka januara 1942. godine pa do aprila 1945. godine Gradina je postala najveće mučilište i ubijalište naroda na tlu Jugoslavije. Tu su ustaše ubile i sahranile preko 360.000 žrtava. 15. januara 1942. godine neprijateljske snage, jačine oko 150 vojnika, napale su jedinice 3. bataljona 2. krajiškog odreda koje su se nalazile na položajima u selu Romanovcima. Neprijateljski napad je odbijen. Zarobljen je jedan oružnik sa kompletnom ratnom spremom. »U duhu direktive Vrhovnog komandanta od januara 1942. godine po direktivi Operativnog štaba NOV i DV za Bosansku krajinu, 8. februara 1942. godine 2. krajiški NOP odred formirao je Kozarsku proletersku četu u selu Bistrici (područje Omarske) od izabranih i provjerenih boraca iz svih jedinica odreda. Brojno stanje čete je iznosilo 118 dobro naoružanih boraca. Komandir čete Simo Ivanović, a politički komesar Esad Midžić. I ostali odredi, 1. i 3, formirali su proleterske čete od kojih je kasnije formiran 1. proleterski krajiški bataljon. Do dolaska u sastav 1. proleterskog bataljona, tj. do 25. marta 1942. godine, ćeta je dejstvovala samostalno. Tad je četa krenula u centralnu Bosnu u sastav 1. proleterskog krajiškog bataljona kojim je komandovao Zdravko Celar (170,651 i 283,20). 16. januara 1942. godine borci 1. bataljona 2. KNOP odreda, koji su držali blokadu oko rudnika Lješljana, zauzeli su položaj na jugozapadnim padinama Koštarice, napali su neprijateljsku kolonu, jačine jedne satnije domobrana i 30 ustaša, između Dobrljina i Lješljana, u dolini potoka koji se ulijeva u Strižnu, od kuća Pavlikovića do Landupa na dužini 500 m, koja je imala zadatak da doturi hranu posadi u Lješljanima. Ubijeno je 20, ranjeno 15 neprijateljskih vojnika, zarobljeno 25 domobrana i 2 ustaša. Zaplijenjeno je 60 karabina, 1 teški mitraljez, 4 puškomitraljeza, 3000 metaka i 28 ručnih bombi. Zaplijenjene su veće količine živežnih namirnica, koje je neprijateljska kolona nosila iz Dobrljina u Lješljane. Prvi bataljon 2. KNOP odreda imao je 2 poginula i 3 ranjena borca (11,75). Istog dana je pod zaštitom boraca 1. bataljona 2. KNOP odreda evakuisano stanovništvo iz sela Poljavnica i Ravnice dublje u slobodnu teritoriju. Selo Poljavnica i selo Ravnica nalaze se pored željezničke pruge Bosanski Novi-Dobrljin, pa su izložena ustaškoj paljbi i nasilju. Sredinom januara 1942. godine u 3. bataljonu formirana je 4. četa (Marićka). Prvu komandu 4. (Marićke) čete sačinjavali su: Ljuban Crnobrnja, komandir; Esad Midžić, politički komesar; Cvijo Blagojević, zamjenik komandira, i Ibro Kahrić, zamjenik političkog komesara (404,355). Noću između 16. i 17. januara 1942. godine 2 voda 1. čete 1. bataljona, ojačana odjeljenjem mitraljeza, minirala je prugu između Prijedora i Brezičana i napala željezničku stanicu Brezićani, koja je bila dobro utvrđena i branjena sa oko 100 vojnika. Neprijatelj je organizovao svoju vatru tako da su svi prilazi bili dobro tućeni. Stanica nije zauzeta. Prva četa imala je 2 mrtva. 1 teže i 2 lakše ranjena borca. Izgubili su 3 karabina. Neprijateljski gubici nisu poznati. Noću između 16. i 17. januara 1942. godine 1. četa 3. bataljona 2. krajiškog odreda napala je željezničku stanicu Hadžirnehtić na pruzi Prijedor-Banja Luka i obližnju stanicu Ilić, Petrov Gaj. Kad je otpočela borba posadi je upućena pomoć. Oklopni voz iz Prijedora naišao je na porušenu željezničku prugu, iskočio iz šina i survao se u jarak. Borba je trajala 2,5 sata dok nisu zauzeta oba uporišta. Zarobljeno je 29 vojnika i podoficira, zaplijenjeno 27 karabina, 2 puškomitraljeza, 1200 metaka i 25 ručnih bombi. Zapalili su željezničku stanicu i stražare. Zarobljeni vojnici upoznati su sa ciljevima NOB-a i pušteni kući. U borbi je poginuo borac partizan Momčilo Pavić. Borci 1. čete 3. bataljona otišli su za selo Radosavsku da zaštite stanovništvo od ustaša. 17. januara 1942. godine zarobljeno je 19 domobrana na željezničkoj stanici Petrov Gaj i porušili prugu (275,389). 17. januara 1942. godine patrola 2. čete 3. bataljona 2. KNOP odreda sukobila se sa dijelovima domobranske posade iz Vrbaške. Ubijen je 1 i nekoliko ranjeno neprijateljskih vojnika. Jedna patrola 2. ćete 3. bataljona ubila je neprijateljskog stražara na mostu rijeke Jablanice (Vrba-ška). Noću između 17. i 18. januara 1942. godine 1. četa 1. bataljona 2. KNOP odreda zapalila je željeznićku stanicu u Donjoj Dragotinji i pokidala telefonske linije u dužini od 2 km. Posada je pobjegla prije napada partizana (275,393). Noću između 17. i 18. januara 1942 godine 3. četa 1. bataljona napala je stražaru broj 15 na pruzi Bosanski Novi -Ravnice. Neprijatelj je pobjegao iz stražare čim je počeo napad. Ćeta je zapalila stražaru i pokidala telefonske linije u dužini od oko 4 km. 18 januara 1942. godine u 1. bataljonu formirana je 4. četa u Zuljevici. Komandu čete sačinjavali su: Hamdija Omanović, komandir; Relja Lukić, politički komesar; Gojko Kukavica, zamjenik komandira i Milovan Kalinić, zamjenik političkog komesara čete (404,353). 18 januara 1942. gudine 1. čcta 2. baialjona izmedu Prijedora i Kozarca zauzela je čuvarnu i zarobila 6 vojnika sa oružiem i opremom (275,393). 18 januara 3. četa 3. bataljona uhvatila je i strijeljala ustaškog špijuna Ivu Tereka. Noću izmedu 18. i 19. januara 1. četa 2. bataljona 2. KNOP odreda napala je željezničku stanicu Kozarac na pruzi Prijedor-Banja Luka. Posada od 30 domobrana odmah se predala. Zaplijenjena su 22 karabina, 3 puškomitraljeza, 1 austrijska puška i dosta ostale opreme. Željeznićka stanica je zapaljena. Vojnici su upoznati sa ciljevima NOB-a i pušteni kućama (275,393). 19. januara 1942. godine borci 2. čete 1 bataljona 2. krajiškog odreda izvršili su napad na 2 stražarska mjesta kod Bosanske Kostajnice. U borbi su ubijena 2 ustaša, dvojica su zarobljena, a nekoliko ih je ranjeno. Ostali su pobjegli u Kostajnicu. Miniran je vodovod Bubnjarica. Zaplijenjena su 3 karabina, 800 metaka i nešto opreme. Vod partizana nastavio je gonjenje ustaša i uspio da ih protjera iz dijela grada. U periferijskom dijelu Bosanske Kostajnice, gdje su naseljeni Muslimani, održan je narodni zbor na kom je okupljenim Muslimanima govoreno o ciljevima narodnooslobodilačke borbe. U ovoj borbi poginu je puškomitraljezac Ilija Mišković i ranjeni su Stojan Bajalica i Petar Šteković. 19 januara 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog odreda odbili su napad ustaša i domobrana koji su iz Dobrljina pokušali da prodru na slobodnu teritoriju. Zarobljena su 2 ustaša i 3 domobrana. Ustaše su strijeljane, a domobrani pušteni. Zaplijenjeno je 5 karabina i nešto municije. Patrola 1. čete 2. bataljona 2. krajiškog odreda zarobila je ustašu Derviša Kadunovića, koji je u ljeto 1941. godine učestvovao u pokoljima mirnog stanovništva. Strijeljan je ustaša Derviš Kadunović. Strijeljan je i Mirko Žeželj iz sela Saničana, zbog špijunaže u korist ustaša. 19. januara 1942. godine zarobljeno je 18 domobrana. Na više mjesta porušeni su mostovi na željeznićkoj pruzi i cestama, a ceste prekopane. 19 januara 1942. godine formirana je Žuljevaćka četa 1. bataljona 2. KNOP odreda. Četa je imala oko 150 boraca. Komandir jedne čete bio je Hamdija Omanović. Za vrijeme kozarske ofanzive iz ovečete poginulo je 29 rudara. 19 januara 1942. godine u rejonu Dobrljina patrola 1. bataljona 2. KNOP odreda pronašlaje ranjenog ustaškog porućnika Špiru Dančića i jednog domobrana koji su ovdje ostali poslije borbe prethodnog dana. Ustaški poručnik je strijeljan zbog nasilja i pljačke nad stanovništvom. Ranjeni domobran prenesen je u obližnju kuću, gdje mu je ukazana pomoć, a potom je pušten kući. Na ustaškom porućniku pronaden je pištolj, a na bojištu je pronađen jedan ispravan mitraljez (»švarcloze«). Patrola 1. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda zarobila je 2 oružnika sa ratnom spremom u blizini Kozarca. Neprijateljska vojska izvršila je napad na selo Čuklinac. Borci 2. bataljona 2. KNOP odreda odbili su napad i spriječili neprijatelja da pljačka i ubija. Ubijen je 1 ustaša, a više ih je ranjeno. Zaplijenjen je 1 karabin. Ustaše su napale u pravcu sela Gradine, ali su ih dočekali borci 2. i 3. čete 2. bataljona i vratili ka Bosanskoj Dubici. Borci 3. bataljona 2. KNOP odreda zapalili su zgradu škole u selu Mahovljanima (kod Laktaša), koju je neprijatelj namjeravao da pretvori u uporište. Zarobjena su 3 »kulturbundovca« pod oružjem. Zaplijenjen je vagon kukuruza i 100 litara petroleja odbjeglog bega Ibrahimbegovića iz sela Elezagića. Borci 3. bataljona prekopali su cestu i pokidali telefonske veze između Banjaluke i Bosanske Gradiške i zarobili 3. »kulturbundovca« iz sela Nove Topole. 21 januara 1942. godine borci 1. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda porušili su željezničku prugu 50m i pokidali telefonske veze između Prijedora i Kozarca. 21 januara 1942. godine borci 1. čete 3. bataljona 2. krajiškog odreda postavili su zasjedu u selu Jelička. Na zasjedu je naišla neprijateljska kolona od 70 vojnika. U ovoj žestokoj borbi ubijeno je 5, teže ranjeno 5, zarobljeno 55 neprijateljskih vojnika i jedan oficir. Zarobljen je 1 oružnik i strijeljan. Zaplijenjena su 3 puškomitraljeza, 57 karabina, desetak sanduka municije i mnogo druge opreme. Zarobljenim vojnicima su saopšteni ciljevi narodnooslobodilačke borbe i pušteni su kućama. U ovoj žestokoj borbi u jurišu je junački poginuo Cvijo Blagojević. Cvijo je bio hrabar i omiljen komandir voda. Isticao se svojim junaštvom u svim borbama, pa je i ovaj uspjeh najvećim dijelom njegova zasluga. Pored Cvije, u ovoj borbi su se istakli Vaso Đoković, nišandžija mitraljeza, i Svetozar Želić, puškomitraljezac. 3. četa 3. bataljona 2. KNOP odreda dočekala je neprijateljsku kolonu kod sela Romanovci i neprijatelja prisilila na povlačenje. 22. januara 1942. godine neprijateljske snage napustile su Lješljane i povukle se za Dobrljin. Borci 1. bataljona ušli su u Lješljane i zaplijenili 3000 kg eksploziva koji je bio sakriven u jednom oknu rudnika. Zaplijenjene su izvjesne količine namirnica. Borci 1. čete 1. bataljona 2. krajiškog odreda, uz učešće rezervnih ćeta, porušili su prugu između Donje Dragotinje i Brezičana. Skinute su šine i pragovi, skretnice razbijene i sve bačeno u rijeku Sanu. Saobraćaj je bio prekinut punih 15 dana. Borci 3. bataljona 2. KNOP odreda odbili su neprijatelja da prodru u selo Mašiće i selo Viluse. Jedna patrola 3. bataljona uhvatila je ustašu Jozu Barića i špijunku Antoniju Nikifor. Oboje su strijeljani. Borci 2. bataljona 2. KNOP odreda napali su neprijateljske snage u selu Gradini. Ubijena su 4 ustaša. Istovremeno je izvršena evakuacija dubičke ravni. 23. januara 1942. godine borci 2. i 3. čete 2. KNOP odreda vodili su teške borbe sa 3 ustaške satnije u dubičkoj ravni. U borbama su se istakli borci 2. bataljona: Pero Ručnov, Mirko Siljak, Lazo Vukić, Mirko Dimić, Rade Burazer, Mirko Milinović, Pero Kos, Vaso Milošević, Miloš Babić, Ljuban Vujanović i Milan Vukić.
Patrola 1. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda zarobila je blizu Kozarca,ustaše koljače Hasana Dizdarevića i Adema Bešića. Zbog počinjenih zlodjela ustaše su strijeljane. Borci 3. bataljona 2. KNOP odreda odbili su napad neprijatelja na selo Elezagiće i zaplijenili vagon kukuruza bega Alibega Gradaščevića iz Mašića, koji je ranije pobjegao u Banju Luku. Borci 1. bataljona 2. KNOP odreda rušili su prugu između sela Ravnice i Bosanskog Novog. 24. januara 1942. godine borci 1. bataljona minirali su prugu i digli u vazduh voz sa ustašama koji su išli iz Dobrljina. Patrola 2. čete 3. bataljona vodila je borbu sa neprijateljem u selu Vrbaškoj. Noću izmedu 24. i 25. januara 1942. godine 1. četa 2. bataljona 2. kraiškog odreda izvršila je napad na Kozarac. Svi su borci dobili bijele mantile kako bi bili manje uočljiviji na snijegu. Mantile su izradile omladinke od čaršafa. Napad je počeo oko 23 časa. Poslije prvih plotuna neprijateljska posada se povukla u oružničku kasarnu; to je bila utvrđena zgrada na dva sprata. Pripremljeni bombaši nekoliko puta su pokušavali, ali nisu uspjeli da ubace bombe i eksploziv u zgradu. Borba je trajala cijelu noć. Zauzet je veći dio Kozarca, ali nije pala oružnička kasarna. Pred svanuće četa se povukla iz Kozarca. Uništena je arhiva u pošti, opštini, sudu, ispostavi i staroj žandarmerijskoj kasarni. Poginuo je Kojo Medić, zamjenik komandira, jedan od najhrabrijih i najomiljenijih boraca sa Kozare. Teško su ranjeni Miloš Vujčić i Ilija Šurlan, a lakše Pero Jovičić i Mladen Granić. Za vrijeme borbe muslimansko stanovništvo iz Kozarca se prijateljski ponijelo prema partizanima.
O zbližavanju Srba, Hrvata i Muslimana i njihovoj spremnosti da zajedno idu u borbu protiv fašizma zabrinuto se govori u izvještaju »Krilnog oružničkog zapovjedništva u Banjoj Luci« velikom županu župe »Pliva i Rama« u Jajcu, od 25. januara 1942. godine, gdje se kaže: »Kod stanovništva muslimanske vjeroispovijesti, primjećuje se kod jednog dijela nenaklonjenost i neodanost napram 'Nezavisne Države Hrvatske', a naročito kod seljaka kod kojih se opaža veća naklonjenost i simpatije prema pobunjenicima... Pobunjenicima pridružuju se komunizmu naklonjena lica po vjeroispovijesti i to: grko-istočnjaci 100%, muslimani sa 25%, a rimokatolici 2-3% (275,258). Ovaj izvještaj pisali su ustaški zapovjednici i oni su prikazivali stanje netačno, onako kako je njima odgovaralo. Ali se iz ovoga vidi da su ozbiljno shvatili da se za njih razvija opasan, masovan i snažan narodnooslobodilački pokret. Zbog širenja ustanka na sve narode i narodnosti, njemački okupatori čine sve da ga uguše, da organizuju saradnju ustaša i četnika s ciljem da izazovu bratoubilački rat, razbiju NOP i osiguraju okupatoru zamke (275,258).
25. januara 1942. godine 4. četa 3. bataljona 2. KNOP odreda protjerala je oružnike iz kasarne u selu Marićkoj. Zaplijenjen je 1 karabin, 1 austrijska puška, 1 lovačka puška, 1 pištolj i oko 1500 metaka. Zapaljena je kasarna i porušen most, dug oko 25 m, na rijeci Gomjenici, na cesti Omarska-Marićka, i most dug oko 20 m na cesti Marićka-Gradina. Neprijateljska artiljerija iz Prijedora tukla je selo Božiće, avijacija bombardovala selo Bistricu. Nije bilo žrtava. 26. januara 1942. godine patrola 2. čete 1. bataljona 2. krajiškog odreda stigla je do iznad Bosanske Kostajnice. Tu je naišla na neprijateljske vojnike koji su kopali rovove iznad Kostajnice, otvorila je vatru i ubila 2 ustaša, a 3 ranila. 27 januara 1942, godine 1. i 2. vod 1. čete 1. bataljona 2. KNOP odreda miniranjem su digli u vazduh četiri mosta na željezničkoj pruzi između Brezičana i Svodne. Borci 1. bataljona 2.KNOP odreda prekinuli su telefonske veze između Volinje, Dobrljina i Ravnice. 28 januara 1942. godine borci 1. čete 1. bataljona 2. KNOP odreda minama su u vazduh digli voz kod sela Brezičana. U vozu su se nalazili radnici koji su pošli da opravljaju prugu. Vodila se borba sa neprijateljem koji je osiguravao radove na pruzi. Ubijeno je nekoliko domobrana i jedan njemački vojnik, zarobljeno 13 domobrana, 1 njemački vojnik i 2 žandara. Zaplijenjeno je 10 karabina i nešto municije. Neprijatelj je iz aviona bombardovao partizanske položaje. 29 januara 1942. godine štab 2. KNOP odreda piše: »Naglašavamo da je saradnja na našem terenu sa Muslimanirrra i Hrvatima i drugim narodnostima zadovoljavajuća što se manifestovalo na terenima naseljenim hrvatskim i muslimanskim svijetom (Orahova, Kozarac, Blagaj, Bosanska Kostajnica, Bistrica) (275,302). 30. januara 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog odreda minirali su Žutinski most na pruzi između Bosanskog Novog i Blagaja. Noću između 30. i 31. januara 1942. godine 3. četa 1. bataljona 2. KNOP odreda napala je stražu na mostu na rijeci Strigovi. Poslije oštre borbe četa je likvidirala stražu na mostu, minirala most i porušila prugu na tri mjesta. Ubijena su 3 i zarobljena 3 ustaša. Jedan ranjen ustaša skočio je u Unu i utopio se. Zaplijenjeno je 7 karabina i ostale ratne opreme. Kad se vraćala iz akcije, 3. četa je zapalila stražaru između Ravnice i Dobrljina. Jedan vod 1. čete 1, bataljona 2. KNOP odreda minama je porušio više mostova i skretnica na pruzi između Svodne i Bosanskog Novog. 31. januara 1942. godine 1. četa 3. bataljona 2. KNOP odreda minirala je most preko rijeke Vrijeske na pruzi između Kozarca i Hadžimehtića, kao i most na pruzi između Kozarca i Omarske. Borci 2. i 3. čete 3. bataljona 2. KNOP odreda izvršili su napad na neprijateljska uporišta u selu Mahovljanima. Napad nije uspio.
Do osnivanja opštinskih narodnooslobodilačkih odbora dolazi početkom 1942. godine. To je početak druge faze razvoja narodne vlasti. Izabran je Opštinski narodnooslobodilački odbor Palančište, Opštinski NOO Omarska, Opštinski NOO sanske opštine u selu Marinima, Opštinski NOO Gornji Podgraci, ONOO u Bistrici, ONOO u Orahovoj, ONOO u Svodni, ONOO u Kuljanima, ONOO Kostajnica, ONOO Žuljevica, ONOO Međuvođe, ONOO Dvorište i dr. Prvi bataljon 2. KNOP odreda 31. januara 1942. godine izdao je uputstvo o zadacima NOU na području djelovanja bataljona u kom se, između ostalog, kaže: »Sa oslobađanjem naših sela pokazala se potreba za organizacijom civilne vlasti. U prvo vrijeme ustanka svu vlast u selu vršili su štabovi četa i narodnooslobodilački odbori u selu. Za sve su se obraćali komandirima i političkim komesarima. Borba koju vode partizani jeste borba za narodnu vlast. Štabovi partizanskih četa u svakom selu sazivaju konferencije na kojima seljaci biraju narpdnooslobodilački odbor ili - kako ih zovemo - seoski odbor, koji preuzima svu vlast u selu. Narodnooslobodilački odbor biraju svi, muško i žensko koje je navršilo 18 godina, i svi mogu biti izabrani. Narodnooslobodilački odbori biće onakvi kakve ih selo izabere. Narodnooslobodilački odbor je jedina vlast u selu koji je dužan da vodi brigu o svim stvarima u selu. Ukoliko narodnooslobodilački odbori iskoriste vlast u svoju ličnu korist, odgovaraće pred narodnim sudom, koji je neumoljiv prema svim onima koji hoće našu borbu da iskoriste u svoju korist i da teku i bogate se na račun krvi naših najboljih boraca - partizana. Partizani koji dolaze u selo morali su se javiti pri dolasku i odlasku narodnooslobodilačkom odboru. Narodnooslobodilački odbori su dužni kontrolisati što rade partizani i partizanske patrole u selu. Partizanske čete i partizani su narodna vojska i sinovi svoga naroda. Tako narodnooslobodilački odbor kao narodna vlast treba da kontroliše rad partizana. Ovo može poslužiti Ijudima na selu da vide da smo mi prava narodna vojska koja traži kontrolu naroda« (11,170). OK KPJ za Kozaru izdao je proglas Srbima, Hrvatima i Muslimanima povodom ustaških zločina. U proglasu OK KPJ za Prijedor, Bosanski Novi, Bosansku Dubicu i Bosansku Gradišku kaže se sljedeće: »Braćo Muslimani i Hrvati! Dignite se i proširite očeličeno bratstvo Srba, Muslimana i Hrvata. Ne dozvolite da ustaše ni na jednom mjestu okaljaju pošteno muslimansko i hrvatsko ime. Prilazite NOV i uništavajte i ubijajte ustaške zlotvore« (275,258).
U gradovima djeluju aktivi SKOJ-a. Održana je pripremna konferencija omladine za formiranje skojevskih aktiva u selu Božići, Gornjem Jelovcu, Palančištu, Gornjim i Donjim Orlovcima, Gornjoj i Donjoj Garevici, Čirkinom Polju i Baltinoj Jarugi. Osnivaju se organizacije Narodnooslobodilačkog saveza omladine Bosne i Hercegovine. Osnovu cjelokupnog sistema bezbjednosti slobodne teritorije Kozare činilo je njeno stanovništvo (275,409). Stanovništvo je organizovano i samoinicijativno izvještavalo o neprijatelju. Otkrivali su njegove špijune, agente i diverzante, njihovo ubacivanje na slobodnu teritoriju, predavali ih organima narodnooslobodilačke vlasti, sudovima. partizanskim i seoskim stražama. Svijest o samozaštiti bila je prisutna kod naroda. Komunisti su im prenosili svoja iskustva iz ilegalnog rada (275,409). Postojala je visoka svijest i samozaštitno ponašanje naroda Kozare. Oni su štitili slobodnu teritoriju i ustanove NOP-a na njoj, čuvali najveće partizanske tajne. Narod je bio spreman da se žrtvuje radi zaštite svojih boraca, ranjenih drugova, bolnica, skladišta, zbjegova i jedinica NOVJ (275,409). Dajući ocjenu uloge i doprinosa naroda Kozare i na planu bezbjednosti i samozaštite, Žarko Zgonjanin piše: »Bez pretjerivanja se može reći da je naš kraj u ljeto 1941. i početkom 1942. godine ličio na vojni logor. Partija je pokrenula čitav narod u borbu. Neprijatelju nikada riije uspjelo da nas iznenadi...« Joco Marija Nović piše: »Sa čobanima smo imali ugovorene znake kako da nas obavještavaju u slučaju nailaska neprijatelja. Oni bi, kad se moglo, čuvali stoku oko šume u kojoj smo se nalazili, a ako naiđe neprijatelj, zapjevali bi određenu pjesmu...« Stanovništvo je bilo aktivno i u kontroli odlaska u uporišta okupatora i kvislinga, »Ako se nekoga puštalo, onda su bila određena lica za koja se znalo da neće izdati i da će nam pomoći sa svojim obavještenjima kad se vrate«, piše Joco Marijanović (275,409). Hamdija Omanović piše: »Veza naše organizacije sa oslobođenom teritorijom odvijala se preko kurira... Kurirsku dužnost obavljali su: žene, starci, domišljati i hrabri...« (275,409). Stevo Kovačević piše: »Stanovništvo Kozare i Bosanske krajine neprekidno je obavještavalo svoje jedinice o neprijatelju. Posebna radost bila je to jedinstvo naroda u borbi protiv okupatora, koje je vojsku napajalo ogromnom snagom...« (275,409). Na Kozari je rad sa narodom sadržavao i razvijanje svijesti o samozaštiti. Ukazivano je na znaćaj budnosti i na posljedice nebudnosti, jer su se te posljedice odnosile na gubitak dragocjenih života političkih i vojničkih kadrova (275,410). Politički komesari imali su važnu ulogu u funkciji bezbjednosti Kozare. Njihova je dužnost da se »bore za čistoću partizanskih redova, da osjećaju političko lice svakog čovjeka i raspoloženje ljudstva«, kaže se u jednoj partijskoj direktivi za Kozaru (275,410). Štab odreda i štabovi bataljona poklanjali su veliku pažnju obuci boraca i starješina. U rezervnim četama na području Kozare sticana su prva, osnovna znanja. U januaru 1942. godine Štab odreda formirao je posebne omladinske čete gdje su se omladinci pripremali za borce. Kursevi su trajali 2,5 mjeseci. Obuka je izvođena po određenim programima, koji su obuhvatali osnove vojničke i političke nastave. Na kursu je bilo oko 100 omladinaca od 17. do 21. godine. Kurs za obuku u gađanju je raspolagao sa 10 pušaka i 1 puškomitraljezom. Vojnostručna obuka obuhvatala je obuku u rukovanju oružjem (puškom, puškomitraljezom i bombom) i osnovne radnje iz taktičke obuke. Političko-prosvjetni rad sa omladincima organizovao je i sprovodio politički komesar kursa. Na kursevima je opismenjen veliki broj omladinaca. Oko 80% omladinaca bili su članovi SKOJ-a. To je bila zaista divna omladina. Poslije obuke omladinci su raspoređivani u borbene jedinice. Neki su određivani i za omladinske rukovodioce za rad na terenu sa omladinom. Krajem januara i početkom februara 1942. godine otvorene su četne ambulante: na terenu 2. bataljona dvije, na terenu 3. bataljona tri i na terenu 1. bataljona otvorena je jedna bataljonska bolnica. Njega i ishrana ranjenika bila je na zavidnoj visini (275,461). Po naređenju štaba 2. bataljona 2. KNOP odreda, drugarica Marija Kaus organizuje rad manje bolnice u selu Božićima, zaselak Radakovići. U bolnici su radile drugarice: Mira Kaus, Mileva Kusonjić, Dušanka i Nevenka Radonjić. Ova bolnica je tu djelovala do juna 1942. godine, kada je zbog ofanzive na Kozari evakuisana na Pogleđevo, odnosno na Vitlovsku. Iako je u toku januara 1942. godine snijeg otežavao dejstvo, ipak kozarski partizani su izveli 63 manje i veće akcije na neprijatelja. Samo u januaru 1942. godine odred je izveo 21 akciju na željezničkoj pruzi od Volinje preko Bosanskog Novog i Prijedora do Piskavice. Razoreno je desetine kilometara željezničke pruge i telefonskih linija, porušeno 15 mostova. Danonoćno rušenje željezničke pruge i neprekidna aktivnost jedinica 2. krajiškog odreda teško su pogađale okupatora i njegove saradnike. Putnićki saobraćaj bio je obustavljen; samo u januaru 25 dana nije radio. Okupator je u toku januara 1942. godine uspio da izvuče iz rudnika Ljubije samo jedan transport od 36 vagona željezne rude. Jedinice 2. KNOP odreda u toku januara 1942. godine ubile su 117, ranile 53 i zarobili 254 neprijateljska vojnika. Zaplijenjeno je 285 karabina, 8 automatskih pušaka, 15 puškomitraljeza, 1 mitraljez, 3 pištolja, 10.800 metaka, 62 ručne bombe I mnogo druge vojnićke opreme, kao i velike količine živežnih namirnica. U ovim borbama 2. KNOP odred imao je 8 mrtvih i 20 ranjenih boraca (11,82). Krajem januam 1942. godine u 1. bataljonu formirana je 5. četa u Radomirovcu. Komandu čete sačinjavali su: Stevo Rauš, komandir; Lazo Lazić, politički komesar; Dušan Egić, zamjenik komandira i Milan Obradović, zamjenik političkog komesara čete (404,353). Tako je krajem ja-nauara 1942. godine u sastavu 1. bataljona bilo pet partizanskih četa: 1. četa u Jutrogoštoj, 2. ćeta na Balju, 3. četa u Kuljanima, 4. četa u Zuljevici i 5. četa u Radomirovcu (404,353). Istovremeno je u 2. bataljonu formirana 4. četa od boraca iz dubičke ravni - Ravljanska četa. Komandu čete sačinjavali su: Tomica Španović, komandir i Pero Ćurguz, politički komesar (404,354).Također u 2. bataljonu formirana je 5. četa (Miljakovačka). Komandu čete sačinjavali su: Mile Vučenović, komandir; Rade Bašić, politički komesar; Luka Stojanović, zamjenik komandira i Rajko Radetić, zamjenik političkog komesara čete (404,354). Za formiranje Miljakovačke čete određen je vod iz sastava 1. čete 2. bataljona od 40 naorutanih partizana pod komandom Mila Vučenovića. Vod je upućen iz sela Gornji Orlovci pod Kozarom, 31. januara 1942. godine u 22 časa, pravcem Donji Orlovci-Donji Garevci-Đorđe Polje-Saničani. Vod je u 2 časa 1. februara 1942. godine stigao u selo Miljakovci, prevalivši 15 km pnta po dubokom snijegu i velikoj hladnoći. Vod je podijeljen u tri grupe koje su sa mještanima vodičima trebale da izvrše napad na jednu od straža na željezničkim stanicama: Baltine Bare, Resavci i Pejići. Do svanuća grupe su zauzele sve tri željezničke stanice i razoružale posade. Zaplijenjeno je oko 20 pušaka. Sutradan je pred komandom voda stajalo preko 100 novih boraca mještana koji su tražili oružje. Naoružano je svega 20 zaplijenjenim puškama, a ostali su morali čekati novi plijen. Ovaj vod je prerastao u toku jedne noći u četu sa 2 voda od po 30 partizana. Miljakovačka četa je ušla u sastav 2. bataljona kao njegova 4. četa (11,82). Tako je krajem jaunara 1942. godine u sastavu 2. bataljona bilo pet partizanskih četa: 1. četa u Palančištu, 2. četa u Vlaškovcima, 3. četa u Vojskovi, 4. četa u Klekovcima i 5. četa u Miljakovcima. Krajem januara 1942. godine u sastavu 3. bataljona bile su četiri partizanske čete: 1. četa u Verićima, 2. četa u Grabavcima, 3. četa u Turjaku i 4. četa u Marićkoj. Samo u toku januar 1942. godine formirano je pet novih partizanskih četa, tako da 2. krajiški (kozarski) NOP odred u svom sastavu ima tri bataljona sa 14 partizanskih četa: 1. bataljon pet, 2. bataljon pet i 3. bataljon četiri partizanske čete (404,355). Formiranje novih parizanskih četa uslovio je znatan priliv velikog broja novih boraca. Oslobođeno je niz sela: Čela, Saničani, Miljakovci, Gaćani, Pejići, Rakelići, Marićka, Busnovi, Krivaja i drugih na podrućju Prijedora, Sanskog Mosta, Bronzanog Majdana, Ivanjske. Do formiranja Marićke i Miljakovačke čete oslobođena teritorija Kozare pružala se na jug samo do željezničke pruge Prijedor-Banja Luka i rijeke Gomjenice. Proširena je teritorijom između Prijedora i Sanskog Mosta, Bronzanog Majdana i Ivanjske. Snage 2. KNOP odreda izbile su na rijeku Sanu, jugozapadno od Prijedora i povezale se sa snagama 1. krajiškog NOP odreda na lijevoj obali rijeke. Formiranjem Miljakovačke čete pojačana je blokada neprijateljskog garnizona u Prijedoru. Obračajući se talijanskoj vrhovnoj komandi Kajtel kaže: »Njemačka pri sadašnjoj napregnutosti svojih snaga na Istočnom frontu može na Balkanu vezati samo ograničena sredstva i mora najveću pažnju obratiti da vlada mir u predjelima važnim za njenu ratnu privredu i da ostanu osigurane saobraćajne linije. Ali se taj cilj može samo tako postići ako se sada u cijeloj Hrvatskoj provede ofanzivna akcija čišćenja, sa objedinjenim gledištima, pošto su dosadašnja iskustva pokazala da se s obzirom na prostranstvo i terenske teškoće kod pojedinih akcija postižu samo nezadovoljavajući rezultati. Vojnička sredstva za sprovođenje akcije čišćenja ove vrste pri spajanju talijanskih, hrvatskih i njemačkih sredstava stoje na raspolaganju i garantuju siguran uspjeh ako se bude radilo po jedinstvenom vojničkom i političkom gledištu. Trebalo je odrediti preduslove za sprovođenje jedinstvene akcije čišćenja, kojom se namjerava istrebljenje bandi.« Talijanska vrhovna komanda prihvatila je sugestije Kajtela. 1. februara 1942. godine Vrhovna njemačka komanda upućuje komandi Jugoistoka depešu u kojoj stoji: »Izvještaji još ne daju nade da s proljeća neće otpočeti ustanci većeg razmaha. Gubici ustanika i broj likvidiranih su suviše mali, dok je broj zarobljenih prevelik. Do sada se nije uspjelo da se ustanicima drakonskim mjerama slomi kičma. Za ovo nisu dovoljne samo vojne mjere. Primijeniti metode koje će garantovati uspjeh. U borbi ili na bojištu zarobljeni ljudi imaju se strijeljati » (293,64) 1. februara 1942. godine borci 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda minirali su most na cesti i prugu između Prijedora i Kozarca. Mineri 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda postavili su minu na prugu između Bosanskog Novog i Ravnica. Neprijateljski vojnici otkrili su minu, ali su je aktivirali prilikom demontiranja, te je poginulo nekoliko neprijateljskih vojnika. 2. februara 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda protjerali su neprijatelja koji je pokušao da prodre u selo Poljavnice i Ravnice. Zapaljena je željeznička stanica Ravni-ce i minirane skretnice. 3 februara 1942. godine borci 3. bataljona 2. KNOP odreda u zajedniei, zajedno sa pozadinskim četama, protjerali su neprijatelja koji je pokušao da zauzme selo Vrbašku. Noću između 3. i 4. februara 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda napali su željezničku stanicu Svodna, koju je branila posada 10. čete domobranskog 11. pješadijskog puka. Zarobljeno je 146 vojnika i 2 oficira. Zaplijenjeno je 130 pušaka, 7 puškomitraljeza i oko 20.000 metaka. Postrojenja na stanici su uništena, a zgrade spaljene. Porušena je željeznička pruga u dužini od nekoliko kilometara. Minirane su obalne potpore mosta na Prljubovcu. Noću između 3. i 4. februara 1942. godine borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda sa pozadinskim četama izvršiji su rušenje pruge između željezničke stanice Kozarac-Omarska, Omarska-Piskavica i Piskavica-Šušnjari, u dužini od 10 km. Minirana su 2 željezna i zapaljena 3 drvena mosta. U ovoj akciji zarobljeno je 18 neprijateljskih vojnika i zaplijenjena 2 puškomitraljeza i 18 pušaka. Zarobljeni vojnici su upoznati sa ciljevima NOB-a i pušteni kućama. 4 februara 1942. godine u selu Piskavici u zaseoku Miloševići ustaše su zaklale 54 stanovnika, od kojih je 17 spaljeno u kući. (404,391) 4. februara 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda vodili su borbu sa neprijateljem oko sela Ravnice i Poljavnice, ubili 10 neprijateljskih vojnika i više ranili. Borci 2. bataljona 2. KNOP odreda razrušili su prugu kod sela Ravnice i uništili 1 neprijateljski voz. 5. februam 1942. godine borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda odbili su napad neprijatelja iz sela Ivanjske. 5 februara l942. godine 5. četa 2. bataljona 2. KNOP odreda zauzela je rudnik u Resavcima, ubila 8 neprijateljskih vojnika, među kojima i jednog njemačkog oficira. Zaplijenjeno je 1000 kg karbita, 350 elektroupaljača i dr. (275,393). 6 februara 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda minirali su most na potoku Prljugovcu. Istovremeno je razoreno 40 m pruge između Bosanskog Novog i Ravnica. Noću između 6. i 7. 1942. godine 1. četa 2. bataljona sa komandirom Radom Kondićem izvela je uspješan i smion poduhvat. Upali su u predgrađe Prijedora na Urijama i zarobili 7 neprijateljskih vojnika sa svim oružjem. Sa njima je bio i jedan oficir koji je ostao u partizanima. (404,372) U red najvećih ustaških zločina pod Kozarom spada i likvidacija 2300 stanovnika iz Drakulića, Motika i Šargovca, sela kraj Banje Luke. (275,271). Viktor Gutić, Feliks Nedjeljski i Miroslav Filipović, poznat kao fra Majstorović, skovali su tajno plan za likvidaciju srpskog življa u ovim selima. Rano ujutro 7. februara 1942. godine pripadnici Pavelićeve tjelesne bojne, predvođeni fra Majstorovićem, opkolili su rudnik »Rekovac«, izdvojili sve Srbe i likvidirali. Klanje je vršeno po kućama, dvorištima, baštama i njivama svih ovih sela. Ubijali su krampovima, sjekirama, noževima. Vrhunac divljaštva ustaše su ispoljile prilikom ubijanja djece u Dvorištu (281), Motikama (205), u Šargovcu (52); ukupno 538 djece poklano je u jednom danu. (275,271) Miroslav Filipović, poznat kao fra Majstorović, ranije kapelan samostana u Petričevac, u kome je 1939. godine položio ustašku zakletvu, prvi je zaklao sedmogodišnje dijete Đure Glamočanima: »Ovo ja u ime boga pokrštavam izrode. Ustaše, slijedite moj put, sav grijeh primam na svoju dušu!« Majstorović će u fratarskom hobitu i ustaškoj kapi pokazati pravu fizionomiju djeco ubice nešto kasnije u logorima Jasenovac i Stara Gradiška (275,271). Župnik ustaša Vjekoslav Filipović Majstorović, sa grupom ustaša upao je u školu Mari Šunjić, učiteljici, i naredio joj da razdvoji djecu po nacionalnosti, a zatim je izvadio kamu i rekao: »Djeco, gledajte!« Počeo je klati pravoslavnu djecu. Neke je prorezao pa su stala trčati u krug i vrištati. Poluzaklanu djecu, izbezumljenu od holova, ustaše su dočekale i tukle drškama od pištolja i ubijale. Klao je i žene, a trudnicama bi rasporio trbuh ili bi ih priklao govoreći: »Neka se psi muče«. (404,415). »Veliki« župan pukovnik Aleman piše ustaškom ravnateljstvu za javni red i sigurnost: »... Jedna satnija ustaške bojne pod zapovjedništvom natporučnika Mišlova, u pratnji župnika fra Vjekoslava Filipovića, dana 7. februara 1942. godine u 4 sata ujutro zaposjela je rudnik Rakovac i poubijala krampama 37 radnika grkoistočnjaka. Nastavila je sa ubijanjem i sjekirom grko-istočnih muškaraca, žena i djece u selima Motike, gdje je ubijeno 715, Drakulić i Šargovac gdje je ubijeno 1500 osoba. Ubijanje završeno oko 14 sati. Od tada pa sve do danas ustaše prevoze hranu, stoku i pokućstvo iz kuća poubijanih u svoja skladišta...« (275,117) 7. februara 1942. godine borci 1. bataljoha 2. KNOP odreda vodili su borbu s neprijateljem koji je pokušao da prodre u selo Vodičevo i Kuljane. 7. februara 1942. godinc borci 3. bataljona 2. KNOP odreda napali su posadu u Omarskoj. Uplašeni neprijatelj istog dana je napustio Omarsku i povukao se prema Piskavici. Kakva je vojnička situacija bila na području Kozare u februaru 1942. godine najbolje svjedoči podatak da se komandant njemačkih snaga, koje su bile stacionirane u Prijedoru i rudniku Ljubiji, obratio 2. krajiškom NOP odredu sa zahtjevom da im se dozvoli slobodan prolaz do Dubice. Ovaj zahtjev upućen je od strane njemačke komande u februaru 1942. godine. Štab 2. KNOP odreda poslao je pismeni odgovor u kojem se, između ostalog, zahtijeva predaja grada Prijedora i naoružanja koje neprijatelj posjeduje, a odred će im garantovati slobodan i bezbjedan prolaz do Dubice. Poslije odgovora od štaba 2. KNOP odreda njemački komandant u Prijedoru zatražio je pomoć za izvlačenje svojih snaga iz obruča. (275,227) 8. februara 1942. godine borci 2. bataljona 2. KNOP odreda napali su neprijateljsku posadu u Rasadniku, kod Prijedora. Zarobljeno je 7 domobrana, zaplijenjeno je 7 pušaka i 1 puškomitraljez. Noću između 8. i 9. februara 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda srušili su željezničku prugu Blagaj-Ravnice. 9. februara 1942. godine borci 3. bataljona 2. KNOP odreda odbili su pokušaj neprijatelja, u jačini od 60 i ustaša da prodru u selo Krnete. Neprijatelj je imao 2 mrtva, preko 10 ranjenih. Zaplijenjena su 4 karabina i 200 metaka. Borci 3. bataljona 2 krajiškog NOP odreda odbili su napad neprijatelja koji je htio da prodre u sela Mašiće i Elezagiće. Jedna partizanska patrola u selu Rogoljima zapalila je kuću poznatog kulturbundovca Hajnriha Lamersa, u kojoj su se smještali ustaško-domobranski vojnici. Poslije podne oko 100 kulturbundovaca, obučenih u njemačke uniforme i naoružanih automatskim puškama, napalo je sela i tuklo minobacačem, ali mine nisu eksplodirale. Partizanska zasjeda dočekala je neprijatelja. U borbi su ubijena 3 kulturbundovca, a 6 ih je ranjeno. Zaplijenjena je 1 automatska puška, 1 pištolj, 16 metaka za automatsku pušku. Ranjen je 1 partizan i 1 civil. 9. februara 1942. godine borci 2. bataljona 2. KNOP odreda minirali su i srušili 3 mosta na pruzi Prijedor-Kozarac. Borci 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda prekopali su na više mjesta cestu Prijedor-Dubica i onemogućili svaki saobraćaj. Jedna patrola 1. bataljona 2. krajiškog NOP odrcda. na čelu sa zamjenikom političkog komesara bataljona, prebacila se preko rijeke Sane i uspostavila vezu sa 1. krajiškom NOP odredom. Noću izmedu 9. i 10. februara 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda mini-rali su most dug 40 m na rijeci Strigovi, na cesti Kostajnica - Bosanski Novi. Most je onesposobljen za saobraćaj. Noću između 9. i 10. februara 1942. godine jedna patrola 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda zarobila je 3 domobrana u selu Brezičanima. Zapljenjena su 2 karabina i 500 metaka. Noću između 10 i 11. februara 1942. godine Kozarska proleterska ćeta, 4. četa 2. bataljona, Marićka četa 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda napale su željezničku stanicu Omarska na pruzi Prijedor - Banja Luka. Napadom je rukovodio zamjenik komandanta odreda Josip Mažar Šoša. Veliki snijeg omeo je partizanske jedinice da se privuku i zauzmu položaje. Borba je trajala cijelu noć. Neprijatelj je dao jak otpor. Efikasnom mitraljeskom vatrom spriječio je privlačenje bombaša bunkerima. U svitanje je izdato naređenje da se napad obustavi. Ubijeno je i zarobljeno 15 neprijateljskih vojnika. Borac proleterske čete Ostoja Tukić, kad je bilo svanuće, likvidirao je dva neprijateljska bunkera i ubio 6 ustaša. Partizani su imali 2 ranjena (11,102). 11. febntara 1942. godine borci 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda minirali su i srušili most na pruzi Prijedor - Kozarac, udaljen svega 300 m od Prijedora. Porušena je pruga, posječeni su teletonski stubovi i pokidana telefonska linija na dužini od 25 km. Stubovi su podijeljeni siromašnim stanovnicima većinom da ih iskoriste za loženje vatre. Noću između 11. i 12. februara 1942. godine borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda minirali su Strižanski most na cesti Bosanski Novi - Dobrljin i saobraćaj je prekinut. Minirana je i pruga na više mjesta. Neprijateljske snage sa oklopnim vozom iz Bosanskog Novog došle su do Strižanskog mosta, izišle iz voza, bacile nekoliko mina i krenule u pljačku obližnjih sela. 12. fehruara 1942. godine borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda napali su željezničku stanicu Piskavicu, vodili borbu punih šest sati i zauzeli je. Ubijeno je 5 neprijateljskih vojnika i više ranjeno. Zarobljeno je 15 neprijateljskih vojnika. Četrnaestorici domobrana saopšteni su ciljevi NOB-a i oni su pušteni kućama. Zaplijenjeno je 15 krabina, 2500 metaka, 3 poljska telefona, 25 ćebadi, 37 šatorskih krila, 8 ranaca, 17 ćuturica, 20 porcija, 1 poljska kuhinja, 35 fišeklija, 1 pisaća mašina i 10 vagona zobi. U borbi je teže ranjen partizan Ostoja Puzić, koji je nakon 12 sati umro (\ 1,85). Uništene su sve staničke instalacije i državne zgrade u selu Piskavici (283,16). 12. tebruara 1942. godine snage 3. bataljona zauzele su željezničku stanicu Omarsku i zarobile 14 neprijateljskih vojnika, a stanicu i uređaje porušili. (275,393) Njemački bataljin u Ljubiji i Prijedoru bio je opkoljen. 12. februara 1942. godine po prvi put su opkoljeni bataljon snabdjevali iz aviona. (275,198) 12. februara 1942. godine neprijateljske snage iz Dobrljina tukle su bacačima obližnja sela. Noću između 12. i 13. februara 1942. godine borci 1. bataljona 2. KNOP odreda minirali su 9 mostića, dužine 3-6 m, na pruzi Blagaj - Prijedor. Na cesti Blagaj - Prijedor minirana su 4 mosta. Zapaljena je čuvarnica pred Prijedorom. Pokidane su telefonske veze između Prijedora i Brezičana na dužini od 2 km. 13. februara 1942. godine neprijateljska artiljerija sa položaja na Baniji tukla je položaje 1. bataljona 2. KNOP odreda, radi osiguranja opravke Strižanskog mosta. 13 februara 1942. godine osnovan je vojno-politićki kurs u Jablanici i Bistrici, a nastavio sa radom u Miloševu Brdu sa komandirom kursa Jovom Gajićem i politićkim komesarom Ademom Kovačevićem. Kurs je pohađalo 157 omladinaca. (404,458) 14 februara 1942. godine izdato uputstvo za organizovanje i rad rezervnih partizanskih četa, koje je imalo svako selo na području 2. krajiškog (kozarskog) NOP odreda. (404,499) 14. febntara 1942. godine jedna patrola 2. bataljona 2. KNOP odreda zaplijenila je imovinu Burdina na ribnjaku Saničani kod Prijedora (veće količine ribe, gasa, benzina i drugog materijala). Borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda srušili su oko 150 m »Šipadove« pruge između Bosanskog Novog i Dobrljina. Patrola 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda iz zasjede na pruzi Kozarac - Prijedor dočekala jc 50 ustaša i domobrana. Ubijen je 1 i 2 ranjena neprijateljska vojnika. Jedna patrola 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda izvršila je pretres sela Gornje Puharske kod Prijedora. Zapljenjen je 1 karabin i 30 metaka. Ta ista patrola je minirala i digla u vazduh most na pruzi Prijedor - Kozarac, koji je udaljen 200 m od stanice Kozarac. Neprijatelj je pokušao da se probije u selo Jošik i zaštiti izvoz sijena izbjeglih ustaških porodica. Borci 2. bataljona 2. KNOP odreda su ga spriječili u tome. Ubijena su 3, a ranjeno 7 neprijateljskih vojnika. Od decembra 1941. do sredine februara 1942. godine na terenu Kozare uspješno je radilo 6 vojno-političkih kurseva koje je pohađalo preko 400 omladinaca. Kursevi su održavani sve do početka ljetne ofanzive 1942. godinc. (275.338) Vrhovni štab je u februaru 1942. godine formirao Operativni štab za Bosansku krajinu i potčinio mu sve jedinicc u zapadnoj i srednjoj Bosni. Ljubija i sela prema Prijedoru bili su pod uticajem 2. krajiškog odreda (Kozarskog), dok su ostala sela prema jugu od Ljubije bila više pod uticajem 1. krajiškog NOP odreda (Grmečkog), (215,43) 16. februara 1942. godine ncprijatelj je postavio zasjedu koju je otkrila jedna patrola 2. bataljona 2. KNOP odreda i protjerala neprijatelja do Bosanske Dubice. Neprijatelj je pokušao da se probije kroz blokadu oko Bosanske Dubice, ali mu nije uspjelo. 16. februara 1942. godine Kozarska proleterska četa je izvršila pokret pravcem sela Marićka - Sovići - Kola i stigla na Krčmu, jugozapadno od Banje Luke, gdje se nalazila jedna četa boraca koji se nisu tada osjećali ni partizani ni četnici. U razgovoru sa proleterima borci ove čete izjavljali su da su za borbu protiv okupatora. Svi su bili protiv toga da se pravi razlika između petokrake zvijezde i kokarde. Ova »šarena ćeta«, kako su je proleteri nazvali, prividno je dobro primila Proletersku četu. Proleteri su maršovali od Krčme do Krupe dva dana i dvije noći po velikoj hladnoći i dubokom snijegu bez prtine i skoro bez ikakve hrane. Tek trećeg dana pred zoru četa je stigla u blizinu Krupe. Odmah je uspostavljena veza sa bataljonom »Milan Branko-vić«, koji je bio okružio Krupu. Josip Mažar Soša donosi odluku da.se neprijateljska posada u Krupi napadne i uništi. Selo Krupa branila je 22. satnija 10. pješaćke pukovnije, ojačana ustašama i oružnicima. Ukupna jačina posade iznosila je 250 vojnika. Proleterska četa napala je posadu. Posada se pri-prcmala da se povuče u pravcu Banje Luke. Četa se pojavila s pravca odakle se neprijatelj nije nadao. Ustaše su mislile da im dolazi pomoć. Kad su shvatili o čemu se radi, zahvatila ih je ta-kva panika da su mnogi u očajanju skočili u Vrbas, iz koga nijedan nije isplivao. Proleteri su poslije nekoliko časova borbe likvidirali uporište. U toku borbe neprijatelj je imao oko 70 mrtvih. Zarobljeno je 160 ustaša i domobrana. Ustaše su, zbog zločina koje su počinili, streljani, a domobrani pušteni kućama. Sve zapljenjeno oružje i ostali ratni materijal dobio je bataljon »Milan Branković«, jer je bio slabo naoružan. (11,104) Četa je prešla Vrbas na splavovima i, poslije trodnevnog boravka u selu Boćac, produžila za muslimansko selo Vranić. Muslimani su prijateljski dočekali proletere, dobro ih smjestili i nahranili. Odmah po njihovom odlasku u selo su upali četnici i zvjerski ubijali stanovništvo koje nije uspjelo da pobjegne. (11,104) U toku januara i prve polovine februara 1942. godine željeznička pruga Banja Luka - Prijedor - Bosanski Kovi - Kostajnica bila je dobrim dijelom razorena, pa je i ekspolatacija željezne rude iz Ljubije bila već tada onemogućena. U Prijedoru i Ljubiji u to vrijeme na obezbeđenju rudnika Ljubije, čiju je željeznu rudu eksploatisala Njemačka, nalazilo se 923. Landesšicen bataljon sa oko 500 njemačkih vojnika. Bataljon se našao u blokadi partizanskih snaga bez redovnog snabdijevanja i u opasnosti da bude svakog časa uništen. Snabdijevanje se vršilo vazdušnim putem. Zbog toga je štab njemačke 718. divizije odlučio da ovaj bataljon deblokira i izvuče akcijom s polja. U tu svrhu obrazovana je borbena grupa »Vute«. Borbena grupa »Vute« bila je jačine 1120 pripadnika Vermahta. U njoj je bilo angažovano oko 45 oficira, a bila je ojačana i jednim domobranskim vodom brdskih topova (65 mm), jačine oko 25 vojnika. (275,200) Grupa je imala zadatak da u Prijedor prodre iz Bosanske Dubice. U to vrijeme položaje oko Bosanske Dubice držale su jedinice 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda. Pravac Bosanska Dubica - Prijedor (Kruškovac) - Hadžibair - Grabovac zatvarala je 2. četa ovoga bataljona, a pravac Bosanska Dubica - Jasenovac - Gradiška 3. četa, dok se 1. četa nalazila u rejonu Prijedora i zajedno sa četama 1. bataljona držala u blokadi ovaj grad. (293,33) Na dan početka napada, 17. februara 1942. godine na položajima na Kruškovcu (5 km južno do Bosanske Dubice) nalazila se samo jedna desetina 2. čete. Ostali dijelovi ćete dan ranije prebačeni su u rejon Prijedora radi učešća u napadu na Kozarac. 17. febrnara 1942. godine borbena grupa »Wutte« (»Vute«) krenula je iz Bosanske Dubice u pravcu Prijedora.2 1. Obrad Stisović piše: »Ovoj borbi prethodilo je pismo njemačkog komandanta iz Prijedora u decembra 1941. godine upućeno Trećoj ćeti (Karanskoj) i traicnu da im se đozvoli slobodan prolaz do Dubice. Tražili smo do Njemaca da predaju oružje i grad. Gararitovali smo slobodan prolaz pod našom zaštitom do Dubice. Ovo pismo sam ja lićno odnio u Stab Odreda. Poslije je uslijedila priprema Nijemaca i napad od Dubice Na Kruškovcu, 5 km južno od Bosanske Dubice, Nijemce je dočekala desetina Ljubana Aćimovica, putpomognuta dijelovima 3. ćete, boćnom vatrom sa Hadžibaira. Uspjela je da zadrži prednje dijelove Nijemaca i da im nanese osjetne gubitke. Vođene su žestoke borbe. U borbama ovog prvog dana poginuo je i komandant 1. bataljona 750. njemačkog puka. On je pogođen kad je izlazio na osmatračnicu. Borcima desetine Ljubana Aćimovića pao je u rafce, pored ostalog, i jedan njemački puskornitraljez »šarac«. To je prvi mitraljez »šarac« zaplje-njen od Nijemaca na Kozari. Zapljenio ga je borac Rade Gajić, zvani RONjGO* Po imenu poznatog kozarskog junaka partizana Rade Gajića zvanog »RONjGO«, koji ga je zaplijenio i njime rukovao, kozarski partizani su ovaj njemaćki puškomitraljez nazvali »RONjGO. U partizanskom groblju na Kruškovcu, među brojnim junacima Kozare nalaze se i posmrtni ostaci ovog borca. Na ploći piie: »Rade Gajić »RONjGO« 1920-1943«. Ovdje na Kruškovcu ovaj kozarski junak zarobio je prvi mitraljez »Šarac* i eto tu su kasnije sahranjeni njegovi posmrlni ostaci i njime odmah rukovao. Po njegovu nadimku ovo prvo zapljenjeno njemačko oružje ostalo je i do danas poznato na Kozari. Rade Gajić je zarobljenim mitraljezom odmah tukao njemačke položaje. Desetini Ljubana Aćimovića istog dana stigao je u pomoć jedan vod 2. čete 1. bataljona sa komandirom voda Milanom Muharemom. takođe poznatim junakom sa Kozare (293,34). Zbog nastale situacije na Kruškovcu štab Odreda je odgodio napad na Kozarac i naredio 2. četi da se odmah vrati na svoje položaje prema Bosanskoj Dubici. Usiljenim maršom u toku noći između 17. i 18. februara 1942. godine četa je, usprkos dubokog snijega i zavijenih puteva, uspjela da 18. februara stigne na Kruškovac. (293,34) Stigao je jedan vod 2. čete 2. bataljona, a poslije podne stigla su i ostala dva voda iste čete, tako da se na položaju Kruškovac poslije podne našla cijela 2. četa. Istog dana je štab 1. bataljona, po naređenju štaba 2. krajiškog NOP odreda, uputio svoju 2. četu sa zadatkom da posjedne Grabrovac, na lijevom krilu 2. čete 2. bataljona. Ranom zorom 18. februara 1942. godine Nijemci su nastojali da po svaku cijenu prodru prema Prijedoru. Vodila se ogorčena borba. Nijemci su čitav dan tukli partizanske položaje jakom artiljerijskom i minobacačkom vatrom, ali nisu uspjeli da ih zauzmu. Nijemci su pokušali smućarskim odjeljenjima da obuhvate partizanske položaje. Partizani su hrabro doćekivali Nijemce koji dolaze na skijama i ubitačnom vatrom ih odbijali ili uništavali. Neprijatelju je propao pokušaj obuhvata. Prema neprijateljskim podacima ovoga dana je poginulo oko 150 Nijemaca (11,90). Partizanima je najteže padao nedostatak municije. Do municije poginulih neprijateljskih vojnika, koji su ležali na »ničijoj zemlji«, nije se moglo doći uslijed neprijateljske vatre. Naveče, kada se borba stišala, jedna grupa boraca 2. čete 2. bataljona uspjela je da dođe do nekoliko pušaka i nešto municije. 19 februara 1942. godine borba je nastavljena pojačanim tempom. Naročito je bila aktivna neprijateljska artiljerija, kojoj partizani nisu mogli parirati svojim lakim naoružanjem. Sva artiljerijska vatra bila je koncentrisana na Kruškovac. Bio je to pravi vatreni pakao, u kojem se cijeli dan nalazila 2. četa 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda. Ipak, veće gubitke nije pretrpjela zahvaljujući dubokom snijegu. Poginuo je borac Rade Makivić, a ranjeni desetar Perica Ručnov i puškomitraljezac Jovo Bijelić. Odlučnost koju su Nijemci pokazivali u naporima da zauzmu Kruškovac ukazivala je na to da imaju namjeru da dublje prodru u oslobođenu teritoriju. Zbog toga je donesena odluka da se Kruškovac napusti i da se pređe na taktiku dubinskih zasjeda. Da se ne bi dalje upuštale u frontalnu borbu, jedinice su trebale napustiti Kruškovac - Grabovac i pomjeriti se desno i lijevo od komunikacije. Borbu su nastavili sa novih položaja prepadima na bokove i pozadinu neprijatelja. 19 februara 1942. godine komandant borbene grupe »Wutte« (»Vute«) izvijestio je svog pretpostavljenog generala Fortnera da borbenom grupom, koja mu je stavljena na raspolaganje, zbog dubokog snijega neće biti u stanju izvući opkoljeni Landenšicen bataljon. 19 februara 1942. godine dijelovi 2. čete 1. bataljona povučeni su odmah, dok je 2. četa 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda ostala na položajima do 20. februara 1942. godine ujutro sa namjerom da u jutarnjim časovima prisili neprijatelja da se razvije i da mu na taj način uspori kretanje, kako bi se obezbijedilo potrebno vrijeme da se stanovništvo iz sela oko druma skloni i na taj način izbjegnu represalije od strane neprijatelja. U tom smislu izdalo je naređenje narodnooslobodilačkim odredima. Ovakvu odluku donijela je samoinicijativno komanda čete, jer su tih dana rukovodioci iz štaba Bataljona i štaba Odreda bili na oblasnoj konferenciji KPJ za Bosansku krajinu u Skender-Vakufu. Borci su prihvatili takvu odluku iako su bili iz sela koja su morala biti evakuisana u Kozaru po velikoj zimi i snijegu. Ujutro 20. februara 1942. godine 2. četa se povukla s Kruškovca u pravcu Gornjeg Međuvo-đa, ostavljajući zaštitnice koje su usporavale napredovanje neprijatelja. Povlačenjem naroda prema Kozari sva sela duž ceste potpuno su opustjela. Bilo je tužno posmatrati sa vlaškovačkih visova gomile žena, djece i staraca kako se, posrćući preko zavijenih brda, povlače u planinu Kozaru. U direktivi za borbu 718. njemačke pješadijske divizije, operativnog odjeljenja (1-a POV br. 650 - 42, od 20. II 1942. godine) stoji: »Sa svim Srbima muškarcima postupati tako kao da su uhvaćeni sa oružjem u ruci protiv nas. Srpska naseljena mjesta koja leže s obje strane nastupnog druma, ukoliko ne bi bila više potrebna za smještaj njemačkih trupa, spaliti.« 20. februara 1942. godine borbenoj grupi »Vute« dodijeljeno je pojačanje, i to: 1. bataljon 738.p.p. 718.p.d. (409 oficira, podoficira i vojnika) 2. bataljona 738.pp (280 oficira, podof. i vojnika), art.bat.668. art.div. (160 ofic, podof. i vojnika), tri radio-stanice i tri telefonska odelj. 718. ćete za vezu (15. ofic, podof. i vojnika), kolona sa konjskom vučom 6/171 (10 ofic, podpt. i vojnika), 1 /2 male kolone (5. ofic, podof. i vojnika). Ukupno je ovo pojačanje. iznosilo oko 880 oficira, podoficira i vojnika Vermahta. U ovom pojačanju bilo je angažovano oko 20 oficira, a bio je pridodat i jedan ustaški bataljon od 220 ustaša. (275,200) Na poziv Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, 21. februara 1942. godine počelo je prvo oblasno partijsko savjetovanje KPJ za Bosansku krajinu u Skender-Vakufu pod Čemernicom. Savjetovanju su pristustovali članovi Oblasnog komiteta, svi sekretari i neki članovi okružnih, sreskih i mjesnih komiteta, KPJ, komandanti i politički komesari NOP odreda i politički komesari svih bataljona i četa i drugi istaknutiji komunisti Bosanske krajine. Ukupno je prisustvovalo oko 200, a sa Kozare 24 delegata. Analizirana je vojno-politička situacija u jedinicama i na terenu. Pooštrena je borba protiv šovinizma i četničke izdaje. Postavljen je zadatak da se što brže sredi stanje u partizanskim jedinicama da bi se spriječilo osipanje i četnički uticaj koji je počeo na terenu srednje Bosne i u istočnom dijelu Bosanske krajine. (275,228) Preneseni su zaključci sa pokrajinskog savjetovanja u selu, Ivančićima (kod Sarajeva). Formiran je Operativni štab NOP i DV za Bosansku krajinu. Za komandanta Operativnog štaba NOP i DV za Bosansku krajinu postavljen je Kosta Nađ, Za političkog komesara Osman Karabegović, a za načelnika štaba dr Mladen Stojanović, do tada komandant 2. krajiškog (Kozarskog) NOP odreda. Zbog odlaska Mladena Stojanovića na tu dužnost, u štabu 2. krajiškog NOP odreda nastale su izmjene. Za komandanta 2. krajiškog (Kozarskog) NOP odreda postavljen je Obrad Stišović, za političkog komesara Ratko Vujović Čoče. Zamjenik komandanta bio je Josip Mažar Šoša, a zamjenik političkog komesara Dušan Misirača. Nikola Luketić je postavljen za političkog komesara 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda. Savjetovanje u Skender-Vakufu završilo je 23. februara 1942. godine. Na savjetovanju 21. i 22. februam 1942. godine Branko Babič Slovenac, sekretar Okružnog komiteta partije za Kozaru, iznio je da na Kozari djeluje 26 ćelija Komunističke partije Jugoslavije, od kojih 16 ćelija u partizanskim jedinicama i 12 čelija u pozadini. Sreski komitet su formi-rani u Bosanskom Novom mjesni komiteti u Bosanskoj Dubici i Prijedoru. Na oslobođenom području Kozare djeluje 129 izabranih narodnooslobodilačkih odbora sa opštinama u Podgracima, Palančištu, Knešpolju, Moštanici, Pounju i Knežici. (404,474) Obrad Stišić piše:”Operativni štab za Bosansku krajinu, određen na samoj konferenciji bio je drugog sastava.(Kom. Mladen Stojanović, polit.kom Osman itd). Ova postavka određena je po završetku konferencije. Kosta I Lepa nisu prisustvovali konferenciji u Skender Vakufu, jer nisu stigli na nju, već su stigli u selo Agiće sutradan po završetku konferencije. Tu je donesena druga odluka.” U skladu sa pismom PK SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu, od 22. februara 1942. godine, na Kozari su formirane posebne partizanske ćete na Kozari bio je Vlado Pekić, a politički komesar Idriz Ćejvan (275,316). U selu Božićima, Gornjem Jelovcu, Gornjim i Donjim Orlovcima, G. i D. Garavcima, Čirkin-Polju i Baltinim Jarugama ovih dana formirani su aktivi SKOJ-a koji su brojali od 3 do 7 članova. Formirani su aktivi SKOJ-a u selima Gornje i Donje Vodičevo, Kuljane i Mravopolje. Formirani su NO odbori u selima Mljakovci, Gačani, Rakelići i Saničani. (170,651) Poslije povlačenja sa Kruškovca partizanske čete su imale prvenstveni zadatak da putetn zasjeda sprećavaju prodiranje neprijatelja prema Kozari, radi zaštite naroda u zbjegovima. Južno od ceste prema Kozari dejstvovala je 2. četa 2. bataljona, a sjeverno od ceste 1. i 2. četa 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda.
Od 21. II 1942. godine Drugim krajiškim (kozarskim) NOP odredom su komandovali: 1. Obrad Stišević, komandant; 2. Josip Mažar Soša, zamjenik komandanta; 3. Ratko Vujović Čoče, politički komesar; 4. Dušan Misirača, zamjenik političkoga komesara
Ovom grupacijom snaga, od oko 2245 oficira, podoficira i vojnika, od 23. februara 1942. godine lično je komandovao komandant 718. pješadijske divizije general Fortner sa svojim štabom iz Bosanske Dubice. (275,200) Nijemci su često vršili izviđenja sa jedne i sa druge strane ceste Bosanska Dubica - Prijedor snagama od jednog voda do jedne čete. 23. februara 1943. godine ovakva jedna izvidnica u jačini od jedne čete u selu Mlječanici naišla je na zasjedu 2. čete 2. bataljona. Poslije žestokog okršaja Nijemci su bili prisiljeni da se povuku natrag prema Grbavcima. Ubijeno je 10, ranjeno više neprijateljskih vojnika. To su bili prvi zarobljenici Nijemci na Kozari. Od ovih njemačkih zarobljenika dobijeni su precizni podaci o cilju njemačkog nastupanja prema Prijedoru i o sastavu njihovih jedinica. Tada se saznalo da je cilj ove akcije izvlačenje njemačkih snaga koje su bile u Prijedoru i Ljubiji. U ovoj borbi poginuo je Stevo Katić. Prilikom povlačenja Nijemci su sa sobom odveli nekoliko seljaka iz Meduvoda, medu kojim Nikolu Jajčanina, Savka Grujića, Jovana Jajčanina i dr., koji nisu uspjeli da izbjegnu od svojih kuća. Iste noći Nijemci su ih poubijali. O ovome zločinu ostalo je traga i u zapljenjenoj ustaško-domobranskoj arhivi. Tako se u depeši 718. divizije, od 24. februara 1942. godine, upućenom njemačkom generalu u Zagrebu i višoj komandi LXV, o tome kaže: »Među neprijateljskim gubicima od 21 mrtvog nalazi se i 14 streljanih zbog osvete. . .« 24 febmara 1942. godine 2. četa 1. bataljona sačekala je u zasjedi u selu Brekinji (sjeverno od ceste) jednu izviđaćku grupu iz njemačkog uporišta Milića Gaj. Ubijen je jedan njemački oficir i nekoliko vojnika. Zaplijenjeno 2 puškomitraljeza, 6 pušaka, 600 metaka. (404,381) Prilikom juriša poginuo je puškomitraljezac Dragutin Muharem i borac Dušan Graovac. 26 februara 1942. godine u 19,30 časova prednji odred borbene grupe »Vute« (jedna četa 1. bataljona 750 pp sa vodom inžinjerije) probio se u Prijedor. Tako je od 17. do 26 februara 1924. godine izvedena operacija dijelova 718. i 704. pješadijske divizije u cilju deblokade njemačke posade u Prijedoru i Ljubiji (923. Landesšicen bataljona). Nijemcima je bilo potrebno 9 dana da pređu put od Bosanske Dubice do Prijedora u dužini od 34 km. Tako se uz stalan otpor 2. krajiškog NOP odreda u vrlo teškim vremenskim uslovima njemačka borbena grupa »Vute« probila do Dubice do Prijedora. Da bi Nijemci obezbijedili povratak iz Prijedora, svoje snage su rasporedili pored ceste Bosanske Dubice - Prijedor posjedajući visove koji su obezbjeđivali pojas širine 6-8 km. 26 februara 1942. godine raspored ove njemačke grupacije »Vute« bio je sljedeći: srednji dijelovi nalazili su se u Prijedoru, a glavnina 750. puka u marševskoj koloni od kote 144 do Prijedora; sjeverno od ceste u rejonu Goca bio je 1. bataljon, a u rejonu sela.Grbavci 2. bataljon 738. puka sa jednom isturenom četom u selu Agincima; 1. i 3. baterija u rejonu kote 144, a 2. baterija 668. artiljerijskog diviziona u Bosanskoj Dubici; 3. baterija 654. diviziona u selu Grbavci. Ovakav raspored divizije sa tri jaka uporišta u međuprostoru između Bosanske Dubice i Prijedora obezbjeđivao joj je kontrolu ceste i okolnog terena. (293,35) Raspored snaga 2. krajiškog NOP odreda 26. februara 1942. godine bio je sljedeći: 1. bataljon 2. krajiškog NOP odreda zauzimao je položaje zapadno od ceste Bosanska Dubica-Prijedor do Bosanskog Novog i Bosanske Kostajnice, oslanjajući se na Karan, Pastirevo i Balj i stalno rušeći prugu Prijedor-Bosanski Novi-Bosanska Kostajnica-Slunj; drugi batlajon 2. krajiškog NOP odreda zauzimao je položaje istočno od ceste Bosanska Dubica-Prijedor, oslanjajući se na Kozaru i Prosaru; 3. bataljon 2. krajiškog NOP odreda je napadao komunikaciju Bosanska Gradiška-Banja Luka. Prema izvještajima njemačkih komandi, u borbama od 17. do 26. februara 1942. godine od Bosanske Dubice do Prijedora Nijemci su imali 146 izbačenih iz stroja, među kojima 34 poginula i 48 ranjenih vojnika i oficira. O teškim borbama i gubicima komandant 718. njemačke divizije je u izvještaju napisao: »... 1942. gddine u mjesecu februaru bila je akcija za oslobođenje jednog našeg bataljona u Prijedoru. I tu su s nama išli domobrani i ustaše. Akcija je uspjela i bataljon je oslobođen. Borbe su bile oštre i imali smo velike gubitke...« U izvještajima se mogu naći podatak da je preko 200 Nijemaca ranjeno i ubijeno, među kojim je na Kruškovcu kod Bosanske Dubice ranjen i jedan od komandanata po imenu Hofman. Zaplijenjen je veliki broj pušaka i preko 20 puškomitraljeza. Činjenica je da je njemačka 718. divizija u borbama na Kozari pretrpjela gubitke u tolikoj mjeri da je njena ubojna moć prilikom proljetnih operacija u istočnoj Bosni bila znatno oslabljena, ne samo zbog izgubljenih vojnika, nego još više zbog velikog broja promrzlih i iscrpljenih vojnika i oficira. Prema dokazima boraca 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda, u ovim borbama je poginulo i ranjeno oko 300 neprijateljskih vojnika. Zaplijenjeno je 30 karabina, 3 mitraljeza »šarca«, nekoliko automata, pištolja, municije... Jedinice 2. krajiškog odreda su imale oko 20 mrtvih i ranjenih boraca. Neprijateljske snage ubijale su uhvaćene stanovnike i palile kuće i sela kud su prolazili.
Kad su prodrli u Prijedor, Nijemci su se uvjerili da se u njemu ne mogu zadržati i da ne mogu obezbijediti eksploataciju gvozdene rude iz Ljubije, što je bio glavni razlog za preduzimanje ove operacije njemaćkih snaga na tlu zapadne Bosne. Gvozdenu rudu iz Ljubije, tako potrebnu njemačkoj ratnoj privredi, morali su transportovati na preradu u željezare željezničkom prugom Prijedor-Bosanski Novi-Sunja. Ali, tu su prugu partizani skoro neprekidno držali u prekidu. Popravka i održavanje pruge iziskivali su znatno veće snage nego su njemačke i ustaško-domobranske vojne vlasti mogle da stave na raspolaganje. Uvidjevši da bi to bio »sizifovski posao«, Nijemci su odlućili da napuste Prijedor i Ljubiju. Partizani Kozare su u januaru i februaru 1942. godine ubili i teško ranili 2100 neprijateljskih vojnika, koji su kao takvi izbačeni iz borbenog stroja bez povratka. Zarobljeno je preko 2000 neprijateljskih vojnika. Zarobljeni domobrani i žandari su pušteni iz zarobljeništva, a neprijatelj ih je ponovo naoružavao i upućivao u borbu protiv partizana. Tako je ubijenih, teško ranjenih i zarobljenih bilo oko 4100 vojnika. Zbog jake aktivnosti partizana na Kozari neprijatelj je morao stalno angažovati od 10 do 15000 vojnika. Za vrijeme tri ofanzive angažovao je više od 15000 vojnika. Krajem februara 1942. godine napušta Ljubiju 700 njemačkih vojnika. Čuvanje rudnika preuzela je skupina od 120 domobrana. Februara 1942. godine, po naređenju štaba 2. bataljona 2. KNOP odreda, Bora Baroz formira bolnicu u selu Vojskova, u kući Janka Međeda. U toj bolnici je radila i Soja Mrkšić. I ova bolnica je u toku ofanzive evakuisana na Pogleđevo. (275,460) Istovremeno je formirano nekoliko bolnica' na terenu Kozare, kao što su: Prosja, pri štabu 2. KNOP odreda, sa 20 ležaja; bolnica 3. bataljona u selu Jablanici i bolnica 4. bataljona u zaseoku Rajkovići kod Kozarca, sa kapacitetom 30 kreveta. (275,480) Obrad Stišović piše: »Zvali smo ih ambulante. To su, u stvari, i bile. Njih je počeo formirati Moric Levi po nalogu Mladena. Bolnica na Vitlovskoj je bila prava bolnica.«
Opštinski narodnooslobodilački odbori na području Kozare izabrani su početkom januara, negdje krajem februara, a negdje početkom marta 1942. godine. Neki autori navode da je na području ratnog sreza Prijedor izabran prvi narodnooslobodilački odbor za Opštinu Palančište u selu Božićima, u martu 1942. godine. Na čelu opštinskih NO odbora bili su komandanti opština. Prvi komandant opštine Palančište bio je Boško Simatović. (275,502) U sastavu sanske opštine ušla su sela: Gornja i Donja Dragotinja, Marini, Brezičani, Jutrogošta i Crna Dolina. Prvi komandant Sanske opštine bio je Rade Kantar. (275,502) U martu 1942. godine formiran je Opštinski NOO u Omarskoj čiji je prvi komandant bio Branko Obradović. (275,502 ili 283,22) Opštinski NOO-i se formiraju i na drugim područjima ratnih srezova Kozare. Na području Bosanske Dubice su bile opštine: Kostajnica, sa komandantom Dušanom Stojnićem; Knežica, sa komandantom Žarkom Bućmom; pounjska opština, sa komandantom Mirkom Bižićem; Kne-žopoljska, sa komandantom Miloradom Miljatovićem; Moštanička opština, sa komandantom Miloradom Ježicom. (275,502).* Na kozarskom području sreza Bosanski Novi bile su u to vrijeme četiri opštine, i to: ravnička (kotnandant Relja Goronja), dobrljinska (komandant Mirko Malbašić), svođanska (komandant Dragan Vujanović) i radomirovačka koja je nešto kasnije formirana (aprila 1942.) sa komandantom Mirkom Anićem. Ubrzo je došla direktiva da se na čelu opština ne zovu komandanti nego predsjednici. (275,502). Tako se u nekim podacima na području Kozare spominje čak 14 opština. Navedenom se dodaje Orahova, Podgraci, Bistrica, a negdje se spominje da je sjedište opština u Kuljanima, Žuljevici, Dvorištu, Međuvođu itd. Nijemci su preduzeli detaljne mjere za prikupljanje podataka o snagama i rasporedu jedinica 2. krajiškog odreda, kao i o političkoj situaciji i raspoloženju naroda na slobodnoj teritoriji Kozare. Pored postojećih ustaških obavještajnih punktova, početkom marta 1942. godine Nijemci su formirali svoje obavještajne centre u Banjaluci, Prijedoru, Kostajnici, Bosanskoj Dubici i Bosanskoj Gradišci. Ovim obavještajnim punktovima rukovodili su iskusni njemački vojni obavještajci, opremljeni radio-stanicama i drugim tehničkim sredstvima obavještavanja. (293,78) Nijemci su preduzeli i druge preventivne mjere da bi prikrili koncentraciju svojih snaga i njihovo dovođenje na polazne položaje za napad. Pored ostalog hapsili su i odvodili u koncentracione logore sva lica za koja se sumnjalo da rade za partizane. Tako su u Bosanskoj Dubici pohapsili gotovo sve prosvjetne radnike i druge napredne građane, kao i partijske aktiviste Osmana Zubovića, Ahmeta Čelaka i druge. Slične mjere preduzeli su i u Banjaluci, Prijedoru, Bosanskom Novom i Kostajnici. 1 marta 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda porušili su prugu Dobrljin — Strižanski most u dužini od 400 m. Borci su pokušali da uđu u selo Šurkovac, ali su dočekani puščanom vatrom iz sela. Poginuo je jedan borac. Borci 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda minirali su most na cesti Prijedor — Kozarac. Pozadinske čete, uz zaštitu boraca 2. bataljona 2. KNOP odreda, posjekle su i oborile više staba-la preko ceste Prijedor-Bosanska Dubica. Jedna patrola 3. bataljona 2. KNOP odreda ušla je u selo Šimići, koja je iz sela dočekana puščanom i mitraljeskom vatrom. U toj borbi ubijena su 4 i ranjeno 7 ustaša. Ranjene su i 2 žene. Partizani nisu imali gubitaka. 2 marta 1942. godine izvedena je jedna od najuspješrnjih akcija iz zasjede u borbama sa 718. njemačkom divizijom. Patrola od 19 njemačkih vojnika sa komandirom 7. čete 2. bataljona 738. njemačkog puka ujutro je krenula iz uporiSta u selu Garevcima i naišia na zasjedu boraca 2. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda kod škole u selu Međuvođu. Na drugom mjestu piše kod crkve u selu Uremovcima. Vod u zasjedi bio je pod komandom Dragutina Ćurguza. Ovih 19 neprijateljskih vojnika partizani su pustili blizu i prvim plotunom ubili 16 na čelu sa vođom patrole kapetanom Fervisterom (Vemuste) i dva podoficira. Svega 3 neprijateljska vojnika uspjela su da pobjegnu. Zaplijenjena su 2 puškomitraljeza »šarca«, 2 mašinke (automata), 8 pušaka, 4 pištolja i dosta municije, 3 dvogleda, 3 foto-aparata... Borci partizani nisu imali gubitaka. Ovo je bila dobro pripremljena zasjeda blizu neprijateljskog uporišta. (293,37 i 11,92) 2 marta 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog odreda u Mlječanici su dočekali neprijateljsku kolonu i ubili 15 neprijateljskih vojnika, a veći broj ranili. U borbi su ranjena 2 borca 1. bataljona. Borci 1. bataljona 2. KNOP odreda dočekali su neprijateljsku patrolu od 25 vojnika. Ubijen je 1 i teško ranjena 3 neprijateljska vojnika. Borci 1. bataljona 2. KNOP odreda postavili su minu na pruzi Dobrljin-Strižanski most. Neprijateljska patrola, jačine 7 vojnika sa oficirom, otkrila je minu i sakupila se da je demontira. Borci iz zasjede minu su upalili električnim putem pa je mina raznijela neprijateljske vojnike i oficira. Borci 1. bataljona razorili su prugu između Blagaja i Bosanskog Novog. Sukobili su se s neprijateljem kod Blagaja i nanijeli mu velike gubitke. 2 marta 1942. godine poslije podne u Opatiji je počelo pregovaranje između njemačkih, italijanskih i ustaško-doraobranskih prestavnika o preduzimanju akcije protiv partizana na Kozari. Drugog i 3. marta 1942. godine na sastanku u Opatiji sa njemačke strane prisustvovali su general Kuntze. zapovjednik njemačkih snaga za jugoistok, general Vader, glavnokomandujući za Srbiju, general Gleize von Horstenau, njemački vojni predstavnik pri ustaškoj vladi, general Rintilen, njemački vojni predstavnik pri talijanskoj vrhovnoj komandi; sa talijanske strane ge-neral Ambrozio, načelnik generalštaba talijanske vojske, general Gandini, iz italijanske vrhovne komande, i u ime ustaško-domobranske komande general Laha. (293, 159) Njerački general Kuntze rekao je da partizansko žarište na Kozari ugrožava glavnu saobraćajnicu koja vodi prema istoku i opstanak Nezavisne Države Hrvatske. Rudnik Ljubija je važan objekat za njemačku ratnu privredu, ali je paralizovana zbog akcija partizana s Kozare. marta 1942. godine sastanak u Opatiji je nastavljen. Na njemu su prisustvovali njemački general Kuntze, italijanski Ambrozio i ustaško-domobranski Laha. (293,62) Sporazum u Opatiji nazvan je »Opatijski protokol«, sačinjen u 12 tačaka. Za operacije protiv partizana predviđene su snage od 1 njemaćke i 3 talijanske divizije, sa jačim vazduhoplovnim snagama i 8-10 ustaških bataljona. Čišćenje bi se izvodilo u dvije etape: u istočnoj, a potom u zapadnoj Bosni. Početak operacije dogovoren je za 30. aprila 1942. godine. U sporazumu je unijeta odredba o zabrani pregovaranja i sa partizanima i sa četnicima. Predviđen je jednoobrazan postupak prema ustanicima i prema stanovništvu u području obuhvaćenom operacijama. (293,62) Tako je 3. marta 1942. godine u Opatiji na sastanku predstavnika generalštabova Njemačke, Italije i NDH donesena odluka da se na proljeća uništi 2. krajiški NOP odred i da uguše poznato žarište pokreta na Kozari. (275,505) 3 marta 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda minirali su 3 mosta na pruzi Brezičani-Prijedor. Borci 5. čete 1. batajona 2. krajiškog NOP odreda ušli su u selo Šurkovac kod Ljubije. Borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda vodili su borbu i odbili neprijatelja koji je bio prodro u selo Jurkovicu, gdje je opljačkao i zapalio 7 kuća. Ubijena su 2 neprijateljska vojnika i nekoliko ranjeno. Noću između 3. i 4. marta 1942. godine borci 3. bataljona 2. KNOP odreda napali su neprijateljsko uporište u Kolonija Dubravi. Borba se vodila 6 časova dok je uporište zauzeto. Selo je spaljeno kao neprijateljsko uporište. Zarobljeno je 13 domobrana. Zaplijenjeno je 12 karabina, 2 puškomitraljeza i nešto municije. U ovoj borbi lakše su ranjena 3 borca, 3. bataljona. Iste noći izvršen je napad na neprijateljsko uporište između Kolonija Dubrave i 15 kilometra. Neprijatelj se izvukao ostavivši nešto opreme i municije. 4 marta 1942. godine štab 2. krajiškog NOP odreda piše: »Stanovništvo odobrava našu borbu protiv okupatora i pomaže naše partizane na svakom koraku.« (275,302) 4 marta 1942. godine desetina boraca 1. bataljona 2. KNOP odreda iz zasjede je dočekala patrolu od 18 neprijateljskih vojnika i tom prilikom ubila 5 i zarobila 7 neprijateljskih vojnika. Zaplijenjeno je 6 karabina, 1 puškomitraljez, 800 metaka i 18 šanžera za puškomitraljez i 1 bombu. Partizani nisu imali gubitaka. Borci 1. bataljona 2. KNOP odreda napali su 10 kola koje je pratilo 20 njemačkih vojnika. Ubijeno je i ranjeno nekoliko njemačkih vojnika. Borci 3. bataljona 2. KNOP odreda odbili su neprijatelja koji je pošao u selo Busnove radi pljačke. Rade Bašić piše: »U jedinicama 4. krajiškog odreda osjećala se sve veća aktivnost pročetničkih elemenata. Trebalo je preduzeti potrebne mjere da se te jedinice učvrste, jer su njihov moral i jedinstvo bili ozbiljno poljuljani. Početkom marta 1942. godine u tom cilju krenuli su Kosta Nađ i dr Mladen Stojanović, načelnik Operativnog štaba za Bosansku krajinu sa Kozarskom proleterskom četom u selo Lipovac, gdje se nalazila četa Laze Tešanovića, koja dotada nije nigdje otvoreno istupala protiv partizana. Proleteri su maršovali bez potrebnog obezbjeđenja. Kada je kolona stigla u neposrednu blizinu lipovske škole, četnici Laze Tešanovića otvorili su na nju vatru sa svih strana. Iako su bili u vrlo teškoj situaciji, proleteri su 5. marta 1942. godine prihvatili ovu neravnu borbu i junački izdržali punih 12 sati. Oni su odbili više uzastopnih četničkih juriša pri čemu su imali 13 mrtvih i 8 ranjenih boraca. Između ostalih poginuli su poznati borci sa Kozare: Mirko Burazer, Smajo Ališić, Petar Bundalo, Aleksa Đenadija, a ranjeni su dr Mladen Stojanović, Mihajlo Gačić, Milan Budimir, Pero Stojnić, Braco Bijelić, Mile Mećava i Simo Ivanović, komandir čete. Tek kada je pala noć, četa je uspjela da se izvuče iz borbe i prebaci u selo Čelinac.« (11,105) Ranjenog dr Mladena Stojanovića drugovi su smjestili u bolnicu sela Jošavka. I tako je 5. marta 1942. godine došlo do otvorenog oružanog sukoba između Kozarske proleterske čete i četnika Laze Tešanovića na Lipovcu. Bilo je i prije ovog oružanog sukoba četničkih grupa na terenu sela Buletić, Pribinić, Vlaić, Čečova i dr. U martu je došlo do otvorene izdaje četnika. Tad se počinju nizati pučevi u četama 4. krajiškog NOP odreda (Pribinić, Buletić, Blatnica, a docnije i Jošavka). Osipanje jedinica bilo je svakodnevno. Mnogi borci odlaze kućama da bi se kasnije pasivizirali ili pristupili četničkim jedinicama. Preduzete su mjere radi sređivanja stanja na terenu. Kozarčani su od svojih snaga odvojili i slali pomoć 4. krajiškom NOP odredu da savlada nastale teškoće. Dok je 2. krajiški NOP odred u to vrijeme izvodio neobično znaćajne podvige, u 3. i 4. krajiškom NOP odredu četnici su vršili pučeve. Po ocjeni Operativnog štaba za Bosansku krajinu, u to vrijeme 2. krajiški NOP odred je bio u vojno-političkom pogledu među prvima na području zapadne Bosne. 5 marta 1942. godine 2. krajiški narodnooslobodilački partizanski odred od naoružanja ima: 1600 pušaka, 50 puškomitraljeza, 11 teških mitraljeza i 4 bacača mina. (404,479) 5 marta 1942. godine Operativni štab NOPO za Bosansku krajinu dostavio je izvještaj Glavnom štabu NOPO i DV Bosne i Hercegovine o razvoju ustanka na teritoriji Bosanske krajine od prvih dana ustanka jula 1941. godine pa do februara 1942. godine. U izvještaju su dati podaci o razvoju svih pet KNOP odreda, a za 2. krajiški NOP odred data je najviša ocjena koja se navodi. O tome se, pored ostalog, kaže: »... Drugi krajiški narodnooslobodilački partizanski odred (kozarski) po teritoriji je najmanji, ali je vojnički najaktivniji i politički najzdraviji, što se može vidjeti iz njegovih biltena. Ovaj odred za nepuna dva mjeseca (januar i februar 1942. godine) udvostručio je svoje snage i naoružanje. Ovaj odred je izolovan i izložen jakim koncentričnim napadima neprijatelja. Osim toga, u tom kraju ustanak je bio u rukama naših partijskih drugova. Među oružanim ljudstvom, iako politički još sirovim, nije prodrla četnička propaganda, jer je od prvog dana povedena borba protiv četničke politike u vojsci i ustanku, prvog dana počelo je čišćenje vojnih jedinica od tih elemenata. Onemogućeno je stvarnje vojnočetničkih formacija, iako su u tome pravcu radili izvjesni elementi (na Balju). Politički rad bio je savjesno organizovan u četama i njemu sc posvećivala naročita pažnja. Prva četa oko Kostajnice, Dubice, Prijedora, Novoga, Balja, Dobrljina, Gradiške organizovali su naši partijski drugovi... Kozarski odred čini pozitivan uticaj na čete 4. odreda oko Prnjavora i Crnog Vrha. Ovaj ored prebacuje svoje snage preko pruge oko Jelićke, Piskavice, pa prema Bronzanom Majdanu. Jedna četa ovog odreda logoruje već u Jelićkoj i tamo ima direktan dodir sa četama Manjačkog bataljona 4. krajiškog NOP odreda. Ovaj odred pruža svoje snage preko Miljakovca i Rosovaca ispod Prijedora i vojnički sarađuje sa sanskim bataljonom. Vojnici ovog odreda primjer su discipline i pravog partizanskog odgoja. Pravilnom politikom u prvim danima ustanka prema muslimanskim seljacima pridobili su kozarski muslimanski živalj uza se. Ne samo da je razvijena politička saradnja između Muslimana i kozarskih partizana nego ima slučajeva da i muslimanski seljaci ulaze u partizanske čete (iz Kozarca)...« Moralno-političko jedinstvo naroda na području Kozare i jedinica 2. krajiškog NOP odreda postignuto je požrtvovanim i pravilnim političkim radom Okružnog komiteta KPJ za Kozaru, Okružnog komiteta SKOJ-a i štaba 2. krajiškog NOP odreda. Na području Kozare već od prvih dana borbe formirane su partijske ćelije, aktiv SKOJ-a, izabrani seoski NOO i formirane pozadinske čete. Po selima su održavane konferencije i narod je upoznavan sa ciljevima NOB-a i značajem borbe protiv neprijateljske propagande i špijuna koje je neprijatelj ubacivao, kao i sa značajem uništenja nekoliko četničkih elemenata odmah prvih dana borbe. Zbog toga okupator nije uspio prodrijeti pomoću četničkih elemenata na kozarsko područje radi slabljenja i razaranja snaga odreda i jedinstva naroda. Štab ovog odreda držao se za vrijeme borbe pravila partizanskoga ratovanja, vršeći akcije danonoćno. i ne držeći se fronta, (293,42) 5 marta 1942. godine oko 150 ustaša, domobrana i Nijemaca prodrlo je u selo Brezičane i zapalilo oko 50 kuća. Borci 1. bataljona protjerali su neprijatelja. Borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda napali su njemačku komoru na cesti Dubica-Prijedor. Pobijeni su konji i 7 vojnika koji su bili u pratnji. Borci 1. bataljona 2. KNOP odreda u zasjedi s obje strane ceste u rejonu kote 265 m (Planinica) na cesti Bosanska Dubica-Prijedor dočekali su kolonu od oko 60 neprijateljskih vojnika. Poginulo je 13, a ranjeno preko 20 neprijateljskih vojnika. Zaplijenjena su 2 puškomitraljeza, 25 pušaka, veća količina municije i ručnih bombi. U ovoj borbi poginuo je jedan borac partizan, a 4 su lakše ranjena. U selu Volaru domaće ustaše napale su jednu patrolu 1. bataljona 2. KNOP odreda. Partizani su razbili neprijatelja koji se povukao sa više mrtvih i ranjenih. Borci 3. bataljona 2. KNOP odreda napali su neprijateljsku stražu kod Bronzanog Majdana. Ubijen je 1, a 9 domobrana je zarobljeno. Zaplijenjeno je 10 pušaka, oko 500 metaka i 4 bombe. Partizani nisu imali gubitaka. Borci 3. bataljona 2. KNOP odreda odbili su pokušaj neprijatelja da prodre u selo Piskavicu radi pljačke. Ubijen je 1 domobran. Neprijateljska artiljerija tukla je selo uz cestu Dubica-Prijedor, kao i položaje 2. bataljona. 6 marta 1942. godine borci 3. bataljona 2. KNOP odreda su u borbama sa neprijateljem zarobili 11 domobrana, zaplijenili 8 karabina, 7 bombi, 720 metaka, 1 poljski telefon i dvije rezervne cijevi za puškomitraljez. Partizani nisu imali gubitaka. U toku 4, 5. i 6. marta 1942. godine neprijatelj je često napadao sektor 2. bataljona, ali je svaki put bio odbijen sa gubicima. Noću između 6. i 7. marta 1942. godine borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda izvršili su pretres sela Batra, kod Bos. Gradiške. Borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda napadali neprijateljske posade u selima Laktašima, Jablanu, Topoli i Šimićima. 7. marta 1942. godine borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda izvršili su napad na neprijateljsko uporište na 15 kilometru i zarobili 3 domobrana i zaplijenili 2 karabina. Nestao je 1 borac partizan. Treći bataljon 2. krajiškog NOP odreda izvršio je pretres sela Mičija gdje je došlo do borbe sa neprijateljem. 7 i 8. marta 1942. godine pri štabu 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda u sali Radničkog doma u Gornjim Podgracima održana je prva okružna konferencija SKOJ-a za Kozaru. Konferenciji je prisustvovalo oko 100 delegata skojevskih organizacija iz svih ratnih srezova Kozare i iz odreda i trajala je dva dana. Konferenciji su prisustvovali Mile Perković, član Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu, Branko Babić, sekretar okružnog komiteta KPJ za Kozaru, i Ratko Vujović Čoče, član štaba Odreda. Referat je podnio Vladimir Nemet Braco, sekretar OK SKOJ-a. Na konferenciji je izabran Okružni komitet SKOJ-a za Kozaru. Ova konferencija je podstakla dalje širenje omladinske organizacije na Kozari. Prenesene su direktive za formiranje organizacija NOSO BiH. Ovo je bio značajan događaj za dalju mobilizaciju omladine u borbi protiv fašizma i njegovih slugu, ustaša i četnika. (275,343 i 339) Na ovoj konferenciji po prvi put su se sreli i našli na okupu mnogi istaknutiji skojevski rukovodioci sa terena Kozare. Tad je Kozara imala mnogo aktivnih omladinskih rukovodilaca od kojih ćemo nabrojiti samo neke: Brane Prokopić, Mirko Marijanović, Anđa Knežević, Mladen Oljača, Dušan Vidović Dule, Božo Dimitrijević, Desa Batoz, Miša Perović, Tošo Dragišić, Radosava Tica, Dušanka Ostojić, Mira Kaus, Radovan Makić, Mara Strika, Anka Marijanović, Mira Šinik, Duško Vujanović, Anđa Kerkez i niz drugih. (293,40) Kozara je u ovo vrijeme imala masovnu i dobro organizovanu omladinsku organizaciju. Jedinice 2. krajiškog NOP odreda u to vrije-me su imale na desetine istaknutih bombaša, puškomitraljezaca i nezamjenjivih kurira iz redova skojevske omladinske organizacije. Poznati su kozarski kuriri: Marko Bućma, Husein Hatipović, Gojko Šiljegović, Gojko Kusonjić, Milinko Knežević, Dragoljub Aleksić Beba, Tošo Dragišić, Vladimir Celica, Đurica Pavić i mnogi drugi. Poznati su kozarski bombaši i puškomitraljesci: Matijaš Ostoja Sabotaža, Simo Mrđa, Marko Tomaš, Uzeir Zubović, Milinko Knežević, Dragan Mačak, Omer Memić, Mirko Stojanović, Čedo Milošević, Jovo Biga, Stojan Grujičić, Jaruga, Branko Gavrilović, Dragomir Muharem, Ljuban Trivić, Perica Burazer, Ljuban Bosančić, Ljuban Bosiočić i drugi. (293,40) Omladina Kozare primjeran je nosilac bratstva i jedinstva naših naroda i narodnosti i nerazrušivi bastion na ovom osjetljivom mozaiku vjerskih i nacionalnih suprotnosti. Noću izmedu 7. i 8. marta 1942. godine 3. i 5. četa, ojačane vodom 2. čete i 2. bataljona 2. kra-jiškog NOP odreda, izvršile su napad na neprijateljsko uporište Hadžibair, 2 km istočno od Bosanske Dubice. Borba je trajala više od 1 sata. Ubijeno je 15 ustaša i domobrana, a zarobljeno 15 domobrana i 5 ustaša. Zaplijenjeno je 30 pušaka, 3 puškomitraljeza i 3000 metaka i drugog materijala. Zarobljeni domobrani upoznati su sa ciljevima NOB-a i pušteni kućama. Ustaše su, po izvršenoj istrazi, osuđeni i strijeljani. U ovoj borbi partizani su imali 3 poginula i 3 ranjena borca. (293,37) 8 marta 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda odbili su napad ustaša iz Blagaj Japre. Neprijatelj je imao 2 mrtva i 3 ranjena. Borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda odbili su napad neprijatelja na selo Krivaju i nanijeli mu gubitke. U Ljubiji i Prijedoru neprijatelj je doveden u bezizlaznu situaciju. Partizani su stalno rušili prugu između Prijedora, Bosanskog Novog, Bosanske Kostajnice i zauzimali brojne željezničke stanice. 8 marta 1942. godine kotarski predstojnik Bitarajac piše: »Posljednjih dana mjeseca veljače, jedinice njemačke vojske probile su se od Bosanske Dubice, prema Prijedoru. Osmog ožujka dio njemačkih snaga otišao je u rudnik Ljubiju, pokupio i odveo iz rudnika pripadnike svojih jedinica i članove njemačke narodnosne grupe. Kada su kretali iz Ljubije, zapovjednik ove njemačke jedinice, dao je da se zapali eksploziv koji se nalazio u podzemnom skladišlu. Uništeno je 50.000 kg eksploziva, čime su razrušena okna rudnika i nanesena ogromna šteta rudničkim napravama. Za vrijeme dok su bile njemačke snage u Prijedoru, opravljen je izvjestan dio pruge prema Brezičanima. Kada su njemačke jedinice napustile Prijedor i Ljubiju ostale su da brane samo hrvatske snage. Tim povodom nastala je panika kod stanovništva i vojske. Nadalje, daljni opravak pruge potpuno je obustavljen, zbog stalnog napada komunista i daljnjeg rušenja...« (275,394) 9. marta 1942. godine iz zasjede borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda otvorili su vatru na 3 automobila na cesti Dubica-Prijedor. Automobili su uništeni. Ubijena su dva vojnika i dva ustaška funkcionera, advokat Pinter iz Prijedora i inženjer Pavičić iz Ljubije. Ranjen je ustaški tabornik iz Ljubije Hikl. Druga zasjeda otvorila je vatru na neprijateljsku kolonu. Ubijena su dva neprijateljska vojnika i više ranjeno. Borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda vodili su borbu i odbili neprijateljski napad na selo Busnove. Zarobljen je 1 domobran i zaplijenjen 1 karabin sa 150 metaka. 10 marta 1942. godine zasjeda 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda u Ravnom Gaju zaplijenila je 6 kola sa 6 pari volova koji su vozili namirnice za Nijemce u Bosansku Dubicu. Borci 1.bataljona 2. krajiškog NOP odreda srušili su oko 850 m željezničke pruge između Bosanskog Novog i Blagaja. Pet boraca 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda odbilo napad 60-70 ustaša iz Suhače. Ubijena su 2 neprijateljska vojnika i više ranjeno. Borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda odbili su napad neprijatelja na selo Piskavicu. U Bistrici je počeo rad vojno-politički kurs omladine. Kurs je pohađalo oko 70 mladića. U Vojskovi je organizovana ženska radna grupa. Nijemci su odlučili da napuste Prijedor i Ljubiju, a u tim mjestima da ostanu ustaško-domobranske jedinice. General Vader, komandujući general i komandant u Srbiji (koji je bio ovlašćen da rukovodi operacijama u NDH), morao je izvijestiti generala Kunca, komandanta oružanih snaga na jugoistoku, da se odustalo od namjere »da se, u nastavku operacije Prijedor, pod borbom oslobodi željeznička pruga Prijedor-Bosanski Novi, jer su snage bile slabe, a transportovanje od Bosanskog Novog nije bilo moguće zbog porušene pruge.« Nijemci su najprije iz Prijedora i Ljubije evakuisali u Dubicu 85 folksdojčera, 88 njemačkih žena i 65 djece. U rudniku Ljubiji uništili su 50.000 kg eksploziva, centralno skladište i rudničke instalacije i opljačkali sve što su mogli. Pošto su prethodno razrušili rudnik željeza u Ljubiji i evakuisali njemačke porodice, njemačka 718. pješadijska divizija i 923. Landesšicen bataljon otpočeli su napuštati Prijedor i Ljubiju. Povlačenje je počelo 10. marta 1942. godine i trajalo je 3 dana do Bosanske Dubice. 11. marta 1942. godine Nijemci vode žestoke borbe i u povlačenju nastoje da izvuku svoje opkoljene snage iz Prijedora i Ljubije. Ustaše i domobrani nastoje da u svojim rukama zadrže komunikaciju Prijedor-Bosanska Dubica. Borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda prekopali su cestu na 6 mjesta od Bosanske Dubice prema Bosanskoj Kostajnici. Jame su bile široke 6, a duboke 2-3 m. Isto tako prekopana je cesta od Kostajnice prema Balju, kao i ona prema Pastirevu. 11 marta 1942. godine neprijateljske snage od 1200 vojnika iz Dobrljina, Žurinskog mosta i od Kule napale su polazne položaje 1. bataljona 2. KNOP odreda sa tri pravca. Prva kolona napadala je od Žurinskog mosta uz potok, u pravcu Krive Glave; druga od Kule u pravcu Bojišta, a treća iz rejona sela Ravnice u pravcu sela Žuljevice. Napad je potpomognut jakom artiljerijskom i minobacačkom vatrom. Bataljon je pružio snažan otpor neprijatelju i nanio mu velike gubitke tako da se povukao na polazne položaje. Neprijatelj je opljačkao i zapalio nekoliko kuća u Ravnicama, Poljavnici i Žuljevici. Tako je 1. bataljon protjerao neprijatelja. Borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda minirali su prugu prema Prijedoru i pripucali na željezničku stanicu Brezičani. Borci 2. bataljona 2. KNOP odreda privukli su se neprijatelju na oko 200 m u selu Brekinji i jakom vatrom nanijeli mu gubitke. Borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda odbile su neprijateljski napad na sela Krivaju i Busnove. U vremenu od 17. februara do 13. marta 1942. godine stradala su sela uz dubičku cestu od Bosanske Dubice do Prijedora. Dijelovi 718. njemačke divizije zajedno sa ustašama stvaraju pustoš. Topovima i bacačima su, bez prestanka, danju i noću, tukli ove položaje i sela oko ceste. Kuće i zgrade gore, a leševi ljudi po putu; kraj njih tijela pasa, mačaka i svinja. (275,22) Njemačka komanda izvještava da su 189 partizana ubili, 13 ranili i 16 zarobili. To se odnosi na poubijano civilno stanovništvo. Poginulo je samo 9 boraca, a ostalo su bili civili. Nijemci izvještavaju da su zaplijenili 53 konja, 558 goveda, 5 teladi, 235 ovaca i 85 svinja. (404,384) Kako su izgledala sela poslije prolaska njemačko-ustaških zločinaca, svjedoči i sjećanje Rade Vučena: »Stigao sam u selo Donji Jelovac. Bilo je spaljeno. Još su dogorijevale kuće i ostali objekti. Leševi ljudi, žena i djece ležali su po krvavom snijegu. Bili su tu Milan Babić, Aleksa Vučen zvani Ajka, te još tri žrtve. Muslimani, vjerovatno iz Bosanske Dubice. Na sve strane ležali su leševi. Ne samo ljudskih nego i domaćih životinja: svinja, pasa, mačaka, goveda, pa čak i pernatih životinja. Krvnici su uništavali sve što je bilo živo. Kada sam stigao do kuće moje porodice, našao sam ubijena Milana Vučena. Kod kuće Riste Vučena našao sam mrtvog Mikana (Lazinog) Čađu. Ležao je zajedno sa ubijenim svinjama. U stajama Alekse Vučena Ajke izgorjelo je 18 komada krupne stoke. Nedaleko od Aleksine kuče našao sam Nikolu Burazor iz Mirkovca, inače borca, koji je poginuo skupa sa Mikanom Čađom i Milanom Vučenom. Kasnije smo čuli kako su uhvaćene dvije kćerke ubijenog Milana Babića, sestre Savka i Desa, i na razne načine mučene. Gdje su neprijateljski vojnici stigli, bilo je sve uništeno. Krvnici su nalazili po kućama piće, napijali se, ubijali i orgijali.« Od 17. februam do 13. marta 1942. godine borci 1. i 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda vodili su borbe sa njemačkim snagama, jačine oko 2000 vojnika, na pravcu Bosanska Dubica-Prijedor-Ljubija i pri povlačenju iz Ljubije i Prijedora do Bosanske Dubice. Prvi i 2. bataljon 2. KNOP odreda su organizovali stalne napade na njemačke pobočnice i zaštitnice prilikom povlačenja i nanosili im gubitke sve do Bosanske Dubice. 2 bataljon 2. KNOP odreda bez jednog voda, koji se nalazio na položajima oko Kozarca, učestvovao je u borbama protiv Nijemaca sa položaja istoćno i jugoistočno od ceste Prijedor-Bosanska Dubica, a 1. bataljon zapadno. Njemačkim snagama su naneseni znatni gubici, naročito u rejonu Kruškovca i Donjeg Jelovca. Prema izjavama zarobljenika i procjenama 2. krajiškog NOP odreda, u ovim borbama Nijemci su imali oko 400 mrtvih i ranjenih, među kojima je komandant ovih snaga, 1 major i 5 nižih oficira. Zarobljeno je 38 Nijemaca. Zaplijenjeno je 8 puškomitraljeza, 60 pušaka, 3 automata (mašinke) i veća količina municije. Partizani su imali u tim borbama 30 mrtvih i ranjenih boraca. Jedinice 2. KNOP odreda izašle su iz ovih borbi sa većim iskustvom i naoružanjem. Samo 2. četa 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda ojačana je sa 52 puške, 6 puškomitraljeza, 3 mašinke i 5 pištolja. Sličan plijen imala je i 2. četa 1. bataljona 2. KNOP odreda. Ova operacija deblokade i izvlačenja svih snaga Vermahta iz Ljubije i Prijedora pravcem Prijedor-Bosanska Dubica trajala je skoro mjesec dana. Prema njemačkim izvještajima od anga-žovanih oko 2000 vojnika Vermahta u ovoj operaciji je poginulo 34, nestalo 15, ranjeno 48 i razboljelo se 49. Trupe Vermahta su se povukle sa šireg područja Kozare u svoje smještajne garni-zone, prepuštajući ga ustaško-domobranskim formacijama i ustaškoj vlasti. (275,200) Prema ocjeni generala Fortnera, partizani kao protivnici su se pokazali vrlo žilavi sposobni naročito da se približe putu Dubica-Prijedor, iznenadno napadnu, ometu saobraćaj i iščeznu. »Samo prilagođavanjem njihovom načinu ratovanja i zalaganjem artiljerijskih posada (osjetljivi su na artiljerijsku vatru), uspio je proboj do Prijedora.« (275,200) U toku ove akcije za raščišćavanje snijega na putevima borbena grupa »Vute« je prisilno angažovala grupe od oko 350 ljudi mjesnog stanovništva, a koristila je i mjesne konjske zaprege. (275,200) Komandant borbene grupe »Vute« govorio je da mu se prodor do Prijedora nije isplatio zbog velikih gubitaka u mrtvim i ranjenim. (293,37) 13 februara 1942. godine jedinice 718. divizije povukle su se sa cijele linije Prijedor-Bosanska Dubica i sa željezničke stanice Cerovljani kretale za istočnu Bosnu, gdje se priprema-la njemačko-italijansko-kvislinška operacija »Trio I« i »Foča«. (293,37) Poslije borbi koje su trajale od 17. februara do 13. marta 1942. godine, komunikacija Prijedor-Bosanska Dubica ponovo je pala u ruke partizana. Borci 2. bataljona 2. KNOP odreda zauzeli su položaje istočno oko dubičke ceste, a borci 1. bataljona zapadno. Ponovo je Prijedor odsječen od Bosanske Dubice (11,97 i 98). I Kad su se Nijemci povukli, u Ljubiji i Prijedoru, Bosanskoj Dubici i Bosanskom Novom ostale su ustaše i domobrani, pa je zavladala prava panika. Posade su pristupile utvrđivanju gradova očekujući sa strahom napad partizana. Jedinice 1. krajiškog NOP odreda blokirale su Ljubiju, a jedinice 2. krajiškog NOP odreda Prijedor. U prvoj polovini marta 1942. godine 1. bataljon 2. KNOP odreda je vodio preko 20 borbi u kojima je neprijatelj imao 72 mrtva i oko 80 ranjenih. Uspio je da poruši 4 mosta i preko 1500 metara željezničke pruge. Zaplijenio je 16 pušaka, 1 puškomitraljez i 2000 metaka. Gubici bataljona bili su 3 mrtva, i 5 ranjenih. (11,92) U prvoj polovini marta 1942. godine jedinice 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda vodile su preko 20 borbi. Među ove spadaju napadi na neprijateljska uporišta Laktaši Ilidža, Simići, Nova Topola itd. U toku ovih borbi ubijeno je 9, ranjeno 9, a zarobljeno 36 neprijateljskih vojnika. Zarobljeno je 38 pušaka, 3 puškomitraljeza i 2000 metaka. (11,93) 13 marta 1942. gođine neprijateljske snage jačine od 3000 vojnika (milicionara i ustaša) sa komunikacije Bosanska Gradiška-Banja Luka pokušale su da se probiju preko sela Klašnice, Topole, Jablana, Šimića i Mičja na slobodnu teritoriju. Neprijateljske snage podržane su jakom artiljerijskom i minobacačkom vatrom. U dnevnim borbama borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda su uspjeli da zadrže neprijatelja i da ga povrate u njegove garnizone. 13 marta 1942. godine borci 1. bataljona u blizini Prijedora dočekali su jednu neprijateljsku patrolu koja je išla preko Brezičana. Ubijena su 2 neprijateljska vojnika, 1 je teže ranjen, a dva lakše. Zarobljeno je 5 vojnika, zaplijenjeno 10 karabina, oko 1200 metaka i ostale opreme. Iz Prijedora je odmah došlo oko 150 neprijateljskih vojnika, koji su napali selo Brezičane. Borci 1. bataljona dočekali su neprijatelja i povratili ga u garnizon, nanoseći mu osjetne gubitke. Partizani nisu imali gubitaka. (11,97) Noću između 14. i 15. marta 1942. godine u selu Strigovi, u kući Mikana Tubića održana je sreska konferencija SKOJ-a za srez Bosanski Novi. Izabran je Sreski komitet i sekretari opštinskih komiteta 15. marta 1942. godine neprijateljska avijacija bombardovala je selo Grbavce. Borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda spalili su most preko rijeke Strigove na cesti Dobrljin-Kostajnica. Borci 5. čete 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda dočekali su neprijateljsku patrolu i ubili 2 vojnika. 15 marta 1942. godine formiran je Sreski komitet SKOJ-a za bosanskonovski srez. Noču između 15. i 16. marta 1942. godine jedinice 2. krajiškog NOP odreda napale su Kozarac. Ovo neprijateljsko uporište bilo je utvrđeno za kružnu odbranu. Korišteni su povoljni dominantni položaji ispred spoljnih kuća. Bile su dvije zgrade kao otporne tačke. Prva otporna tačka je zgrada zdravstvene stanice, koja se nalazila na raskršću gdje se ukrštavaju putevi od željezničke stanice Kozarac, Ivanjska, Prijedora, Mrakovice. Druga otporna tačka je bivša žandarmerijska kasarna. Nalazila se zapadno od zida kule Ključanina. Ovo neprijatejsko uporište bilo je od prve polovine januara blokirano i odsječeno od prijedorskog garnizona i ostalih uporišta. Snabdijevano je isključivo vazdušnim putem. Posada je brojala oko 90 domobrana i oko 30 ustaša i oružnika. Bila je raspoređena po utvrđenjima pripremljenim za kružnu odbranu. U napadu na Kozarac učestvovala je 1,2. i 4. četa 2. bataljona, 1. i 4. četa 3. bataljona i 2. ćeta 1. bataljona. Prva četa i dijelovi druge čete iz sastava 2. bataljona napadale su sa sjeverne i zapadne strane, duž komunikacije Prijedor-Kozarac; 4(Miljakovačka) četa, takođe iz sastava 2. bataljona, sa jugozapadne; a čete iz sastava 1. i 3. bataljona sa južne i istočne strane. Napad je počeo tačno u ponoć noću između 15. i 16. marta 1942. godine. Borba je trajala sve do 8 časova 16. marta kad je slomljen otpor neprijatelja. U borbi je ubijeno 11 i ranjeno 12 neprijateljskih vojnika. (293,38) Dio posade uspio je da probije blokadu i da se spoji sa garnizonom u Prijedoru. 0293,38) Zarobljeno je 70 domobrana i 27 ustaša i oružnika. Zarobljeni domobrani su upoznati sa ciljevima NOB-a i pušteni kućama. O ustašama je povedena istrana i ustanovljeno je da su učestvovali u zločinima, pa su strijeljani. Zaplijenjeno je 110 pušaka, 2 teška mitraljeza i veće količine pušćane i mitraljeske municije i druge ratne opreme. Gubici 2. krajiškog NOP odreda bili su 5 mrtvih i 8 ranjenih boraca. (11,110) Pošto je Kozarac nastanjen pretežno Muslimanima, njegovo je oslobođenje imalo i politički značaj. Orahova je prvo mjesto naseljeno Muslimanima koje je oslobođeno, a drugo Kozarac. Mještani Kozarca prijateljski su dočekali partizane i jedan broj omladinaca Muslimana odmah je stupio u 2. krajiški NOP odred. Držanje partizana prema stanovništvu bilo je besprijekorno i to je još više učvrstilo bratstvo Srba i Muslimana u ovom kraju. U oslobođenom Kozarcu formirana je komanda mjesta sa prvim komandantom Obradom Davidovićem, koga je kasnije zamijenio Adem Kalabić. (404,503) U izvještaju štaba 2. krajiškog NOP odreda od 17. marta 1942. godine Operativnom štabu za Bosansku Krajinu piše: »Vojnici su po saslušanju i upoznavanju sa ciljevima naše borbe pušteni svojim kućama, dok je izvršeno strijeljanje nad 27 ustaša i žandara. Među ustašama su pronađeni i najzloglasniji zločinci iz prošloljetnog pokolja nad srpskim narodom toga kraja. Pošto je to mjesto ispostava sreza gdje je muslimansko stanovništvo u većini, ipak su naši partizani dostojno se vladali za sve vrijeme borbi i boravka u mjestu.« (11,110) Poslije oslobođenja Kozarca polovinom marta 1942. godine, koji su zauzeli snage 2. krajiškog NOP odreda, Prijedor i Ljubija su ostali odsječeni od drugih okolnih posada i bili su pod kontrolom i blokadom snaga 1. i 2. krajiškog NOP odreda. Ni jaki garnizoni, ni mnogobrojne posade, ni dva oklopna voza kojima je neprijatelj raspolagao na tom području, nisu bili dovoljni za uspostavljanje saobraćaja na pruzi Prijedor-Bosanski Novi-Bosanska Kostajnica-Sunja. Najveću zaslugu za to ima 1. bataljon 2. KNOP odreda, koji je i u martu pokazao naročitu aktivnost. Bili su stvoreni svi povoljni uslovi da se izvrši napad na posadu u Prijedoru i Ljubiji i da se ta mjesta oslobode. Posada u Prijedoru bila je sastavljena iz dijelova 2, 10. i 11. pješadijskog domobranskog puka, ustaša i legionara, žandarma i policije. Jačina neprijateljskih snaga iznosila je 1200 vojnika, naoružanih sa oko 1000 pušaka, 30 puškomitraljeza, 13 teških mitraljeza, 5 teških bacača i 2 topa (k. 100 mm). 16. marta 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda na 17 mjesta porušili su željezničku prugu između Brezičana i Prijedora. Borci 1. bataljona minirali su vodovod u blizini Dobrljina. 17 marta 1942. godine borci 1. bataljona 2. KNOP odreda zapalili su željezničku stanicu Brezičani. Neprijatelj je napao i zauzeo selo Turjak, Kijevce, Dragelje i Lužane. S ovim neprijateljskim snagama borbe su vodili borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda. U martu 1942. godine održan je vojno-politički kurs u Kozarcu u jačini jedne čete. Rukovodilac kursa bio je Džavid Midžić. (404,469) Omladinski kurs u Piskavici sa komandirom Božom Mlinarićem. Na kursu je bilo 103 omladinaca. (404,465) U osnovnoj školi Jelićka radio je omladinski vojno-politički kurs, koji je počeo sa radom u martu 1942. godine. Komandir kursa bio je Božo Mlinarić, a politički komesar Dragoljub Stojnić. Na kursu je bilo 85 omladinaca. (404,467) 20 marta 1942. godine izvršen je napad na Ljubiju. Zarobljeno je 15 domobrana i zaplijenjeno nešto oružja. 21 marta 1942. godine borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda odbili su napad neprijatelja na selo Vrbašku. Noću između 22. i 23. marta 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda mini-rali su oklopni voz na pruzi Bosanski Novi-Dobrljin. 23 marta 1942. godine, prema naređenju GŠ NOV i DV za BiH, Operativni štab NOP i DV za Bosansku krajinu je u selu Čelincum, kod Banje Luke, formirao 1. krajiški proleterski bataljon. U sastavu 1. krajiškog proleterskog bataljona su ušle Grmečka proleterska četa od 118 iskusnih probranih i dobro naoružanih boraca iz sastava 1. krajiškog NOP odreda; Kozarska proleterska četa od 115 provjerenih i dobro naoružanih boraca iz sastava 2. krajiškog NOP odreda i Drvarski proleterski vod od 40 probranih i dobro naoružanih proletara iz sastava 5. krajiškog NOP odreda. Brojno stanje 1. proleterskog krajiškog bataljona u času formiranja iznosilo je 273 borca, naoružana sa 250 pušaka i 22 puškomitraljeza. (11,106) Komandant bataljona bio je Zdravko Čelar, a politički komesar Esad Midžić. Formiranju bataljona su prisustvovali drugovi Đuro Pucar Stari, Osman Karabegović, Kosta Nađ, Lepa Perović i Danko Mitrov, koji su pred strojem u govorima istakli osnovne vojničke i političke zadatke i ulogu ove jedinice. 23 marta 1942. godine borci 1. bataljona 2. KNOP odreda odbili su napad neprijatelja od Ravnica i Poljavnica i ometali opravku pruge. 23 marta 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda napali su neprijateljsku stražu između Dobrljina i Strižanskog mosta. Zarobljeno je 59 domobrana, zaplijenjena su 2 puškomitraljeza i 21 puška. Poslije upoznavanja s ciljevima NOB-a domobrani su pušteni kućama. Neprijatelj je istog dana napao i ponovo zauzeo most. Noću izmedu 24. i 25. marta 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda ponovo su napali posadu između Dobrljina i Sanskog Mosta, na pruzi Bosanski Novi-Kostajnica, zarobili 58 domobrana, zaplijenili 4 puškomitraljeza, 51 pušku i mnogo municije. Most je ponovo zauzeo neprijatelj. Noću između 24. i 25. marta 1942. godine kod sela Vodičeva, na pruzi Bosanski Novi-Kostajnica, borci 1. bataljona 2. KNOP odreda zarobili su 59 domobrana iz 7. čete bjelovarskog dopunskog bataljona. Krajem februara, pogotovo u martu 1942. godine, situacija u 4. krajiškom NOP odredu bila je teška. U četama je dolazilo do četničkih pučeva. Slično stanje bilo je i u nekim jedinicama 3. krajiškog NOP odreda. Operativni štab za Bosansku krajinu je odlučio da iz sastava 1, 2. i 5. krajiškog NOP odreda izdvoji izvjesne snage i uputi ih kao pomoć 3. i 4. krajiškom NOP odredu. Od jedinica 1. i 5. krajiškog NOP odreda formiran je Udarni bataljon, jačine oko 800 boraca, pod komandom komandanta Voje Todorovića i političkog komesara Velje Stojnića. Bataljonu je dat zadatak da na teritoriji 3. krajiškog NOP odreda, između planine Manjače, Mrkonjić-Grada, Jajca i Glamoča, energičnim dejstvom razbije četnike i da dobro organizovanim političkim radom sredi situaciju na tom području. 25 marta 1942. godine u stabu 2. krajiškog NOP odreda na Kozari održano je vojno-političko savetovanje OK KPJ za Kozaru i 2. KNOP odreda pod rukovodstvom članova člana povjereniščko savjetovanje OK KPJ za Kozaru i 2. KNOP odreda pod rukovodstvom članova člana povjereništva za Bosansku krajinu, u prisustvu člana Pokrajinskog komiteta KP Bosne i Hercegovine Đure Pucara Starog, na kojem je donesena odluka da se formiraju još dva bataljona, četvrti i Udarni bataljon 2. krajiškog NOP odreda. Obrad Stišović piše: »Na savjetovanju 25. marta 1942. godine nije donesena odluka o formiranju Udarnog bataljona i njegovo upućivanje u Centralnu Bosnu. Ovo je zakljućak skenderske konferencije da se formiraju dva udarna bataljona - podgrmečki i kozarski - i upute na Manjaču. Odluku smo donijeli u Bočcu sa drugom Starim da idemo u Centralnu Bosnu da bi pronašli dr Mladena. S tim bataljonom sam ja i drug Stari išli u Centralnu Bosnu.« Đuro Pucar je upoznao OK KPJ za Kozaru i 2. KNOP odred sa teškom situacijom na terenu Manjače i na području srednje Bosne, gdje 1. krajiški proleterski bataljon vodi danonoćne borbe sa naraslim četničkim snagama. Odlučeno je da se Udarni bataljon što prije formira i krene u srednju Bosnu u pomoć 1. proleterskom krajiškom bataljonu. U 2. krajiškom NOP odredu, u januaru, februaru i martu, kroz mnogobrojne akcije došlo se do znatnih količina oružja i ratne opreme, što je omogućilo formiranje novih četa. Prvi i 2. bataljon imali su već u martu po 5 četa. Pored formiranja novih, znalno su brojno narasle i postojeće čete. Tako je 2. krajiški NOP odred imao oko 3000 boraca. Formiran je i 4. bataljon 2. kraji-škog NOP odreda, pa je brojno stanje bataljona i komandni sastav izgledao ovako: Prvi balaljon imao je 4 čete i oko 1000 boraca, sa komandantom bataljona Ivicom Marušićem Ratkom i političkim komesarom Žarkom Zgonjaninom; Drugi bataljon imao je 4 čete i oko 800 boraca, sa komandantom bataljona Milošem Šiljegovićem i političkim komesarom Nikolom Luketićem; Treći bataljon imao je 4 čete sa oko 650 boraca, sa komandantom bataljona Mirkom Pekićem i političkim komesarom Jocom Marijanovjćem; Četvrti bataljon imao je 3 čete sa oko 500 boraca, sa komandantom bataljona Mlađom Obradovićem i političkim komesarom Milanom Vrhovcem. 2 krajiški NOP odred imao je 4 bataljona i oko 3000 boraca. Komandant Odreda bio je Obrad Stišović (španski borac), zamjenik komandanta Josip Mažar Šoša politički komesar Ratko Vujović Čoče (španski borac), zamjenik komesara Dušan Misirača. (11,112) Novoformiranom 4. bataljonu dodijeljena je teritorija između sela Marićke, Jelićke, Ivanj-ske, Lisine (978 m) i Kozarca sa zadatkom da zatvori pravac koji od Banje Luke vodi ka oslobođenoj teritoriji na Kozari. 25 marta 1942. godine borci 1. bataljona 2, krajiškog NOP odreda iz zasjede su dočekali neprijateljsku komoru koja je išla za Bosanski Novi i ubile 4 neprijateljska vojnika. Borci 5. čete 1. bataljona 2. KNOP odreda vodili su borbu sa neprijateljem koji je iz Suhače prodirao na slobodnu teritoriju i palio sela. Neprijatelj je protjeran. Borci 3. bataljona 2. KNOP odreda vodili su borbu sa neprijateljem i nanijeli mu osjetne gubitke. 26 marta 1942. godine borci 1. bataljona 2. KNOP odreda dočekali su oko 200 ustaša koji su pokušali prodrijeti u selo Ravnice i Cerovicu. Nakon kraće borbe ustaše su vraćene. 27 marta 1942. godine jedan domobranski i jedan žandarmerijski bataljon iz Bosanskog Novog, poslije trodnevnih borbi, probili su položaje 1. i 2. krajiškog NOP odreda i blokiranim neprijateljskim posadama u Prijedoru i Ljubiji doturili municiju i hranu. Noću između 27. i 28. marta 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda napali su i zauzeli neprijateljsko uporište Blagaj Japra, kod Bosanskog Novog. Zarobljeno je 87 vojnika i 3 oficira 11. čete dornobranskog 2. pješadijskog puka. Zapiijenjeno je 65 pušaka, 4 puškomitraljeza i 2000 metaka. Borci 1. bataljona 2. KNOP odreda minirali su 2 oklopna voza na pruzi Bosanski Novi-Prijedor. Ovi oklopni vozovi neprijatelju su bili jedino sredstvo kojim je smio iz opkoljenih garnizona saobraćati i patrolirati na dijelu pruge koja još nije bila porušena. 28 marta 1942. godine neprijateljske snage napadaju na teren 3. i 4. bataljona 2. KNOP odreda, pljačkajući i paleći sela. Borci 3. i 4. bataljona borili su se sa neprijateljskim šnagama i nanijeli im gubitke. Sa zabranom pregovaranja sa četnicima nisu se slagali predstavnici njemačke Vrhovne komande. U četnicima su oni gledali sigurne saveznike u borbi protiv partizana, a i kao protivtežu ustašama. Na sastanku održanom u Ljubljani 28. i 29. marta 1942. godine, ovom pitanju italijanski predstavnik general Koata se otvoreno izjasnio: »Saglasni smo da se četnici bore protiv komunista, a i mi hoćemo u krajnjoj liniji da suzbijemo komuniste. Da li je cjelishodno za nas da se, umjesto da iskoristimo tu situaciju, borimo jednovremeno protiv komunista i četnika. Ovim tjeramo prinudno obje strane u jedan tabor. Izgleda mi cjelishodnije da najprije likvidiramo komunističku opasnost, jer kada jednom ova opasnost bude likvidirana, može se u jednoj drugoj fazi bliže prići pitanju četnika. Bilo bi nerazumno stvoriti sebi sada 10.000, možda i 20.000 neprijatelja. U prvoj fazi suzbijanja komunista moglo bi se računati na pomoć četnika, a u najmanju ruku izolovati ih od borbe...« (293,63) 29 marta 1942. godine borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda odbili su neprijateljski napad na selo Šmitrane i Subotiće. Noću između 29. i 30. marta 1942. godine neprijateljske snage iz Ivanjske napale su teren 4. bataljona. Partizani su odstupali. Borci 1. bataljona napali su neprijateljsko uporište u selu Ravskoj. Zarobljeno je 7 ustaša. 31 marta 1942. godine napadom na štab 4. krajiškog NOP odreda i njegovu bolnicu u selu Jošavci otpočeo je četnički puč u 4. krajiškom NOP odredu. Četnici su u partizanskoj bolnici poubijali bolesne i ranjene partizane, među kojima i načelnika Operativnog štaba NOP odreda za Bosansku krajinu dr Mladena Stojanovića, sekretara OK KPJ za Banju Luku Milana Ličinu i člana PK SKOJ-a za BiH Rajka Bosnića, narodne heroje. (170,656) Napominjem da u nekim podacima stoji da su ranjenog dr Mladena Stojanovića četnici uhvatili u Jošavci (kotorvaroški srez) 1. aprila. Pošto nisu uspjeli da ga pridobiju na svoju stranu, četnici su ga zvjerski ubili u Jošavci 2. aprila 1942. godine. (274,63) 31 marta 1942. godine neprijatelj prebacuje svoje snage iz sela Dragelja u selo Grbavce. Borci 3. bataljona 2. KNOP odreda dočekali su neprijatelja i vratili nazad. U svim selima bosanskonovskog sreza formirane su omladinske radne grupe koje su jednom nedjeljno pomagale porodicama palih boraca i onima čiji su domaćini u partizanima u obavljanju poljskih radova. U ranim jutarnjim časovima 1. aprila 1942. godine, pred zgradu Osnovne škole u selu Marićka, stizali su odabrani borci i poznati junaci iz 1. i 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda sa Kozare. To su bili viđeni momci po ljepoti svoga tijela, čuveni po čojstvu i junaštvu, prekaljeni u proteklim bojevima. Za većinu od njih pričane su priče o čudima od junaštva iz proteklih bojeva. To su bili borci Udarnog bataljona. Na čelo stroja stao je komandant Udarnog bataljona Miloš Šiljegović. Odmah do Miloša stao je Ranko Šipka, komandir Prve čete, a do njega Milan Vuković politički komesar. Prvu četu Udarnog bataljona saćinjavali su izabrani borci iz 1. bataljona 2. krajiškog NOP odfeda. Na čelu Druge čete stajao je Rade Kondić, komandir, a do njega Rade Bašić, politički komesar. Drugu četu Udarnog bataljona sačinjavali su izabrani borci iz Drugog bataljona 2. krajiškog NOP odreda. U stroju Udarnog bataljona bilo je 350 Izabranih boraca, naoružanih sa 300 pušaka, 19 puškomitraljezaca, od čega 11 njemačkih šaraca.« Ovo je bila udarna snaga mladosti i junaštva 2. krajiškog NOP odreda svrstana u Udarni bataljon. Tu je bio sve veći jedan do drugoga junak do junaka. Nije se znalo koji je po ljepoti spoljašnjeg izgleda ljepši, po visini veći, po junaštvu poznatiji. O mnogim od ovih junaka Kozarčani su već bili stvorili legende. Nije ga bilo ko nije čuo za junaštvo Rade Kondića i Ranka Šipke; i njih je rodila herojska majka Kozarčanka. Tu je i Rade Bašić, Miloš Šiljegović i drugi glasoviti junaci Kozare. Samo srećni narod može da ima ovakvu mladost i ovakvu vojsku. Tako je 2. krajiki NOP odred imao pet bataljona (1,2,3,4. i Udarni). Sa Udarnim bataljonom sve vrijeme se nalazio Obren Obrad Stišović, komandant 2. krajiškog NOPodreda. (404,489) Odmah poslije formiranja 1. aprila 1942. godine Udarni bataljon 2. krajiškog NOP odreda krenuo je u koloni u pravcu Manjače i Centralne Bosne da se u zajednici sa 1. krajiškim proleterskim bataljonom i preostalim snagama 4. krajiškog NOP odreda bori protiv četnika na tom terenu. Udarni bataljon je odmah stupio u borbu protiv četnika na prostoru Banja Luka, Bronzani Majdan, Han-Kola. Sa Udarnim bataljonom iz Marićke krenuo je sekretar Oblasnog komi-teta KPJ za Bosansku krajinu Đuro Pucar Stari i član Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu i politički komesar Operativnog štaba NOP i DV za Bosansku krajinu Osman Karabegović. U srednjoj Bosni Udarni bataljon 2. KNOP odreda se svega zadržao dva mjeseca, jer je morao da se vrati u Kozaru. Svi borci i narod Kozare tada su bili u velikoj žalosti zbog pogiblje omiljenog i legendarnog prvog komandanta Kozare doktora Mladena Stojanovića, kojega su četnici ranjenog uhvatili u Jošavci 1. aprila. Pošto nisu uspjeli da ga pridobiju na svoju stranu, četnici su ga ubili u istom selu 2. aprila 1942. godine. Početkom marta 1942. godine Prvi krajiški NOP odred imao je 870 naoružanih boraca, Drugi 1665, Treći 1530, Četvrti 1795 i Peti 968; ukupno krajiški NOP odredi imali su oko 6.848 naoružanih boraca. Od toga 6600 pušaka, 166 puškomitraljeza, 41 mitraljez, 5 minobacača i 5 topova (od kojih 1 haubica i 4 brdska topa). Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom IV knjiga 5, dok. 12 (u daljem tekstu Zb. NOR IV/5,12). Obrad Stišović piše: »Osman Karabegović nije krenuo sa Kozare sa Udarnim bataljonom. On se nalazio u to vrijeme u Centralnoj Bosni. Sa nama se vratio na Kozaru. S tim bataljonom sam ja i Stari išli u Centralnu Bosnu.« Tad je 2. krajiški (kozarski) NOP odred imao 1600 pušaka, 50 puškomitraljeza, 11 teških mitraljeza, 4 bacača mina. (293,25) Kako se vidi iz navedenih podataka, početkom marta 1942. godine krajiški partizanski odredi bili su dovoljno jaki da su mogli preduzeti čišćenje manjih ustaško - domobranskih posada na svojim operativnim područjima, a udruženim snagama mogli su da vrše uspješne napade na veće garnizone po gradovima. Operativni štab za Bosansku krajinu morao je da odvoji znatan dio svojih najboljih jedinica za suzbijanje četničke izdaje i akcije u 3. i 4. krajiškom NOP odredu u momentu kada su mu one bile potrebne za borbu protiv njemačkih i italijanskih okupatora i ustaško-domobranskih garnizona. Tako su koncem februara i početkom tnarta 1942. godine na teren 3. i 4. krajiškog NOP odreda u centralnu Bosnu, upućene Proleterska četa sa Kozare (115 boraca), Proleterska četa sa Grmeča (118 boraca) i Proleterski vod iz Drvara (40 boraca), od kojih je formiran čuveni 1. krajiški proleterski bataljon sa 273 borca, na čelu sa komandantom bataljona Zdravkom Čelarom i političkim komesarom Esadom Midžićem. Nešto kasnije u martu i početkom aprila 1942. godine na teren 3. i 4. krajiškog NOP odreda došla su i dva udarna bataljona, i to: Udarni bataljon sa Kozare od 350 boraca, pod komandom Miloša Šiljegovića, koji su otišli u centralnu Bosnu (Snjegotina-Prnjavor) na teren 4. krajiškog NOP odreda i Udarni drvarsko-grmečki bataljon, pod komandom Voje Todorovića, koji su otišli u rejon Manjače i Mrkonjić-Grada na teren 3. krajiškog NOP odreda. Samo 2 krajiški (kozarski) NOP odred od svojih jedinica izdvojio je izabranih 468 boraca i poslao ih sa Kozare u centralnu Bosnu na teren 4. krajiškog NOP odreda u borbu protiv četnika. To je bila velika snaga, ako se još uzme u obzir da su to bili izabrani borci, kojim je 2. krajiški NOP odred mogao da vrši ozbiljne akcije na neprijatelja. 1 aprila 1942. godine štab 1, bataljona 2. KNOP odreda od najboljih boraca iz svog sastava formirao je udarnu četu. Udarna četa bila je pod komandom štaba 1. bataljona i nije imala određeni sektor već je djelovala prema potrebi na cijeloj teritoriji Bataljona. Poslije reorganizacije krajem marta i početkom aprila 1942. godine u jedinicama Drugog krajiškog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda štabove bataljona i komande četa su sačinjavali: Stab 1. bataljona na Karanu: Ivica Marušić Ratko, komandant; Žarko Zgonjanin, politički komesar; Dragan Marin, zamjenik komandanta; Savo Kesar, zamjenik političkog komesara; 1. četa (u Jutrogoštoj): Gojko Kukavica, komandir; Jovan Zec Mićo, politički komesar; 2. četa (na Balju): Veljko Stojaković, komandir; Živko Rodić, politički komesar; 3. četa (u Kuljanima): Stevo Rauš, komandir; Pero Curić, politički komesar; 4. četa (u Zuljevici): Dušan Deretić, komandir; Relja Lukić, politički komesar; 5. četa (u Radomirovcu): Dušan Egić, komandir; Lazo Lazić, politički komesar. Udarna četa pri Štabu 1. bataljona: Mile Tubić, komandir; Pavle Marin, politički komesar; Stab 2. bataljona (na Vitlovskoj): Stanko Milić, komandant; Nikola Luketić, politički komesar; Dušan Utješinović, zamjenik političkog komesara; 1. četa (u Palančištu): Dragutin Stanić, komandir; Mile Rajlić, politički komesar; 2. četa (u Vlaškovcima): Đorđo Vučenović, komandir; Idriz Ćejvan, politički komesar; 3. četa (u Klekovcima): Tomica Spanović, komandir; Pero Ćurguz, politički komesar; 4. četa (u Miljakovcima): Mile Vučenović, komandir; Rajko Radetić, politički komesar; Stab 3. batlajona (u Gomjim Podgracima): Mirko Pekić, komandant; Joco Marijanović, politički komesar; Piljo Stanišljević, zamjenik komandanta; Milan Egić, zamjenik političkog komesara; 1. četa (u Vrbaškoj): Mirko Bašić, komandir; Rade Ranilović, politički komesar; 2. četa (u Grbavcima): Drago Lapor Dudža, komandir; Brane Kovačević, politički komesar; 3. četa (u Turjaku): Ljuban Aćimović, komandir: Danilo Bprković, politički komesar; Stab 4. bataljona (u Lamovitoj): Mlađo Obradović, komandant- Milan Vrhovac, politički komesar; Vladeta Radić, zamjenik komandanta; Mićo Šurlan, zamjenik političkog komesara; 1. četa (u Bistrici): Branko Radulj, komandir; Joco Stefanović, politički komesar; 2. četa (omladinska) u Piskavici: Mihajlo Đurić, komandir; Milan Stanić, politički komesar, 3. četa (u Jašikovim Vodama): Petar Mećava, komandir; Gojko Kusonjić, politički komesar; 4. četa (u Marićkoj): Ljuban Crnobrnja, komandir; Mirko Knežević, politički komesar (404,485); Udarni bataljon nije imao štaba 1. aprila 1942. godine kad je osnovan nego samo komandanta Miloša Šiljegovića; 1. četa: Ranko Šipka, komandir; Milan Vuković, politički komesar; 2. četa: Rade Kondić, komandir; Rade Bašić, politički komesar. (404,489) 2 aprila 1942. godine borci 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda vodili su borbu sa 20 ustaša. Ubili su 3 ustaša. Borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda napali su neprijateljsko uporište u selu Ravskoj i spalili ga. Borci 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda odbili su napad neprijatelja, ubili su 7 i ranili više neprijateljskih vojnika. Formiran je Sreski komitet KPJ za Bosansku Dubicu u selu Međuvođu. 6 aprila 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda uhvatili su ustašu Ivana Martinovića. Do 6. aprila 1942. godine Udarnom bataljonu (kozarskom) u centralnoj Bosni se predala 2. četnička četa, jačine oko 170 ljudi. 6. aprila se predala 3 (manjačka) četa, pod komandom Ratka Milojevića. Većina ljudstva ove čete izjavila je da želi da nastavi borbu protiv okupatora i ustaša, tako da im je ostavljeno oružje, a samo je nekolicina četnički nastrojenih elemenata razoru-žana i puštena kućama. Raskrinkavanju četnika u cjelokupnom političkom radu posvećena je ozbiljna pažnja. 6. aprila 1942. godine Okružni komitet za Kozaru poslao je pismo bataljonskim biroima u kom se kao važan zadatak postavlja pojačan politički rad u cilju raskrinkavanja četnika. Pojava četnika u centralnoj Bosni, koju od Kozare dijeli samo rijeka Vrbas, i pučevi u partizanskim četama susjednog 4. krajiškog NOP odreda nametali su političkim radnicima na Kozari najveću političku budnost. Noću između 6. i 7. aprila 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda minirali su prugu između Dobrljina i volinjskog mosta. 7 aprila 1942. godine neprijateljske snage.napale su na teren slobodne teritorije 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda. Neprijatelj je dočekan i prisiljen da se povuče. Zaplijenjena su 2 kola sa municijom. 8 aprila 1942. godine 3. bataljon domobranskog 12. pješadijskog puka, ojačan sa tri čete ustaša i žandarma, uz podršku 6 aviona, iz Bosanskog Novog i Dobrljina napao je u pravcu sela Žuljevice. Borci 1. bataljona 2. KNOP odreda dočekali su neprijatelja, razbili i vratili nazad. U toj borbi ubijeno je 30 neprijateljskih vojnika i više ranjeno. Zarobljena su 34 neprijateljska vojnika i 2 oficira. Zaplijenjeno je 30 pušaka, 3 puškomitraljeza i 2 kola municije. (11,120) 9 aprila 1942. godine borci 2. bataljona 2. KNOP odreda izvršili su napad na straže oko Bosanske Dubice. Straže su protjerane u grad, a njihova uporišta spaljena. 12 aprila 1942. godine Prvi bataljon 2. krajiškog NOP odreda izdao je proglas domobranstvu u kom se, između ostalog, kaže: »Hrvatski domobrani, dočasnici i časnici! Krajnje je vrijeme da odbacite oružje koje služi neprijatelju hrvatskog naroda, izdajici i plaćeniku Paveliću... Mi partizani ne vodimo borbu protiv hrvatskog naroda, mi se borimo protiv njemačkog i italijanskog fašizma koji je okupirao i pljačkao našu zemlju, mi se borimo protiv njihovih slugu, ustaša i četnika. Mi vas bratski pozivamo na zajedničku borbu za zajedničku stvar.« (275,258) 12. aprila 1942. godine udarnom (kozarskom) bataljonu predala se četnička četa kod Bronzanog Majdana, jačine oko 70 boraca, naoružana sa 67 pušaka i 2 puškomitraljeza. Jedinicama Udarnog bataljona pristupilo je više pojedinaca i grupa, koji su izjavili da su bili zavedeni i da će zajedno sa partizanima nastaviti borbu protiv Nijemaca i ustaša. Bataljon je izvršio zadatak. Sa bataljonom se nalazio Đuro Pucar Stari i Osmani Karabegović. (11,115) Obrad Stišović piše: »Ni Đuro ni Osman ovdje nisu bili.«
14 aprila 1942. godine borci 2. krajiškog NOP odreda zapalili su selo Gornja Puharska čije se stanovništvo neprijateljski odnosilo prema NOB-u i učestovalo u pljački sela slobodne teritorije. Polovinom aprila Udarni bataljon je kod sela Bočac prešao na desnu obalu Vrbasa i čistio sela od četnika sjeverno od planine Osmače. Prethodnica Udarnog bataljona rastjerala je štab i komoru četničkog komandanta Tešanovića u selu Javorani. Kod Skender-Vakufa Udarni bataljon se sastao sa istoimenom partizanskom četom koja je u ovom dijelu centralne Bosne bila jedina partizanska jedinica. Održan je narodni zbor. Udarni bataljon je nastavio za selo Maslovare. Četnici su bježali ispred partizana šireći lažnu propagandu među mještanima. Pod uticajem njihove propagande većina seljaka se skrivala po šumama ispred partizana. U selu Maslovare prethodnica Udarnog bataljona vodila je borbu sa četnicima. Zarobljena su 2 četnika i 2 puške. U selu Garići (muslimansko selo) Udarni bataljon se odmorio i ručao. Četnici su ovo selo pljač kali i mještane terorisali i ubijali. Seljaci su partizane primili prijateljski. Uveče je Udarni bataljon stigao u Snjegotinu i zanoćio u zaseoku Karač. Bataljon nije postavio dovoljno obezbeđenje, samo stražu kod logora2. Nije se znalo gdje se nalaze četnici. Borci su bili umorni. Četnici Laze Tešanovića i Rade Radića izvršili su koncentraciju, jačine oko 700, među kojima više stotina prisilno mobilisanih seljaka iz okolnih sela, prikupili se na prostor sela Snjegotina-Jošavka-Crni Vrh. Ćetnici su u toku noći zaposjeli dominantne tačke oko zaseoka Kačar i u svanuće napali sa svih strana na Udarni bataljon. Opkoljen nadmoćnim četničkim snagama bataljon se našao u teškoj situaciji. Mjesto Kačar, gdje je bio smješten bataljon, nalazi se u dolini. Štab bataljona hitno je rasporedio borce za kružnu odbranu. Žestoka borba vodila se cijeli dan. Odbijeni su mnogobrojni četnički juriši. Prilikom svakog juriša četnici su imali velike gubitke. Predveče su partizani razbili četnički obruč i produžili u pravcu sela Vijačani. Tog dana u borbi sa četni-cima Udarni bataljon je imao 8 mrtvih i 12 ranjenih boraca. (11,117) Obrad Stišović piše: »Netačno da nismo znali gdje su četnici i da nismo postavili jaće obezbjeđenje u Javoranima. Četnici su po visovima oko nas palili vatre. Naši borci bili su umorni i trebalo ih je odmoriti. Napad četnika je bio silovit. Bez obzira na žrtve, oni su jurišali. Zbog velikih gubitaka kod četnika došlo je do razdora i nikad se više nisu tako okupili.« U prvoj polovini aprila 1942. godine štab 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda formirao je Udarnu četu. Komandir Udarne čete bio je Mile Tubić, a politički komesar Pavle Marin. Četa se nalazila na Karanu. 16. aprila 1942. godine štab 2. krajiškog NOP odreda i Okružni komitet KPJ za Kozaru izdaju zajednički proglas narodu Kozare povodom mučkog ubistva dr Mladena Stojanovića, popularnog i omiljenog borca i komandanta. U proglačsu je ocrtan lik ovog heroja i istaknute njegove zasluge za NOP u ovom kraju. Pozvani su partizani i narod u odlučnu borbu protiv četnika. U proglasu se, između ostalog, kaže: »Od ruke tih zlikovaca-srpskih ustaša-pao je naš drug Mladen! Mi nećemo nikada zaboravi-ti taj gnusni zločin tih izdajica i plaćenika tuđina! (Zbornik IV/4,212-214, dok. 78) Noću između 16 i 17. aprila 1942. godine borci 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda prebacili su se preko rijeke Save i zaplijenili 208 svinja, koje su bile ustaše oduzele od srpskog življa. Ubijena su 3 ustaša. 17 aprila 1942. gođine borci Drugog bataljona 2. krajiškog NOP odreda pucali na avion koji je kružio iznad aerodroma u Prijedoru. Na aerodromu je ranjeno 6 neprijateljskih vojnika i oštećen automobil. 18 aprila 1942. godine borci 2. bataljona pucali na motorni čamac na rijeci Savi i ubili jednog ustašu. 19 aprila 1942. godine, zbog velikih zasluga i popularnosti koju je u narodu uživao istaknuti borac i rukovodilac sa Kozare dr Mladen Stojanović i prvi komandant kozarskog odreda, partizanski odred je dobio njegovo ime, a štab 2. krajiškog NOP odreda izdao je naredbu o promjeni naziva Odreda u 2. krajiški NOP odred »Mladen Stojanović«. (Zbornik IV/4,221, dok. 82) Naredba o promjeni naziva odreda u cjelini glasi:
NAREDBA
Drugarskim štabovima bataljona, četa, komandantima opština i narodnooslobodilačkim odborima i narodu. U znak priznanja za stvaranje i podizanje ovog odreda, kao odreda gdje su se okupili najbolji sinovi svoga naroda i stvorili pravu narodnooslobodilačku vojsku, ovaj odred nosiće ime svoga prvoborca i prvog komandanta druga Mladena Stojanovića, čiju će smrt partizani ovoga odreda nemilosrdno osvetiti nad svim narodnim neprijateljiima zbog zločina nad nezaboravljenim drugom i komandantom Mladenom
Smrt fašizmu – sloboda narodu! 19. aprila 1942. godine
Štab 2. KNO partizanskog odreda »Mladen Stojanović« (404,513)
19 aprila 1942. godine neprijatelj je napao selo Jošik i zapalio nekoliko kuća. Borci 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda protjerali su neprijatelja i zarobili 1 ustašu.
Aprila 1942. godine došlo je do sporazuma Adolfa Hitlera i Benita Musolinija u Berhtersgadenu u vezi promjene strategijskog plana daljeg vođenja rata. Musolini je naredio da se povuku italijanske jedinice iz druge i treće zone NĐH i da taj prostor popune ustaško-domobranske jedinice. Ali, Nijemci su ustaško-domobranske snage angažovali na Kozaru. Komanda 2. talijanske armije poslala je zahtjev da se početak operacija u istočnoj Bosni odloži za neodređeno vrijeme. Očigledno se Italijanima nije žurilo. 19. aprila 1942. godine održan je sastanak u Sarajevu ali bez italijanskih predstavnika. Donijeta je odluka da se prvo očisti istočna pa onda zapadna Bosna. O tom su obavješteni Italijani.
Situacija na Kozari sve više je skretala pažnju na sebe njemačkih komandi.
Noću izmedu 20. i 21. aprila 1942. godine borci 3. bataljona 2. KNOP odreda »Mladen Stojanović« izvršili su napad na neprijateljsko uporište u selu Kijevcima, koje je bilo utvrđeno rovovima i bodljikavom žicom. Uporište je branilo 250 legionara. Nakon kratke i žestoke borbe razbijena je odbrana neprijatelja. Neprijatelj je protjeran za Bosansku Gradišku. Ubijeno je 30 ne-prijateljskih vojnika i više ranjeno. Zarobljena su 2 neprijateljska vojnika. Zaplijenjen je 1 puškomitraljez, 10 pušaka, 2 sanduka municije, 1 sanduk bombi i ostale opreme. U ovoj borbi poginulo je 9 i ranjeno 10 boraca 3. bataljona 2. KNOP odreda.
21 aprila 1942. godine jedna desetina 2. bataljona 2. KNOP odreda sa puškomitraljezom i plotunskom paljbom s položaja od sela Božića dočekala je neprijateljski avion i teže ga oštetila, koji se srušio kod željezničke ložionice u Prijedoru. Avion je nosio 800 kg soli za blokirani garnizon u Prijedoru.
Noću između 22. i 23. aprila 1942. godine borci 1. i 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda napali su Bosansku Dubicu. Dio snaga uspio je da prodre u sam grad. Zaplijenjeno je 20 pušaka, 6 pištolja i nekoliko sanduka puščane municije i bombi.
25 aprila 1942. godine borci 1. bataljona 2. KNOP odreda uhvatili su 25 razoružanih domobrana u blizini Prijedora, koje su razoružale ustaše. Uhvaćen je ustaša koji je pratio domobrane i strijeljan. Domobranima je saopšten cilj NOB-a i oni su pušteni kućama.
26 aprila 1942. godine borci 1. bataljona 2. KNOP odreda napali su stražaru broj 5 kod Bosanskog Novog i razoružali 12 domobrana sa svom ratnom opremom.
28 aprila 1942. godine borci 1. bataljona 2. KNOP odreda napali su neprijateljsku posadu koja je obezbjeđivala željeznički most na rijeci Strigovi, na pruzi Bosanski Novi-Kostajnica. Za-robljena su 44 domobrana, zaplijenjene su 33 puške, 2 puškomitraljeza, kao i izvjesna količina municije. (11,120)
Na zajedničkom sastanku štabova 1. i 2. krajiškog i banijskog NOP odreda u Podgrmeču formiran je privremeni operativni štab za kordinaciju dejstva u dolini rijeke Une.
U proljeće 1942. godine vođa fašističke Njemačke Adolf Hitler u dogovoru sa vođom fašističke Italije Benitom Musolinijem mijenja strategijski plan i, umjesto ponovnog pokušaja osvajanja Moskve i Lenjingrada, koncentriše velike snage u Ukrajini sa ciljem prodora preko Kavkaza u Iran i Bliski istok da bi se dokopao bogatih izvora nafte. Njemačko-italijanske armije pod komandom Ervina Romela u sjevernoj Africi, sa teritorije Libije, vrše snažnu ofanzivu prema Sueskom kanalu sa ciljem osvajanja Egipta, Arabijskog poluostrva i spajanja sa njemačko-italijanskim armijama, ojačanim vojnim jedinicama saveznika i satelita, koje treba da prodru preko Kavkaza u Iran.
Za uspješno sprovođenje strateškog plana fašističkim državama Njemačkoj i Italiji su potrebne velike količine rude željeza radi proizvodnje naoružanja i motornih vozila.
U to vrijeme ustanak se sve više rasplamsavao i u zapadnoj Bosni, a naročito na području Kozare. Partizani Kozare, Drugog krajiškog NOP odreda, oslobodili su u 1941. godini i u proljeće 1942. godine cijelu teritoriju na području planine Kozare, Prosare i Pastireva. U tom vremenu presječene su željezničke i putne veze izmećtu gradova Banje Luke, Prijedora i Bosanskog Novog, i Kostajnice, Bosanske Dubice i Gradiške. Neprijatelj je držao samo gradove i povremeno ispadao iz njih radi pljačke. Prekidanjem željeznićkih saobraćajnica na relaciji Ljubija-Prijedor-Bosanski Novi onemogućen je izvoz željezne rude iz Ljubije, koja je bila toliko potrebna njemačkoj vojnoj industriji za proizvodnju oružja i opreme za vojsku. Nijemci su razmišljali kako da se uspostavi izvlačenje željezne rude iz Ljubije. Jedini izlaz bio je u dovlačenju velikih snaga i uništenje partizanskog žarišta na Kozari. (275,227) Krajem aprila 1942. godine Udarni bataljon (kozarski) stigao je u selo Vijačane i povezao se sa štabom 4. krajiškog NOP odreda i 1. krajiškim proleterskim bataljonom. U selu se zadržao nekoliko dana i odmorio. Koncem aprila 1942. godine 2. krajiški NOP odred »Mladen Stojanović« je brojao oko 3000 boraca. Samo 1. bataljon na Karanu brojao je oko 1000 boraca. Odred je imao preko 2500 pušaka, 58 puškomitraljeza, 24 teška mitraljeza i 4 teška bacača. 30 aprila 1942. godine Vrhovni komandant NOP i DVJ dao je u depeši, upućenoj Operativnom štabu za Bosansku krajinu, sljedeću direktivu: »Najviše koristi izvukli biste osvajanjem Prijedora; povezali biste teritoriju 1. i 2. krajiškog NOP odreda, dobili biste dobro uporište za vaš dalji rad, a Nijemcima bi se onemogućilo izvlaćenje rude...« (275,127) U aprilu je Prijedor bio blokiran partizanskim snagama. Neprijatelj je svoju posadu u Prijedoru snabdijevao vazdušnim putem. Izvlačenje rude iz Ljubije i drveta iz Grmeča i Kozare neprijatelju je bilo onemogućeno. Prijedor je bio treći po veličini grad u Bosanskoj krajini. Prijedor, koji nije imao samo strateški nego i poseban privredni značaj, branilo je oko 1200 dobro naoružanih neprijateljskih vojnika. Na drugom mjestu piše da se u Prijedoru i Ljubiji tada nalazilo 10 domobranskih satnija (četa) iz sastava 2, 10. i 11. pješadijske pukovnije, preko 200 ustaša 8. ustaške bojne (bataljona), sanska posadna bojna jačine 580 domobrana i preko 100 žandara, policajaca i agenata. Ukupno se nalazilo u Prijedoru i Ljubiji oko 2600 domobrana, ustaša, žandara i policajaca. Prema datoj direktivi, štab 2. krajiškog NOP odreda donio je odluku da napadne jake neprijateljske snage u Prijedoru i oslobodi grad, prethodno uz dobro organizovane pripreme. U proljeće 1942. godine formirani su prvi, opštinski komiteti SKOJ-a na Kozari, i to za palan-čišku, orlovačku, sansku, omarsku, svođansku, ravničku, knežičku, dobrljinsku i druge opštine. Poslije održane konferencije u martu i aprilu 1942. godine razvija se organizacija SKOJ-a. Na Kozari je to ovako zapisano: Došla sam u Gornji Jelovac. Tamo sam našla školsku drugaricu Vuku Aleksić. Bile smo ranije u istom razredu pa mi nije bilo teško da sa njome uspostavim vezu u radu. Sa Vukom sam izvršila izbor omladinki i omladinaca za skojevsku grupu... Vuka je vodila omladinsku organizaciju i skojevsku grupu. Kada smo sazvali sastanak, došla je sva omladina. Svi su bili spremni da rade. Skojevske grupe su bile nepoznate omladini i djelovale su ilegalno, nije se znalo ko su članovi skojevske organizacije. Braco Nemet je dao zadatak da se skojevske grupe formiraju tajno i da se ne smije znati ko su članovi SKOJ-a, dok se ostala omladina okuplja masovno i javno«. Tako je teklo prvih dana stvaranja SKOJ-a i NOSO BiH na Kozari. USAOJ je bio brojan i organizaciono učvršćen. Gotovo svako selo je imalo omladinsku organizaciju i aktiv SKOJ-a, koji su bili pod rukovodstvom Okružnog komiteta SKOJ-a, izabranog na Okružnoj konferenciji u Podgracima 7.III 1942. (275,350) Organizacija KPJ bilo je 65, sa 16 opštinskih i 4 sreska komiteta, a njihovim radom je ruko-vodio Okružni komitet KPJ. Kozara je bila partizanska sa svojom vojskom i organizovanom vlasti naroda. To je bila slobodna oaza u proljeće 1942. godine, kada je čitava Evropa bila-pod bičem devet i po miliona fašističkih vojnika. U proljeće 1942. godine intenziviran je društveno-politički život na Kozari. Na tom terenu djeluje 130 seoskih, 16 opštinskih NO odbora, sa ukupno 934 odbornika. Rad narodnooslobodilačkih odbora bio je od velikog značaja za cjelokupni život u ratnim uslovima. Odbori organizuju sjetvu koja se morala obaviti na vrijeme kod onih koji su imali zaprege, ali i kod onih čije su porodice stradale u ratu. Formiraju se pozadinske čete i seoske straže. Kada bi se negdje na području pojavio neprijatelj, svaki čoban, poljoprivrednik i svaki stanovnik bio je svojevrstan stražar i o novonastaloj situaciji obavještavao je odbornika, a od-bornici su o tome obavještavali najbliže partizanske jedinice. Opštinski NOO-i su objedinjavali rad seoskih NOO-a, prenosili direktive na njih i organizovali cjelokupnu aktivnost pozadine. Prepecala se rakija za ispiranje rana ranjenicima. Obezbjeđivala se hrana, odjeća, obuća, smještaj boraca i ranjenika. Išlo se na trganje pruge, miniranje mostova i druge diverzije. Sabiralo se voće i nosilo u partizanske bolnice. NOO izgrađivali su skloništa za ljudstvo i za žitarice. Stručnjak za odabiranje mjesta za skloništa bio je Boško Simatović, predsjednik SNOO-a za srez Prijedor, poslije odlaska Pere Gajića na drugu dužnost. Otvarane su radionice za opravku oružja i poljoprivrednih sprava. Jedna od takvih radionica radila je u selu Međuvođu. Narod i vojska bili su jedno. Partizanskim jedinicama nuđeno je sve u Potkozarju, a o kozarskim četama, odredima i njihovim komandantima pjevane su pjesme i stvarane legende. Tako su nastale brojne pjesme o Mladenu, Soši, Ranku Šipki, Radi Kondiću i drugim herojima Kozare. Aprila 1942. godine na kosi Vitlovskoj, pri štabu 2. bataljona 2. KNOP odreda sagrađena je drvena zgrada, u koju je smještena centralna bolnica 2. KNOP odreda. Ovo je bila najveća i najopremljenija bolnica tokom rata na Kozari. Kapacitet ove bolnice iznosio je 60 kreveta, sa hiruškom salom i pomoćnim prostorijama. Tek u proljeće 1942. godine u sastav saniteta počele su se masovnije uključivati i drugarice. Krajem aprila 1942. godine štab 2. kmjiškog NOP odreda naredio je da se u selu Međuvođe uredi aerodrom. Taj je zadatak povjeren Ivici Mitračiću Bregejcu, kome je dodijeljen izvjestan broj boraca iz sastava 2. čete 2. bataljona i potrebna radna snaga. Trebalo je iskrčiti i izravnati nekoliko livada kako bi se obezbijedilo dovoljno prostora i uredila poletno-sletna staza. Početkom maja 1942. godine aerodrom je bio gotov, a komandu nad njim preuzeo je Ivica Mitračić Bregejac. Njegovi su pomoćnici bili Piljo Balaban i Kamenko Ćanak. Za kurira je određen Stojan Grujičić Jaruga, (11,148)
1 Noću su partizani i narod rušili prugu a danju su je ustaše popravljate; 2. Komunikacije oko Kozare su danonoćno bile pod udarom kozarskih partizana; 3. Uništen voz u Dragotinji; 4. Diverzija na pruzi Bosanski Novi — Kostajnica; 5. Kozarski partizani uništili su još jedan voz na pruzi; 6. Uništena lokomotiva blizu Prijedora
U vremenu od šest mjeseci od decembra 1941. godine do maja 1942. godine, na 16 mjesta na području Kozare održavani su omladinski vojno-politički kursevi koje je pohađalo i završilo 2084 omladinca: u Jutrogoštoj (223), na Paležu (Balj) (256), u Radomirovcu (78), na Mednjaku u Kozari (238), u Donjem Jelovcu (58), u Mrazovcima (49), u Brekinji (121), na Vranovcu (72), u Mirkovcu (97), u Pucarima (130), u Orahovi (131), u Miloševom Brdu (157), u Lamovitoj (214), u Piskavici (103), u Jelićkoj (85) i u Busnovima (72) omladinaca. Broj je bio dosta veći, ali se nije moglo ustanoviti, jer su mnogi omladinci u ratu poginuli. (404,470)
1 maja 1942. godine svečano je proslavljen međunarodni praznik rada u svim jedinicama 2. krajiškog NOP odreda uz učešće naroda, sa političkim i kulturnim programom.
1 maja 1942. godine je komandant 1. bataljona 2. KNOP odreda lvica Marušić Ratko krenuo sa tri voda svojih boraca, sa minerima i 500 kg eksploziva preko rijeke Une.
1 maja 1942. godine Udarni bataljon (kozarski)i 1. krajiški proleterski bataljon proslavili su Prvi maj u selu Lišnji na cesti Banja Luka-Prnjavor. (11,118)
2 maja 1942. godine borci 1. bataljona 2. KNOP odreda minama su razorili most kod KOstajnice, dug 52 m, a time blokirali saobraćaj za 3-4 mjeseca na pruzi Sunja-Bosanski Novi. Partizani stalno napadaju željezničke straže i stanice. Neprekidno razaraju prugu i planski ometaju svaku popravku. Prugom Bosanski Novi-Prijedor-Banja Luka gospodare partizani sa Kozare.
Neprijatelj je sabijen u gradove i nekoliko naselja. Gradovi su bili opasani raznim utvrđe-njirna. Ljubija je bila opasana bodliikavom žicom i ježevima. U periodu januar-maj 1942. godine neprijateljski bunkeri, utvrde i jedinice na željezničkoj pruzi bili su razbijeni i uništeni. Od januara do maja 1942. godine dopremljeno je oko 2500 kg eksploziva kozarskim minerima. (275,393)
3 maja 1942. godine poslanik Kaše se obratio generalu Korstenauu, njemačkom generalu u Zagrebu, molbom da se prilikom razmatranja daljeg vođenja operacija na tlu Nezavisne Države Hrvatske uzme u obzir da je »liferovanje rude iz prostora oko Prijedora od najvećeg značaja za njemačku ratnu privredu«. Rudno bogatstvo željeza nalazi se na podrućju Kozare u rudniku
Ljubiji, od Omarske i Tomašice, dolinom Gomjenice i Sane do Blagaja. Insistirali su da se operaciji na toj teritoriji u planovima da prioritetno mjesto. U njegovom pismu je dalje stajalo:
»Vrlo poštovani gospodine generale!
.. .Za njemačku ratnu privredu liferovanje rude iz prostora oko Prijedora je od najvećeg značaja. Najhitnije čišćenje i ponovno osiguranje pruge preko Novog za izvoz rude je neodložan zahtjev... (275,149) Njemački poslanik Koše«. Ovo pismo je pisano 3. maja 1942. godine.
Brojno stanje i naoružanje 2. krajiškog NOP odreda od septembra 1941. godine do početka maja 1942. godine kretalo se ovako:
u septembru 1941. godine bile su 3 čete, 200 pušaka i 1 puškomitraljez; u novembru 1941. godine 6 četa, 660 boraca, 510 pušaka, 5 puškomitraljeza i 1 mitraljez; u decembru 1941. godine 3 bataljona, 900 pušaka, 40 puškomitraljeza,.14 mitraljeza i 4 minobacača;
u martu 1942. godine 4 bataljona, 2950 boraca, 1600 pušaka, 50 puškomitraljeza, 15 mitraljeza i 4 minobacača;
u početku rnaja 1942. godine 2. krajiški NOP odred je imao 5 bataljona, od kojih jedan Udarni, sa ukupno 3500 boraca, 2850 pušaka, 150 puškomitraljeza, 30 mitraljeza i 14 minobacača. (11,126)
4 maja 1942. godine Privremeni operativni štab 1. i 2. krajiškog NOP odreda uputio je izvještaj Operativnom štabu za Bosansku krajinu o pripremama za napad na Prijedor.
U proljeće 1942. godine na čitavom oslobođenom području Kozare izabrani su opštinski narodnooslobodilački odbori i imenovani komandanti za opštine:
Na bosanskonovskom srezu: Ravnička-Relja Goronja, Dobrljinska-Mirko Malbašić, Svođanska-Dragan Vujanović, Sanska-Rade Kantar i Bosansko-kostajnička-Dušan Stojnić;
Na Bosansko-dubičkom srezu djelovali su opštinski narodnooslobodilački odbori sa komandantima opština za: Puharsku-Mirko Bižić, Moštaničku-Milorad Jažica, Knežičku-Žarko Bućma, Knešpoljsku-Milorad Miljatović i Ravljansku-Simo Trivić.
Na prijedorskom srezu komandanti opština bili su: Palanćište-Boško Simatović, Omarska-Branko Obradović, Kozarac-Adem Blažević.
U bosanskogradiškom području, opština Bistrica sa komandantom Mićom Danilovićem, opština Podgraci sa komandantom Petrom Misimovićem. (404,565)
Odbori su imali da se brinu o svemu, od snabdijevanja stanovništva i partizanskih jedinica do reda i mira. Preduzete su sve mjere da se blagovremeno obavi proljetna sjetva.
5 maja 1942. godine borci 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda sukobili se sa neprijateljem i ubili 2 neprijateljska vojnika. Borci 3. i 4. čete 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda izvršili su napad na čuvarnicu pruge između Bosanskog Novog i Ravnica. Prugu su uništili na dužini od
15 km. Zarobili su 34 domobraha i 1 ustašu. Domobranima je saopšten cilj NOB-a i pušteni su kućama, a ustaša je strijeljan.
Snažno djelovanje partizana priznaje i neprijatelj. »Kada zarobe izvjestan broj domobranaca, redovno im održe komunističko-propagandistički govor, ponude ih hranom i cigaretama, previju im rane (ako ih imaju) i potom puste kućama. Ubijenim uzmu dokumenta i novac, spakuju i pošalju njihovim kućama. Na taj način toliko utiču na moral vojnika da su ovi neupotrebljivi ubuduće za akciju protiv pobunjenika«. (164,48) Domobrani su se predavali bez otpora. Neki domobrani postali su dobri borci u partizanima.
Od 4. do 6. maja 1942. godine Udarni bataljon (kozarski) i Prvi krajiški proleterski bataljon vodili su borbe protiv četničkih snaga na liniji planina Ljubić-planina Čavka i u selu Pojezna. Najžešća borba vođena je 6. maja u selu Pojezna. Tu su bili koncentrisani četnici sa područja prnjavorskog, teslićkog i tešanjskog sreza. Četnici su bili posjeli položaje ispred sela i pružali snažan otpor sve dok im nije jedna četa 1. krajiškog proleterskog bataljona obuhvatila lijevo krilo. Tad su se četnici povukli iz sela.
Stiglo je obavještenje da su četnici opkolili partizansku bolnicu na planini Čemernici. Partizanska četa kod Skender-Vakufa nalazila se pred rasulom. Prijetila je opasnost da četnici zauzmu Skender-Vakuf. Naređeno je Udarnom bataljonu (kozarskom) da usiljenim maršom krene pravcem od sela Pojezna preko planine Ljubić-selo Maslovare prema planini Čemernici. Bataljon je odmah krenuo usiljenim maršem bez odmora. Borci su išli koliko su mogli izdržati svojom fizičkom snagom. Ali, kad su stigli na Čemernicu, partizanska bolnica je bila već likvidirana.1 Ćetnici su prije dolaska Udarnog bataljona likvidirali odbranu bolnice i poubijali ranjenike i bolničko osoblje. (11,118) 'Obrad Stišović piše: »Doneta je odluka za povratak na Kozaru. Vidjeti moj rad o Udarnom bataljonu. Netačno da se išto na spasavanje bolnice. Mi smo o napadu obaviješteni kad je već bolnica bila zauzeta, ranjenici poubijani, sem pojedinaca.«
6. maja 1942. godine VŠ NOP i DV Jugoslavije izdao je uputstvo o organizaciji i načinu funkcionisanja obavještajne službe u partizanskim jedinicama.
U selu Međuvođu dovršeno je uređenje aerodroma za slijetarije prvih partizanskih aviona.
8 maja 1942. godine ustaše su prešle rijeku Savu i prodrle na teren 3. čete 2. bataljona 2 krajiškog NOP odreda. Borci su dočekali neprijatelja prilikom iskrcavanja i nanijeli su teške gubitke.
8 maja 1942. godine ranom zorom iz Prijedora se kretala 3. satnija domobrana i oko 150 legionara u pravcu sela Miljakovca, Rakelića, Ćele i Saničano. U samu zoru pred položaje 4. čete 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda izbila je neprijateljska kolona od oko 300 vojnika.
Razvila se žestoka borba. Posle 4 časa vodenja žestoke borbe ustašama je stigla u pbmoć 3. pješačka satnija, ojačana odjeljenjem teških mitraljeza i vodom minobacaća. Pod pritiskom jačih neprijateljskih snaga 4. četa se povlačila. U tom je stigla u pomoć 3. četa 4. bataljona sa jednom desetinom 2. čete 4. bataljona. Uvođenjem u borbu snaga 3. čete neprijateljsko nastupanje je za-
ustavljeno. Jedan vod 4. čete obuhvatio je neprijateljsko desno krilo i napao ga sa leđa. Vidjevši da je napadnut sa leđa, zbunjeni neprijatelj je počeo da se koleba i da se povlači. 3. i 4. četa su napravile snažan protivnapad i otjerale neprijatelja u Prijedor. Neprijatelj je imao preko 30 poginulih vojnika i više ranjenih. U ovim borbama zarobljeno je oko 20 ustaša i legionara, a
zaplijenjena dva teška mitraljeza, 12 pušaka i 3 kola municije i opreme. (11, 121) Ovog dana ustaše su spalile 18 kuća u Miljakovcima i Rakelićima i, između ostalog, ubile 13 djece. Ovog dana izvršeni su masovni pokolji u Omarskoj i Piskavici kojom prilikom je našlo smrt i 83 djece.
(275, 272)
9 maja 1942. godine Udarni bataljon (kozarski) je stigao u selo Borkoviće i vodio borbe sa jačim četničkim snagama pod komandom Drenovića i Marčetića. U snažnom naletu udarnici su razbili četničke snage i nanijeli im gubitke od 20 mrtvih i zarobljenih.
11 maja 1942. godine borci 3. i 4. čete 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda napali su nekoliko neprijateljskih uporišta na pruzi Bosanski Novi-Ravnice. Zarobljena su 104 domobrana i 1 satnik, zaplijenjeno 101 karabin i 8000 metaka. U borbama je poginuo 1 borac partizan.
Udarna četa 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda i 3. četa banijskog NOP odreda digle su u vazduh i srušile vijadukt dug 60 m na Veriginoj strani, između željezničkih stanica Hrvatske Kostajnice i Volinje. Rušenjem vijadukta za duže vrijeme prekinut je svaki saobraćaj na ovoj pruzi. (275, 394)
Neprijatelj je pokušao da prodre iz Banje Luke prema Omarskoj i Prijedoru i iz Bosanskog Novog prema Prijedoru, ali je na oba pravca bio vraćen.
Kakvu su krizu preživljavale partizanske jedinice u centralnoj Bosni i na Manjači najbolje se vidi iz sačuvanih izvještaja Operativnog štaba za Bosansku krajinu iz tih dana. U izvještaju od 13. maja 1942. godine, upućenom Glavnom štabu za Bosnu i Hercegovinu, pored ostalog stoji:
»Na sektoru 4. krajiškog NOP odreda i jednom dijelu 3. krajiškog NOP odreda (oko Mrkonjić-Grada) vodimo žestoke borbe sa četnicima koji su dosta agresivni. Na sektoru 4 krajiškog NOP odreda operišu 1. proleterski i jedan udarni i bataljon sa ukupnim snagama od 700 pušaka, 55 puškomitraljeza i jednim bacačem. Ove snage se nalaze na terenu 3. i 4. bataljona 4. krajiš-kog NOP odreda oko Borja, Čečave, Maslovara i Blatnice. U zadnjem pismu koje smo dobili od druga Starog i Osmana pišu nam da će poslati proleterski bataljon u pravcu koji ste vi odredili. Da li je to izvršeno ne znamo, pošto za sada nemamo veze sa njima. Mi preduzimamo sve da tu vezu uspostavimo i da im po potrebi pošaljemo pojačanje. Drugi udarni bataljon, sastavljen od snaga 1, 3. i 5. krajiškog NOP odreda u jačini od 800 partizana sa 60 puškomitraljeza, nalazi se na terenu oko Manjače i Mrkonjić-Grada. Taj bataljon imao je u prvom redu vidne uspjehe u borbi sa četnicima; međutim, u posljednje vrijeme, kada su četničke bande pod vođstvom Uroša Drenovića, Laze Tešanovića i Vukašina Marčetića sklopile sporazum sa ustašama u Mrkonjić--Gradu i zajednički napadaju naše snage sa namjerom da nam nametnu frontalnu borbu, što bi njima više konveniralo, pošto imaju veće snage, drže oni inicijativu u svojim rukama. U Mrkonjić-Gradu nalazi se sada 750 hrvatskih vojnika i oko 300 četnika. Talijani su se izvukli iz grada pomoću četnika do Ključa, odakle isto pokušavaju da se izvuku. Prilikom tih pokušaja naše snage oko Ključa nanijele su im ozbiljne gubitke. (293, 25)
Na terenu 1, 2. i 5. krajiškog NOP odreda nema većih pojava četničkih bandi, na sektoru 2. krajiškog (kozarskog) NOP odreda (Kozara) uopće ih nema. Na sektoru 5. krajiškog NOP odreda (Drvar) nalaze se u manjim formacijama zajedno sa Talijanima...«
Polovinom maja Udarni bataljon (kozarski) došao je u Skender-Vakuf. Ovdje je ostao 2 do 3 dana dok je prikupio borce skendervakufske čete. Borci skendervakufske čete ušli su u sastav Udarnog bataljona (kozarskog) kao 3. četa. Stigla su obavještenja da se četnici pripremaju da napadnu Udarni bataljon. Štab Udarnog bataljona donio je odluku da krene na Kozaru. Sa Udarnim bataljonom (kozarskim) pošli su pripadnici NOP-a i partizanske porodice iz Skender--Vakufa. Udarni bataljon je neprekidno vodio borbu sa četnicima u pokretu od Skender-Vakufa do Vrbasa. Prelaz Vrbasa izvršen je kod sela Boljevine, a zatim je kretanje nastavljeno preko planine Manjače. Pokretljivost Udarnog bataljona bila je umanjena zbog ranjenika i izbjeglica. 14. maja 1942. godine Pavelićev izaslanik Slišković proglasio je Prijedor »Alkazarom«, neosvojivom tvrđavom. Ustaše su ga nazivale »ustaški Alkazar«.Za vrijeme španskog građanskog rata frankovi fašisti su izdržali u gradu Alkazaru dugu blokadu, koju su vršile republikanske snage i internacionaine brigade. Slišković. koji je proglasio Prijedor »Alkazarom«, 16. maja 1942. godine opkoljen u gimnaziji sam se ubio.
Maja 1942. godine Operativni štab za Bosansku krajinu izdao je zapovijest potčinjenim jedinicama za napad na Prijedor. 14. maja 1942. godine u Banju Luku stiže četa za vezu 714. njemaćke divizije da u hotelu »Bosni« pripremi komandno mjesto buduće borbene grupe »Zapadna Bosna«.
Maja 1942. godine četnički puk »Manjača« potpisao ugovor sa ustašama u Banjoj Luci o zajedničkoj saradnji u borbi protiv NOP-a.
Do 15. maja 1942. godine posebno je važno istaći u stalnim akcijama učešće naroda na totalnom uništenju pruge. U selima su formirane i radne čete u koje su uključivani svi sposobni za rad, i muško i žensko. Veliku pomoć pružile su radne čete partizanskim jedinicama i minerima na uništenju željezničke pruge na ovom području. Narod, svrstan u ove radne ćete, učestvovao je u brojnim akcijama na trganju pruge i odvozu šina i pragova zaprežnom stokom daleko u brda ili u rijeku Sanu. Na pojedinim međustaničnim prostorima, pod zaštitom svojih boraca i uz pomoć minera za raskidanje šina, učestovalo je po nekoliko desetina zaprežne stoke i stotine pripadnika ovih radnih četa.
U toku proljeća do Ijeta 1942. godine još dvije grupe omladinaca prešle su kroz omladinski kurs u Jutrogoštoj. Posljednja grupa kursista omladinaca iz Jutrogošte, po naređenju štaba Prvog bataljona, upućena je u akciju na Prijedor 16. maja 1942. godine. Prema spisku kurs je zavr-šilo 223 omladinca. (404,224)
Prijedor je smješten u kotlini rijeke Sane. Dno kotline je aluvijalna ravan oko rijeke Sane, a dalje prema periferiji su brežuljci. Oko Prijedora pruža se zatalasana ravnica od 2 do 6 km u poluprečniku. Šumu i žbunje oko grada neprijatelj je bio posjekao. Sa lijeve (zapadne) strane Prijedor opasuje rijeka Sana koja je ovog maja imala maksimalan vodostaj. Ona predstavlja prirodnu prepreku koja se ne može savladati bez plovnih sredstava (čamaca, lađa, splavova) ili mostova. Sa ovim sredstvima nisu raspolagali partizani i napad na grad sa zapadne strane bio je neizvodljiv. Sela koja se nalaze na lijevoj obali i strani Sane od Prijedora bila su u rukama ustaške milicije. Na mostovima preko Sane neprijatelj je držao jača osiguranja, a na ostalim dijelovima rijeke vršio je samo kontrolu patrolama. Rijeka Sana omogućila je posadi da skrati front odbrane i gušće posjedne položaje na desnoj obali i strani rijeke.
Prirodni položaj Prijedora smještenog u kotlini Sane pružao je povoljne uslove za organizaciju spoljne odbrane. Odbrana Prijedora imala je kružni karakter. Njeno težište bilo je na desnoj obali i strani Sane tj. na polukružnoj liniji koja se proteže od klanice na obali Save, pri izlazu iz grada, preko donje Puharske , rasadnika, škole za Urijama, bolnice, ciglane, sela Gomjenice do desne obale Sane pri izlazu iz grada. Na ovom polukrugu bio je raspoređen gro neprijateljskih snaga i vatrenih oružja. Odbrana na lijevoj obali i strani rijeke Sane protezala se linijom sela Čarakova-Rizvanovići-Bišćani, uključujući i željezničku stanicu Baltine Bare na desnoj obali rijeke.
Dakle, jedan odbranbeni pojas protezao se uz samu periferiju grada i sastojao se od niza međusobno povezanih zgrada, pripremljenih za odbranu i drvenozemljenih bunkera. Ispred bunkera nalazile su se žičane prepreke. Pojedini objekti bili su istureni čak i preko 1 km od grada (bolnica na Urijama, ciglana, silos). Od ukupno 31 perifernog punkta odbrane; 28 ih je bilo na desnoj, a svega tri na lijevoj obali rijeke. Grad je bio opasan sa 2 predstražarska mjesta i sa 17 stražarskih mjesta. Stražarska mjesta osigurana su rovovima, a neka i bodljikavom žicom.
U unutrašnjosti grada bile su zgrade utvrđene za odbranu: gimnazija (komanda), dvije osnovne škole »Umljeković«, žandarmerijska kasarna (bačaci), željeznička stanica, hotel »Balkan«, Gašića hladnjača, Glamočinoj kući i avliji (topovi), hrvatski dom (ustaše), osnovna škola na Urijama, bolnica, silos, ciglana, električna centrala, pravoslavna i rimokatolićka crkva, džamija itd. Neprijatelj je imao dovoljno vremena da organizuje najefikasniju odbranu, pa su uredili grad za kružnu odbranu. Odbranom grada rukovodio je komandant 11. pješačke pukovnije pukovnik Mario Zlobec. (11,129)
Posadu Prijedora sačinjavale su jedinice iz sastava 2, 10. i 11. pješadijskog domobranskog puka i 8. artiljerijskog diviziona. Tu su bili i manji dijelovi ustaških i legionarskih formacija, regrutovanih iz gradskog ološa i ustaških izbjeglica iz susjednih mjesta, koji su bili ogrizli u zloči-nima nad narodom. (293,46) Od jedinica iz sastava 2. pješadijskog puka u sastavu prijedorskog garnizona nalazila su se 2. četa (7. i 8. satnija) pješadije sa 130 pušaka, 14 puškomitraljeza i 3 teška mitraljeza. Iz sastava 10. pješadijskog puka bile su 3 čete (4, 5. i 9. satnija) sa 240 pušaka, 11 puškomitraljeza i 1 teški mitraljez. Od jedinica 11. pješadijskog puka nalazili su se 1. i 2. bataljon (2, 4, 5, 7. i 8. satnija), naoružani sa 528 pušaka, 18 puškomitraljeza, 9 teških mitraljeza i 5 bacača mina. Iz sastava 8. artiljerijskog diviziona posadi Prijedora bile su pridodate 2 haubice od 105 mm sa jednim teškim mitraljezom i 55 vojnika za opsluživanje i zaštitu oružja. (293,46)
Ustaše, žandarmerijske i legionarske jedinice bile su pod neposrednom komandom zapovjednika posade. Ukupno naoružanje ovih posebnih jedinica iznosila je oko 95 pušaka i dva puškomitraljeza. Neprijateljska posada u Prijedoru imala je ukupno 1189 vojnika, naoružanih sa 1003 puške, 30 puškomitraljeza, 13 teških mitraljeza, 5 bacača mina i dvije haubice. (293,46)
Prijedor je održavao dnevne veze sa Ljubijom (tri čete) i sa muslimanskim selima čiji je prednji pojas bio Čarakovo-Hambarine-Mataruge (200 pušaka). Pored ovih regularnih jedinica, neprijatelj je mogao za odbranu Prijedora upotrijebiti i ustašku miliciju obližnjih sela. On je raspolagao i sa dva oklopna voza, 10 minobacača, dovoljnim količinama municije, srazmjerno velikim brojem automatskog oružja i reflektorima za osvjetljavanje prilaza gradu. Ukupna jačina neprijateljskih snaga, kad bi izvršili mobilizaciju i ustaške milicije za odbranu Prijedora, iz-nosila je oko 2000 vojnika.
Kod vojnika se nalazilo 90 do 130 metaka za svaku pušku, za puškomitraljeze 700, a za teške mitraljeze po 2500 metaka. U skladištu je bilo 65 sanduka sa 78000 metaka kal. 7,9 mm, 1500 kal. 7 mm i 1700 metaka kal. 8 milimetara. Svaka satnija imala je 500 - 600 ručnih granata. Bilo je 236 mina za minobacače i 150 artiljerijskih granata za haubice. Posada u Prijedoru raspolagala je sa 275 000 puščanomitraljeske municije i 386 granata za oruđa. (404,525)
Iako je Prijedor bio blokiran skoro pola godine, moral i borbenost posade bili su dobri. U tome su pogledu prednjačili ustaški i jedan dio domobranskih oficira. Neprijatelj je, uspostavljanjem vazdušnog saobraćaja na liniji Banja Luka-Prijedor-Zagreb i uređenjem aerodroma Urije u Prijedoru (na njega su se mogli spuštati laki transportni avioni) osigurao redovno snabdijevanje namirnicama i najneophodnijim ratnim materijalom. I ovo je doprinijelo podizanju morala kod opkoljene neprijateljske posade.
Moramo napomenuti da je Prijedor bio po veličini treći grad u zapadnoj Bosni. U njegovoj neposrednoj blizini nalazi se rudnik željezne rude Ljubija, jedan od najvećih u našoj zemlji i šumsko bogatstvo Kozare i Grmeča. Prijedor je smješten na važnoj željezničkoj i automobilskoj saobraćajnici između Zagreba-Banje Luke-Sarajeva. Prijedor je u centru odakle je neprijatelj mogao vršiti kontrolu slobodnih partizanskih teritorija Kozare i Grmeča. Jaki neprijateljski garnizon u Prijedoru nastojao je da obezbijedi rad industrijskih objekata i saobraćajnica važnih za njemačku ratnu privredu.
Na drugoj strani Prijedor je dao od početka ustanka mnoge rukovodioce i borce u odred na Kozaru, među kojima i dr Mladena Stojanovića i Esada Midžića. U gradu su ustaše vršile teror i zločine kod stanovništva, ali je uvijek djelovala grupa aktivista i rodoljuba koji su časno izvršavali direktive KPJ, pa su mnogi od njih bili hapšeni i ubijani. Od aktivista u Prijedoru su se istakli Muharem Suljanović, Mira Cikota i mnogi drugi. (293,44) U obavještajnom punktu u Prijedoru bili su uključeni i neki domobranski oficiri. Od aktivista iz Prijedora dobijeni su podaci o broju i rasporedu neprijateljskih snaga u Prijedoru. Borci koji su bili u blokadi Prijedora vršili su izviđanja, a mnogi borci bili su iz grada. Tako je svaki borac i rukovodilac partizanskih jedinica imao čast da učestvuje u borbi za oslobođenje Prijedora. Vrhovni štab NOVJ imao je pravo kad je dao sugestiju da se oslobodi ovaj grad. Za napad na Prijedor angažovane su sljede-će snage NOV:
1 bataljon 2. krajiškog NOP odreda sa 5 četa i Udarnom četom koja se nalazila pod njegovom komandom; 1 aprila 1942. godine Udarnu četu je formirao 1. bataljon od najboljih boraca iz svoga sastava. Ona je bila pod komandom 1. bataljona i dejstvovala je prema potrebi.
2 bataljona 2. krajiškog NOP odreda sa 3 čete;
3 bataljon 2. krajiškog NOP odreda sa 3 čete;
4 bataljon 2. krajiškog NOP odreda sa svojom 2. i 3. ćetom i jednim vodom 1. čete;
1 krajiški NOP odred sa 2 čete u napadu i 3 čete u osiguranju od Ljubije;
dvije čete Udarnog bataljona 1. i 5. krajiškog NOP odreda i Banijska proleterska četa.
Ove snage bile su naoružane sa 1360 pušaka, 63 puškomitraljeza, 4 mitraljeza, nekoliko mi-nobacača i 2 topa. Nije bilo dovoljno municije. Odnos snaga bio je u kortst NOV.
Partizanske snage koje su određene za napad na Prijedor, bez četa koje su se nalazile u rezervi, raspolagale su sa 1230 pušaka, 50 puškomitraljeza, 8 teških mitraljeza i 3 bacača mina. Prema tome, odnos snaga bio je u puškama 1230 : 1003, u puškomitraljezima 50 : 30, u teškim mitraljezima 13 : 8, u korist partizanskih jedinica, a u pratećim oružjima 7 : 3 u korist neprijatelja. (293,47)
Operativni štab za Bosansku krajinu svoju odluku za napad na Prijedor saopštio je štabovima 1. i 2. krajiškog odreda nekoliko dana ranije u selu Božićima kod Prijedora. Pismenu zapovijest za napad izdao je uoči samog napada, tj. 14. maja 1942. godine. (293,45)
Koncepcija za napad bila je sljedeća: sa 4 bataljona 2. krajiškog NOP odreda u toku noći izvršiti prodor u centar grada u vidu klinova, a potom dejstvom iz centra i spolja slomiti nepri-jatelja i osloboditi grad; jednim bataljonom 1. krajiškog odreda ovladati spoljnom odbranom na liniji Baltine Bare-Rizvanovići-Bišćani, a zasjedama prema Bosanskom Novom i Ljubiji spriječiti eventualnu intervenciju neprijatelja od tih pravaca; u rezervu je određena Banijska proleterska četa i jedna četa 2. krajiškog odreda. (293,45)
Operativni štab za napad na Prijedor, u kojem su pored komandanta Operativnog štaba za Bosansku krajine Koste Nađa, bili predstavnici štabova 1. i 2. krajiškog odreda i Okružnog komiteta KPJ za Kozaru, izdao je 14. maja 1942. godine zapovijest za napad. Sadržaj ove zapovijesti vidi se iz sačuvanog originala. Glavnina snaga, po dubini u dva klina, imala je zadatak da brzim prodorom u centar Prijedora pocijepa jedinstvo odbrane garnizona i šireći se lijevo i desno, savlađuje otpor pojedinih neprijateljskih uporišta. Čelne jedinice oba krila dobile su zadatak da se bez borbe ubace u grad i počnu dejstvo u unutrašnjosti. U zapovijesti je dato uputstvo gdje su raspoređene neprijateljske jedinice i kako će se postupati sa zarobljenicima.
Dovođenje jedinica 2. krajiškog NOP odreda na polazne položaje Prijedoru, i to Prvog bataljona od Bosanskog Novog i Kostajnice, Drugog od Bosanske Dubice, Trećeg od Bosanske Gradiške, četvrtog od Ivanjske I Piskavice i četa 1. krajiškog odreda, koje su imale da prođu kroz neprijateljski raspored između Sanskog Mosta i Ljubije, trebalo izvesti u tajnosti, jer bi u pro-tivnom uspjeh akcije mogao biti doveden u pitanje. Stoga su bataljoni 2. krajiškog odreda morali ostaviti dijelove svojih snaga radi pritiska na neprijateljske garnizone koji su držali pod blokadom. Jačina ovih snaga iznosila je jednu do dvije čete iz svakog bataljona. U cilju čuvanja tajnosti, prepiska o pripremama za napad nije vršena, već su naredbe izdavana usmeno, osim zapovijesti koja je napisana uoči samog napada. Broj lica koja su bila upoznata sa planom napada bio je sveden na najmanju mjeru. Komandanti bataljona pozvani su u Operativni štab u selo Božiće i tu su im prenesena naređenja. Dovođenje jedinica na polazne položaje izvršeno je noću. Aktivisti s ovog terena bili su vodiči jedinica. Održani su partijski i skojevski sastanci po četama uoči samog napad.
Upozoravani su svi borci i rukovodeći drugovi na držanje prema nedužnom stanovništvu. Svaka pojava osvete ili pljačke smatraće se izdajom i kažnjavati na licu mjesta strijeljanjem. Naš ulazak u grad mora biti dostojan imena druga Mladena Stojanovića i svih naših palih drugova za slobodu. Moramo pokazati onu hrabrost koja je pokazana i dosad u borbi sa neprijateljem. Dozvoljava se paljenje lako upaljivih objekata i neprijateljskih uporišta kao vojnička potreba, a ne osveta.
U toku 14. maja 1942. godine pripreme za napad bile su završene. Bataljoni su se nalazili u rejonima prikupljanja. Padom mraka 15. maja započeo je pokret bataljona iz rejona prikupljanja na polazne položaje za napad. Do 22 časa u noći 15. maja 1942. godine vod za vezu 2. krajiškog NOP odreda na čelu sa komandirom Stevom Ćurguzom i politkomesarom Jovom Pekićem uspostavio je telefonske veze između Operativnog štaba i štabova bataljona prvog i drugog klina; time su i posljednje pripreme za napad bile završene. Napad je mogao da počne u određeno vrijeme.
Prvi bataljon 2. krajiškog NOP odreda je napadao koritom rječice Puharske, a manjim duž komunikacije Bosanska Dubica-Prijedor. Bataljon je izbio na rampu i razvio snage u pravcu Ga-šića ledine, hrvatskog doma, gradske klaonice i Tešinića škole na Urijama. U ovim sn se objekti-ma branile ustaše. Borba se mjestimično vodila preko cijelog dana, naročito tamo gđje su pri-stizale razbijene grupice iz cijelog grada. Neka od ovih uporišta likvidirana su uz podršku zapli-jenjenih haubica 105 mm.
Druga četa 1. bataljona 2. KNOP odreda (60 pušaka, 3 puškomitraljeza) napala je neprijatelj-ske straže kod silosa i bunkera broj 12 (14 vojnika i 1 puškomitraljez) i vodila žestoku borbu sve do poslije podne. Treća četa 1. batlajona 2. KNOP odreda (65 pušaka, 5 puškomitraljeza, 1 teški mitraljez) je brzo zauzela zgradu osnovne škole na Urijama (uporište broj 8 sa 15 vojnika i
1 teškim mitraljezom), zatim bolnicu (uporište br. 9 sa 14 vojnika i 1 teškim mitraljezom) i do 5časova ujutro izvršila svoj zadatak.
4 četa 1. bataljona 2. KNOP odreda (60 pušaka, 5 puškomitraljeza, 1 teški mitraljez) napalaje uporište broj 10 na Senjaku (10 vojnika, 1 puškomitraljez) i ciglanu (broj 11 sa 15 vojnika i 1 teškim mitraljezom). Druga i Četvrta četa 1. bataljona vodile su žestoku borbu do 6 časova dok
nisu zauzele najtvrđe uporište u spoljnoj odbrani grada - ciglanu, a silos se držao do poslijepodne.
Prva, Peta i Udarna četa 1. bataljona su do 7 časova ujutro likvidirale neprijateljsku odbranu između rijeke Sane i ceste Prijedor-Dubica.
Prvi bataljon je poslije žestoke borbe zauzeo selo Rakovčane, Rizvanoviće, Bišćane i produžio dejstva u pravcu rudnika Ljubije.
Drugi bataljon 2. NOP odreda je nastupao preko ravnog i nepokrivenog terena prema bolnici i željezničkoj stanici. Taj pravac je neprijatelj osvjetljavao reflektorima i raketama. Bataljon se probio i napao željezničku stanicu i bolnicu. Udarna grupa. koja se kretala na čelu bataljona, prodrla je brzo i iznenada u centar grada i zauzela neprijateljske topove, tako da je posada Prijedora odmah na početku borbe lišena svog najmoćnijeg oružja. Bataljon je likvidirao željezničku stanicu još u toku noći. Poslije toga je sadejstvovao 1. i 4. bataljon pri zauzimanju gimnazije i osnovne škole na Urijama.
Prva četa 2. bataljona 2. KNOP odreda (70 pušaka, 2 puškomitraljeza) kao čelna četa »prvog klina« usiljenim maršom između uporišta br. 9 (14 vojnika 1 puškomitraljez) u bolnici i uporišta br. 10. (10 vojnika, 1 puškomitraljez) Senjaka probila se do položaja artiljerije (topova) u Glamočinoj avliji, koja je dejstvovala prema selima ispod Kozare, razbila posadu, zarobila topove i odmah ih upotrijebila protiv neprijateljskih uporišta u gradu. Kad je zarobila topove, upalila je jednu zgradu radi orijentacije drugim četama i veze sa njima.
U svojim sjećanjima o upadu u Prijedor i o zauzimanju haubica tadašnji komandir 1. čete 2. bataljona Dragan Stanić kaže:
»Nešto prije pola noći bili smo postrojeni u koloni po jedan i samo smo čekali signal da krenemo na svoj zadatak. Na prvom koraku upali smo pod jaku vatru dok smo prolazili između neprijateljskih straža, ali kad smo ih mimoišli, kretali smo se normalno kao na svakom drugom noćnom maršu, samo ubrzanim tempom, jer je trebalo što prije stići do topova i ućutkati ih. Moj komesar Mile Rajlić bio je rodom iz Prijedora i poznavao je svaku kuću, svaku avliju i baštu, te nije bilo lutanja. Pored njega u četi smo imali dosta Prijedorčana, pa smo imali dovoljan broj pouzdanih vodiča. Dok smo prolazili preko pruge, iznad su se čuli fijuci granata upućenih prema selima ispod Kozare. Kad smo stigli do topova, oni su još uvijek snažno dejstvovali. Postrojili smo se pored stare daščane ograde i kroz šupljine na daskama posmatrali neko vrijeme topove u dejstvu. Neprijateljski vojnici, koji su se motali oko topova, nisu ni slutili pred kim de-mostriraju svoju vještinu. U jednom momentu na moju komandu pobacali smo bombe, u jednom zamahu porušili ogradu i u nekoliko skokova topovi su bili u našim rukama. To je bilo oko jedan čas poslije ponoći. Ostavili smo topove na miru i likvidirali deo posade koja je iz obližnjih kuća pokušala da povrati izgubljeno oružje. Bio sam artiljerac i za vrijeme kadrovskog roka obučavan na istim ovakvim topovima, pa sam topove upotrebio u borbi protiv neprijatelja za osvajanje uporišta iz kojih je davan jači otpor našim jedinicama. Tukao sam uporište u Puharskoj u kojem se neprijatelj očajnički branio, a kasnije na neprijateljsko uporište u gimnaziji. Pred veče upotrebio sam haubice za osvajanje neprijateljskog uporišta »Baze«, odakle su ustaše pružale posljednji otpor. Interesantno, u zauzimanju topova nismo imali gubitaka. Gubitke smo imali od aviona koji nas je bombardovao kad smo manevrisali sa topovima.«
Druga četa 2. bataljona 2. KNOP odreda (65 pušaka, 4 puškomitraljeza) prošla je bez borbe kroz spoljnu odbranu, zauzela željezničku stanicu i nastavila borbu za žandarmerijsku stanicu, likvidirala posadu u zoru, a zatim posadu u osnovnoj školi. Osigurala je bok prvog klina, a potom nastupala prema gimnaziji radi veze sa drugim klinom.
Četvrta četa 2. bataljona 2. KNOP odreda (85 pušaka, 2 puškomitraljeza), čeona četa drugog klina, prošla je bez borbe između željezničke pruge i kanala duž gomjeničke ceste i prodrla do gimnazije, koja je bila najjače uporište u sistemu odbrane grada i iz koje je posada pružala otpor do pada mraka, kada je bila razbijena.
Treći bataljon 2. KNOP odreda pošao je u napad od sela Gomjenice niz rijeku Sanu, zaobišao glavninom neprijateljsku posadu koja se nalazila kod mosta na rijeci Gomjenici i produžio duž rijeke prema gradu, dok je dijelom snaga likvidirao ovu posadu. Za vrijeme ove borbe glavnina bataljona se probila koritom rijeke Sane, izbila sporednim ulicama za leđa neprijateljskim snagama koje su branile gradski most na Sani, napala ih, potukli, i zauzeli most; zatim je ostavila na njemu osiguranje i produžila nadiranje kroz grad prema gimnaziji oko koje su nastale ogorčene borbe. Prodiranjem u centar grada bataljon je označavao paljenjem nekih objekata i pomoću crkvenih zvona, što je doprinjelo demoralisanju neprijatelja na drugim sektorima odbrane.
Četvrti bataljon 2. KNOP odreda napredujući duž željezničke pruge Banja Luka-Prijedor i rijeke Sane, naišao je na neprijateljska uporišta. Dio bataljona je ostavljen da likvidira posade ovih uporišta, a drugi je dio produžio nastupanje u pravcu oružničke stanice koju je zauzeo u jednom naletu, a zatim produžio napad prema gimnaziji sa ciljem da je u sadejstvu sa snagama 3. bataljona zauzme.
Raspored jedinica NOV za oslobođenje Prijedora 15-16. maja 1942. godine
Druga četa 4. bataljona 2. KNOP odreda (90 pušaka, 3 puškomitraljeza, 1 teški mitraljez) i čete 3. bataljona kao glavnina snaga »drugog klina« do zore su razbile spoljnu odbranu između željezničke pruge i rijeke Sane, a zatim uništile posade u školi »Umljenović«, pravoslavnoj crkvi i neke druge otporne tačke i nastavile borbu za gimnaziju. Štab odbrane sa glavnom rezervom nalazio se u zgradi gimnazije, u jednoj od najutvrđenijih zgrada. U borbi u gimnaziji poginuo je komandant štaba odbrane grada i 1. pješadijskog domobranskog puka pukovnik Mario Zlobec, Pavelićev izaslanik Miro Slišković, zlikovac, koji je prije dva dana Prijedor proglasio »ustaškim Alkazarom«, ustaški tabornik, i još neki ustaški funkcioneri.
O tome kako se odigrao posljednji čin dramatične borbe za gimnaziju neposredni učesnik, komandir 2. čete 3. bataljona 2. krajiškog odreda Rade Čekić kaže:
»Kad sam likvidirao neprijateljsko uporište u željezničkoj stanici Ljubija, produžio sam sa četom u pravcu grada prema jednoj zgradi gdje se vodila borba sa namjerom da pomognem našim snagama, jer sam svoj zadatak već bio ispunio. Kada sam stigao do te zgrade, saznao sam da je to gimnazija. Odmah sam rasporedio četu po obližnjim zgradama i priključio se našim snagama koje su vodile borbu. U toku dana pojavio se neprijateljski avion i kružio oko gimnazije. Bacio je bombu koja je eksplodirala blizu mene, pa sam zasut prašinom zida koji se rušio. Uskočio sam u gimnaziju. Na ulaznim vratima našao sam Petra Mećavu sa pištoljem u ruci, a na stepenicama prema prvom spratu ležao je mrtav komandant neprijateljske posade u Prijedoru pukovnik Mario Zlobec. Ubio ga je Petar Mećava. Popeo sam se uza stepenice i na prvom spratu ušao u kancelariju koja je bila radni kabinet pukovnika Zlobeca, odakle je rukovodio borbom svojih jedinica. Na njegovu stolu našao sam izvještaj o akciji našeg Trećeg bataljona na neprijateljske položaje u selu Kljevcima kod Bosanske Gradiške. Uzeo sam njegov lični karabin, dvogled i bluzu. Bluzu sam poklonio Joci Marijanoviću, dvogled komandantu našeg bataljona Mirku Pekiću. Karabin sam zadržao za sebe kao uspomenu na prijedorsku akciju.« (293,51)
Treća četa 4. bataljona 2. KNOP odreda (100 pušaka, 3 puškomitraljeza) nastupa sa 4. četom 2. bataljona 2. KNOP odreda i pomagala je brzom nadiranju. Jedinice 1. bataljona i 1. četa 2. bataljona 1. krajiškog NOP odreda izvršile su svoj dio zadatka i u prvim prijepodnevnim časovima likvidirale Baltine Bare i ostala uporišta na lijevoj obali Sane, (293,49) Učestvovao je i Udarni bataljon 1. i 5. krajiškog NOP odreda.
U akciji oko zauzimanja Prijedora učestovala je i Banijska proleterska četa na čelu sa komandirom Nikolom Demonjom, koja je bila na putu preko Kozare za Slavoniju. Ona je vršila obezbjeđenje slobodne teritorije od Bosanske Gradiške zajedno sa dijelovima 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda.
Postavljen je protivavionski mitraljez na Simatovića brdo, blizu baterije. Postolje je dala 3. četa 4. bataljona, a mitraljez »maksim« dala je 1. četa 2. bataljona.
Ostale snage NOP odreda, koje nisu ovdje navedene, bile su angažovane na zatvaranju pravca od Banje Luke, Bosanske Dubice i Bosanskog Novog.
Zarobljenički logor bili su jedan u Rakelićima (kod Vukovića kuća), a drugi u Božićima (opština Palančište). U postupku prema zarobljenicima zabranjeno je bilo svako samovoljno nasilje i mučenje zarobljenika bez i istrage vojnog suda.
U pomoć napadnutom Prijedoru neprijatelj je u jačini jedne bojne intervenisao od Bosanskog Novog preko sela Suhaće, ali ga je 5. četa 1. bataljona 2. KN6P odreda prisilila na povlačenje u Bosanski Novi. Intervencija je uslijedila i od Bosanske Dubice i Banje Luke, ali je neprijatelj i na tim pravcima bio razbijen i odbačen u polazne garnizone, od dijelova 2. bataljona prema Dubici i 4. bataljona prema Banjoj Luci.
Neprijateljske snage iz Ljubije i okolnih sela, neprijateljski raspoloženih prema partizanima, pokušale su tri puta da pruže pomoć neprijatelju u napadnutom gradu Prijedoru, ali su ih partizani, koji su se nalazili s lijeve obale Sane, odbili nanoseći im velike gubitke.
Oko 7. časova 16. maja 1942. godine odbrana Prijedora bila je razbijena. Ostaci garnizona, prikupljeni u gimnaziji, hrvatskom domu i opskrbnoj bazi, uništeni su tokom dana i oko 19 časova borba za Prijedor bila je definitivno završena. Borbe za Prijedor trajale su punih 21 čas. Savladan je otpor neprijatelja u noći 16. maja. Posada je uništena ili zarobljena.
Prednost partizana u napadu na Prijedor bila je u borbenom moralu, u ukupnoj borbenoj spremnosti partizanskih jedinica, u dobrom planiranju i vještom izvođenju napada na grad. Oslobođenje Prijedora bila je kruna pobjeda krajiških partizana, a za neprijatelja težak poraz. U sačuvanim domobranskim izvještajima nema podataka da se ma ko od posade Prijedora spasio. Prema priznanju neprijatelja, njegovi gubici na Prijedoru, iznosili su oko 100 mrtvih i ranjenih vojnika i oficira, među kojima i komandant posade pukovnik Mario Zlobec. Zarobljena je cjelokupna neprijateljska posada koja se nalazila u Prijedoru, sa svim naoružanjem i opremom. U zarobljeničke logore pod Kozarom privedeno je 1100 domobranskih vojnika i oficira, oko 200 ustaša, žandara i milicionara i pripadnika ostalih vojnih formacija. Zarobljeni domobrani su saslušani. Saopšten im je cilj NOB-a i onda su pušteni kućama. Jedan neprijateljski oficir je strijeljan radi počinjenih zločina, a ostali po izvršenom saslušanju pušteni kućama. Zaplijenjeno je oko 1200 pušaka, 15 puškomitraljeza, 8 teških mitraljeza, 5 bacača mina, 2 haubice 100 mm i oko 100 000 puščanih metaka. Zaplijenjen je i 1 oštećeni avion. To je ono što je evidentirano u izvještajima za Bosanku krajinu.
»Partizani su zaplijenili 3 haubice, 5 minobacača, 8 teških strojnica, 25 pušaka strojmca, 1200 pušaka, 600 ručnih bombi, oko 120 000 metaka, jednu kompletnu radio-stanicu i živežne namirnice. Zarobljeno je oko 1000 vojnika, te mnogo poubijano ustaša i žandara«, pisao je veliki župan dr Gazdić. (404,549)
Partizanske jedinice imale su 30 mrtvih i 65 ranjenih boraca i starješina. (275,259 i293,50)
Pored bogatog plijena u oružju i municiji, u ruke partizanskih jedinica pale su i velike količine raznog materijala, potrebnog za vojsku i pozadinske ustanove: radio-stanica, štamparija, mnogo sanitetskog materijala i bolničkih instrumenata potrebni za sanitetske ustanove. Ovaj materijal je evakuisan na Vitlovsku kosu na Kozari.
Stanovništvo Prijedora oduševljeno je dočekalo oslobodioce. Ono se ogromnom većinom stavilo na stranu NOB-a. Borci partizani u oslobođenju Prijedora pokazali su veliku borbenost i visok moral, a u odnosu prema stanovništvu visoku partizansku svijest. Ovo je imalo velikog uticaja na jačanje bratstva i jedinstva između Srba, Hrvata i Muslimana. (11,146) Oslobođenje Prijedora predstavljalo je veliku vojničku i političku pobjedu za dalji razvoj NOP-a na području Bosanske krajine. Jačala je vjernost naroda u pobjedu partizana i sve više su se sjedinjavale srpske, muslimanske i hrvatske mase u borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika, ustaša i četnika. (275,259)
/. Josip Mažar Soša sa grupom svojih boraca Kozarčana; 2. Ranko Šipka sa grupom svojih boraca Kozarčana; 3. Nastava gađanja u jednoj jedinici; 2. KNOP (kozarskog) odreda u proljeće 1942. godine.
Oslobođenjem Prijedora spojila se oslobođena teritorija 1. i 2. krajiškog NOP odreda, Podgrmeča i Kozare, na dužini od oko 80 km. U ostalim neprijateljskim garnizonima je nastao pravi haos. Iz Sanskog Mosta htjeli su da bježe preko Sasine i Bronzanog Majdana u Banju Luku. Komanda Sanskog Mosta naredila je da se poruše svi mostovi na prilazima kako bi se spriječio dolazak partizanskih tenkova. (11,147) Borba za Prijedor nije bila još završena, a neprijateljska posada iz Ljubije bježala je prema Bosanskom Novom. Komandant neprijateljskih snaga u Banja Luci, pukovnik Brajović, pozvao je velikog župana Gvozdića i obavijestio ga da je padom Prijedora nastala kritična situacija za Banju Luku. Istog dana župan je uputio radiogramom ustaškom ministru unutrašnjih poslova Artukoviću, kojim ga je obavijestio: »Poslije pada Prijedora partizani u jačini 2000 ljudi nastupaju prema Banja Luci. Zauzele su jedan dio teritorije koju su držale naše čete, tako da se nalaze 10 km od Banja Luke. Banja Luka i cesta Gradiška-Banja Luka ugroženi. Molim hitno znatno pojačanje, inače će Banja Luka pasti. U gradu mnogo komunista, pa je situacija tim ieža.« (293,52) Tad se u partizanskim štabovima nije ni pomišljalo o napadu na Banju Luku. (293,52) Tako su ustaški komandanti strahovali od dolaska partizana iako su sklopili ugovor sa četnicima o zajedničkoj borbi protiv NOP-a. (293,52) 16 maja 1942. godine u Bosanskoj krajini izašao je prvi broj lista »Krajiške partizanske novine«. Izdavao ga je Obavještajni biro Operativnog štaba NOP i DV za Bosansku krajinu. (170,660) Rukovodilac Obavještajnog biroa na Kozari bio je Ivica Pavlić. On organizuje izdavanje lista »Partizanske krajiške novine« i kulturno-prosvjetni život u oslobođenom Prijedoru. Kozara ima svoju štampariju smještenu na Vitlovskoj kosi u Kozari. Do 16. maja 1942. godine i oslobađanja Prijedora na relaciji od Bosanskog Novog do Piskavice, sa željezničke trase akcijama naroda, koji je bio svrstan u svoje čete, odvezeno je oko 25 km šina i pragova. Ostali dio ove pruge bio je uništen ili djelimično potrgan. (275,393) U vremenu od januara do oslobođenja Prijedora 16. maja 1942. godjne minerska grupa izvela je 196 akcija na prugu. Pored ostalog, željezničke stanice Piskavica, Petrov Gaj, Kozarac, Brezičani, Gornja i Donja Dragotinja, Svodna i Blagaj bile su toliko uništene. Neke su zauzimane i po pet puta. Svi mostovi i propusti na ovoj relaciji su minirani i uništeni. Desetine vagona i lokomotiva sa neprijateljem odletjelo je u vazduh. Željezničke pruge sa stanicama i drugim instalacijama od Bosanskog Novog do Ivanjske, u dužini oko 60 km, i od Prijedora do Ljubije najvećim dijelom potpuno su uništene. Dio željezničke pruge od Volinje do Bosanskog Novog bio je pod udarom minera. Rušilačke aktivnosti minera ravne su podvizima. (275,394) 16 maja 1942. godine neprijateljska posada rudnika Ljubije vidjevši da je čeka sudbina prijedorske posade, poduzela je mjere za izvlačenje. Naše snage, koje su držale blokadu rudnika Ljubije, bile su male da spriječe izvlačenje neprijatelja. Neprijatelj se povukao prema Mijske Glave i Suhače za Bosanski Novi, ne imavši vremena da izvrši rušenje i miniranje postrojenja i rudnika. 16 maja 1942. godine 1. bataljon 2. krajiškog NOP odreda, u sadejstvu sa jedinicama 1. krajiškog NOP odreda, oslobodio je Ljubiju i sva sela između Prijedora i Ljubije. Zaplijenjeno je preko 100 pušaka i druge vojne opreme. Formirane su i komande mjesta sa komandatima Milom Rajlićem u Prijedoru i Dušanom Deretićem u Ljubiji. Bile su i dvije posadne partizanske čete u Pri- jedoru sa komandirom Vladom Pekićem i političkim komesarom Idrizom Ćejvanom u sastavu 2. bataljona i u Ljubiji 6. četa 1. bataljona sa komandirom Dušanom Deretićem i političkim komesarom Milanom Kalinićem. (404,551) Odmah je u Ljubiji formirana partizanska radionica Operativnog štaba za Bosansku krajinu u kojoj su izrađivane ručne i avionske bombe, a opravljano je neispravno oružje. Napravili su dva oklopna automobila. Tako je bilo i poslije oslobođenja Prijedora. Radnici i zanatlije u gradu formirali su radionice u kojima je danonoćno izrađivana odjeća i ostalo što je potrebno vojsci. (11,146 i 275,367) 17 maja 1942. godine na Vitlovskoj (na Kozari) otpočela je rad štamparija Operativnog šta-ba NOP za Bosansku Krajinu. 19 maja 1942. godine u oslobođenom Prijedoru formiran je Sreski komitet SKOJ-a za Prijedor. 20 maja 1942. godine borci 3. ćete 2. bataljona 2. KNOP odreda razbili su prethodničke dijelove neprijatelja i prisilili ih na povlačenje. U borbi su učestovali i seljaci, od kojih je jedan sa kocem u ruci sačekao ustašu i oteo mu pušku. Ubijeno je 25, a zarobljeno 3 ustaša. Zaplijenjeno je 20 pušaka i 3 puškomitraljeza. (11,150) 20. maja 1942. godine udružene ustaško-četničke snage napadaju na teren 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda. 20. maja 1942. godine u izvještaju zagrebačke transportne komande generalu u Zagrebu u vezi s tim se, između ostalog, kaže: »Situacija na pruzi Bosanski Novi-Prijedor-Banja Luka je dalje ozbiljna. Prugom potpuno gospodari grupa ustanika iz rejona Prijedora. Pokušaj da se oprave mostovi na ovoj pruzi od strane hrvatske vlade je propao zbog aktivnosti ustanika... Na taj način su prekinute veze sa rudnicima u rejonu Prijedor koji su važni za njemačku ratnu privredu.« (275,259) U instrukciji Operativnog štaba »Zapadna Bosna« za aperacije u zapadnoj Bosni, stoji da je cilj ove operacije: »Uništenje ustanika, umirenje zemlje ponovnim uspostavljanjem javnog mira i sigurnosti, ponovno aktiviranje privrede, naročito za vojnu privredu važne željezne rude koja se vadi kod Prijedora, uključujući i njeno otpremanje.« (275,260)
Narod Kozare u svojim torbama donio je hranu da nahrani svoje borce partizane
Naređuje se obnova željezničke pruge Kostajnica-Prijedor i naglašava da »vojno-privredni razlozi zahtijevaju da se izvrši što brže transportovanje uskladištene rude iz okoline Prijedora i Ljubije.« (275,266) Njemački general u Zagrebu izvještava svoju komandu o situaciji na Kozari i jačanju komunističkog ustanka. 20. maja 1942. godine u izvještaju njemačkih štabova stoji: »Situacija u rejonu Prijedora je nepovoljna. Ustanicima je uspjelo da ponovno prekinu željezničku prugu Sunja-Bosanski Novi-Bihać, koja je u prošlom mjesecu bila potpuno opravljena i puštena u saobraćaj. Razaranje mosta kod Kostajnice dugog 52 m, koje je izvršeno 2. maja, dovelo je do blokiranja saobraćaja za narednih 3-4 mjeseca. Na ovoj pruzi ustanici redovno napadaju željezničke straže i stanice, neprekidno razaraju prugu i planski ometaju radove na popravci. Situacija na pruzi Bosanski Novi-Prijedor-Banja Luka je i dalje ozbiljna. Prugom potpuno gospodari grupa ustanika iz rejona Prijedora. Pokušaj da se od strane hrvatske vlade poprave mostovi na ovoj pruzi propao je zbog aktivnosti ustanika. Sa korišćenjem ove pruge ne može se računati u dogledno vrijeme. Time su prekinute veze s rudnicima u rejonu Prijedora koji su važni za njemačku ratnu privredu«. (275,218) Iz OKW je generalu Kunceu predočeno da »upravo za vojnu privredu i naoružanje traži da se preduzmu mjere za obezbeđenje transporta rude iz rudnika željeza Prijedor«. (275,218) 20. maja 1942. godine odriano je vojno savjetovanje u štabu komandanata oružanih snaga na jugoistoku u Arsakliju, kod Soluna, kome su pored generala Kuncea, prisustvovali: njemački general u Zagrebu Glez-Horstenau, načelnik štaba komandanata u Srbiji pukovnik Keviš i načelnik štaba borbene grupe Bader, pukovnik Pfoferat. General Ktinc je naglasio »da je najveće partizansko žarište u blizini Prijedora, odnosno na Kozari, gdje se partizanske snage procjenjuju na 3000 boraca«. General Horstenau je istakao da se na domobranske jedinice (»staru milicijsku vojsku«) ne može računati, zbog njihove slabe borbene vrijednosti i nedovoljne pouzdanosti, ali da je u toku stvaranje »nove armije« NDH, brdskih brigada (tzv. gorskih zdrugova), za koje je obezbijeđeno mlađe ljudstvo (regruti) i njemačko naoružanje. Prve četiri birgade su se formirale, ali se na angažovanje u borbi ne može računati prije 15. juna. (275,219) Učesnici savjetovanja su sa simpatijama primili Glezova obavještenja o stvaranju brdskih brigada NDH i njihovo angažovanje u predstojećoj ofanzivi na Kozari. Odlučeno je da se od postojećih četiri novoformiranih brigada tri upotrijebe u predstojećoj operaciji. General Kunce je bolje procijenio protivnika i stavio na raspolaganje tri bataljona sa artiljerijom i tenkovima. Odlučeno je da se rukovođenje operacijom povjeri generalu Fridrihu Štalu, komandantu 714. pje-šadijske divizije. Cilj operacije je ponovno puštanje u rad rudnika Ljubije i obezbjedenje transportovanja rude. Duže vremena je razorena pruga Sunja-Prijedor. Brigade su se obučavale u Petrovaradinu. Operacija je dobila naziv »Zapadna Bosna«, čiji je cilj čišćenje i smirivanje tog ustaničkog područja »kako bi se očuvali njemački vojno-privredni interesi«. U naređenju je bilo naznačeno da će borbenu grupu »Zapadna Bosna«, koja se ima odmah formirati, sačinjavati kombinovane njemačke i ustaško-domobranske snage: dva njemačka pje-šadijska i jedan Ladesšicen bataljon, jedan artiljerijski divizion, glavnina 1. bataljona 202. oklopnog puka (ovaj bataljon je imao 59 tenkova), dijelovi dveju četa 521. puka veze i dvije do tri brdske brigade. Nagoviješteno je da će operacija početi početkom juna. (275,219) Panika je bila obuzela ustašku posadu u Bosanskoj Dubici. 20. maja 1942. godine zapovjednik posade u Bosanskoj Dubici satnik Šarkan tražio je hitnu pomoć od ministarstva domobranstva tvrdeći da su partizani spremni da napadnu njegov garnizon. (293,53) Panika je nastala i kod četnika. Četnici Vukašina Marčetića i Uroša Drenovića, koji su bili počeli da se infiltriraju do Ivanjske, pobjegli su prema Manjači i Čemernici, oslonivši se čvršće na ustaške garnizone. (293,53) Pobjeda na Prijedoru nije bila samo ispit vojničke spremnosti krajiških partizana i ispit njihove moralno-političke zrelosti, nego i pobjeda linije bratstva i jedinstva, na čijim su temeljima vaspitavani kozarski partizani. Iz Prijedora i Ljubije ojačao je priliv boraca iz redova Muslimana i Hrvata. Oslobođenjem Prijedora uspostavljena je jedinstvena slobodna teritorija od rijeke Save preko Kozare i Grmeča do Drvara i dinarskog planinskog vijenca. Znatno je ojačao prvi, a naročito 2. krajiški NOP odred. Zaplijenjenim oružjem naoružani su borci omladinskih kurseva sa Kozare i stvoreni uslovi za formiranje 1. krajiške brigade. Po naređenju Operativnog štaba NOP odreda za Bosansku krajinu, 21. maja 1942. godine, u selu Lamovitoj pod Kozarom formirana je 1. krajiška NOU brigada. U brigadu su ušla dva bataljona iz sastava 2. krajiškog NOP odreda »Mladen Stojanović« i dva bataljona iz sastava 1. i 5. krajiškog NOP odreda i dijelovi iz 3. krajiškog NOP odreda. Dakle, 3. i 4. bataljon u Brigadi bili su borci i rukovodioci iz sastava 2. krajiškog NOP odreda. (275,490) U trenutku formiranja Brigada je imala oko 1186 boraca i rukovodilaca, a među njima 284 člana KPJ i 300 skojevaca. Brigada je bila sastavljena od iskusnih boraca sa visokom političkom svijesti i vojnom sposobnosti. Bila je naoružana sa 1053 puške, 74 puškomitraljeza, 5 teških mitraljeza, 3 minobacača. (283,9) Prvi komandant brigade bio je Ivica Marušić Ratko, a politički komesar Veljo Stojnić. (283,20)
/. Dio Prve krajiške NOU brigade formirane 21. maja 1942. godine u selu Lamovitoj pod Kozarom; 2. Slikani 1942. gadine: Drago Mažar, Ivica Marušić Ratko, Stevo Rauš i Mile Tubić, lijevo Mladen Marin i desno Boško Baškot.
To je bila prva brigada formirana u Bosni i Hercegovini, a treća po redu u Jugoslaviji, odmah poslije Prve i Druge proleterske.
21. maja 1942. godine ustaše i četnici od Ivanjske napali su slobodnu teritoriju. Borci 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda odbili su napad i natjerali neprijatelja u bjekstvo. Ubijeno je 9 vojnika, među kojima i 1 satnik i 20 ranjenih neprijateljskih vojnika. Poginula su dva borca. (404,569)
/. Prva partizanska vazduhoplovna baza u Knešpolju 1942. godine sa avionom »potez« Franje Kluza; 2. Franjo Kluz, pilot prvog partizanskog aviona; 3. Rudi Čajavec, pilot partizanskog aviona »brege« u kom je Rudi Čajavec ranjen 4. juna 1942. godine nad Banja Lukom
23. maja 1942. godine oko 10 sati nisko nad Prijedorom letio je avion »potez 25«. Avion se spustio na aerodrom Urije, kod Prijedora, koji su Nijemci izgradili. Avionom je pilotirao Franjo Kluz, rezervni vazduhoplovni podoficir, narednik-pilot, koji je od 1941. godine održavao stalnu vezu sa partijskom organizacijom u Banjoj Luci. Franjo Kluz je imao vezu sa Mjesnim komitetom KPJ u Banjoj Luci kom je davao podatke o neprijateljskim snagama i namjerama. Ovo su bili prvi partizanski avioni. Avion je sklonjen i maskiran u živici na ivici aerodroma. Franjo Kluz je u avion donio desetak pušaka, nekoliko sanduka municije i bombi. Nakon pola sata na aero-drom Urije spustio se i avion »brege 19«. Avionom je upravljao pilot-poručnik Rudi Čajavec. Sa Rudijem je došao i mehanićar avijatičarski podoficir, vodnik Milutin Jazbec. Oba vojna aviona marke »potez 25« i »brege 19« bila su iz sastava neprijateljske avijacije sa aerodroma Zalužani, pored Banje Luke. Avioni su bili ispravni. Tako su partizanske jedinice dobile prve avione. Po naređenju Operativnog štaba za Bosansku krajinu istog dana sa svojim avionom i strelcem Ivicom Mitračićem, koji je još ranije došao na Kozaru, odlaze na pripremljen aerodrom u selu Međuvođu na Kozari. Aerodrom u Mađuvođu Kozarčanke su označile bijelim plahtama. Na aerodromu u Međuvođu nastalo je veliko slavlje. Rudi Čajavec i Mišo Jazbec sa njihovim avionom ostali su na aerodromu u Prijedoru. (11,148 i 170,660 i 275,490)
Pad Prijedora i prelazak domobranskih avijatićara Franje Kluza i Rudi Čajevca sa dva aviona na stranu partizana zastrašujuće su djelovali kod vojnika i ustaških vlasti u Zagrebu, a u Banjoj Luci su izazvali pravu paniku. (275,259) Ustaše organizuju potjeru za odbjeglim avijatičarima.
23. maja 1942. godine general Bader izdaje prvo napređenje o formiranju borbene grupe »Zapadna Bosna« protiv partizanskih snaga na području Kozare i određuje njen sastav. dvije brdske brigade NDH, koje su sačinjavale 1. brdsku (gorsku) diviziju; dva bataljona 721. puka 714. divizije (koji će se dopremiti iz Srbije); jedan bataljon 718. divizije (koji će stići iz Zavidovića); jedan Landesšicen bataljon; jedan artiljerijski divizion od četiri baterije iz 714,704, i 717. divizije (koje su se nalazile u Srbiji) i dvije čete 202. oklopnog puka. Za komandanta borbene grupe »Zapadna Bosna« određen je general-major Fridrih Štal, komandant 714. pješadijske divizije, a za načclnika štaba major Cem. Generalu Štalu stavljen je zadatak da do 13. juna dovrši koncentraciju snaga i posjedanje polaznih položaja za napad. Do tog roka trebalo je završiti obuku i domobranskih brdskih brigada. To je otprilike značilo i početak operacije.
Narednih dana trebalo je užurbano dovlačiti trupe u rejone Banje Luke, Kostajnice i Bosanskog Novog. Predviđeno je da se transport trupa izvrši u dvije grupe: jedna, jačine od oko 4000 vojnika i 900 konja, iskrcaće se u Okućanima, a druga, jačine od oko 1200 vojnika i 200 ko-nja, u Kostajnici i Majuru. Dotur ratnog materijala (hrane, municije, pogonskog goriva i dr.) i evakuacija ranjenika trebalo je da se vrši preko tih stanica.
25. maja 1942. godine pet četa ustaša iz Jasenovca prešlo je rijeku Savu i prodrlo do sela Draksenića. Borci 2. i 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda dočekali su ustaše i vratili ih preko Save.
Nanijeli su neprijatelju gubitke od 25 mrtvih, među kojima 3 oficira i jedan ustaški ljekar iz Jasenovca, a jedan ustaša je zarobljen. Zaplijenjena su 3 puškomitraljeza, 20 pušaka, preko 2000 metaka, 14 mina za bacač, nišanske sprave za bacač, 100 ćebadi i druge opreme. Poginula su 2, a ranjena 4 partizana. (404,569)
Prijedor je prvo veće mjesto u Bosanskoj krajini u kome je uspostavljana nova revolucionarna narodna vlast. Pored komande mjesta, formiran je Gradski narodnooslobodilački odbor, u koji su ušli inženjer Tone Filanović, dr Franjo Boko, Vaso Rajlić, ućiteljica Mica Vrhovac, Slavko Jurišić, Alija Midžić, Dragutin Ostojić, Aber Babić, Muharem Softić, Marko Verišić, Slavko Tešinić, Mitar Polovina, Vlado Tombolani, Ratko Ševa, Marko Mikić, Mira Cikota, Zdravka Stefanović, Ostoja Vučković, Dragutin Kragulj, Đoko Zelenika, Mustafa Burazerović, Fehim Kahrić i Idriz Selimbegović. (293,54)
Za vrijeme ustaške strahovlade kulturno-prosvetni život u Prijedoru bio je potpuno zamro. Čim je Prijedor oslobođen, stigao je Rato Dugonjić da pomogne omladinskom rukovodstvu u organizovanju rada među omladinom. Na konferenciji stanovništva u gradu, gdje su pretežno bili Muslimani, govorio je Osman Karabegović. Formiran je gradski kulturno-prosvetni odbor. Otpočeli su sa radom analfabetski tečajevi. U organizaciji kulturno-prosvetnog života u gradu ućestvovao je književnik Skender Kulenović i publicista Vilko Vinterhalter. Održane su prve kulturno-umjetničke priredbe. Politički rad u narodu bio je važan zadatak političkih komesara i članova KPJ i SKOJ-a. Sve to imalo je za cilj dosljedno sprovođenje bratstva i jedinstva među Srbima, Muslimanima i Hrvatima, što je od prvih dana ustanka na Kozari bilo prvorazredni zadatak. Od prvih ustaničkih dana na Kozari u partizanskim jedinicama zajedno se bore Srbi, Muslimani i Hrvati. (11,159 — 11,156)
25. maja 1942. godine na inicijativu NOO Prijedor u Prijedoru je održana konferencija 22 opštinska NO odbora sa teritorije 2. krajiškog NOP odreda. Pored ostalog na konferenciji je istaknuta potreba da se preduzmu što brže i efikasnije mjere za oživljavanje privrede.
25. maja 1942. godine u zgradi hotela »Balkan« u Prijedoru je održana Druga okružna konferencija SKOJ-a za Kozaru. U radu konferencije učestvovao je i Rato Dugonjić, sekretar Pokrajinskog komiteta SKOJ-a za Bosnu i Hercegovinu, i Mile Perković, član PK. Konferencija je pokazala veliku snagu organizovane omladine na Kozari. (275,318) Milenko Gašić piše da je to bilo 31. maja 1942. godine. (170,661)
28. i 29. maja 1942. godine 1. krajiška NOU brigada i 4. bataljon 2. krajiškog NOP odreda vodili su teške borbe sa dijelovima domobranske banjalučke brigade 1. jurišnog bataljona i 1. bataljona 1. pješadijskog puka i četničkog puka »Manjača« iz Banje Luke, u rejonu Bronzani Majdan-Brankovac-selo Goleši-selo Piskavica. Zabilježeni su znatni gubici na obje strane.
Udarnom bataljonu se u Skender-Vakufu priključio ostatak snaga 2. bataljona 4. krajiškog NOP odreda i grupa boraca iz Kozarske proleterske čete, oko 120 boraca. Tako je osnovana 3. banjalučka četa u sastavu Udarnog bataljona. (404,495)
29. maja 1942. godine bataljon je stigao u Gomjenicu, kod Prijedora.
Dakle, 29. maja 1942. godine Udarni bataljon (kozarski) vratio se iz centralne Bosne na Ko-zaru ponovo u sastav svog 2. krajiškog NOP odreda. U centralnoj Bosni u borbi protiv ćetnika proveo je od 1. aprila do 29. maja 1942. godine. Za to vrijeme vođene su teške borbe sa četnicima. Bor-ci i rukovodioci bataljona pravilnim držanjem i dobro organizovanim političkim radom u narodu doprinjeli su znatno popravljanju situacije na ovom području. Štab bataljona je uspješno rješavao pitanje ishrane, snabdijevanja i smještaja svojih jedimca. Radilo se i politički sa borcima. Održavani su partijski i skojevski sastanci i četne konferencije. Na sastancima i konferencijama analizirano je držanje svakog borca u borbi i na maršu. Svakodnevno se radilo na političkom i stručnom uzdizanju boraca. (11,119 i 293,32) Udarni bataljon trebalo je da se odmori kod Prijedora i popuni svoje snage.
Poslije oslobođenja Prijedora i odlaska boraca Drugog krajiškog NOP odreda u sastav 1. krajiške NOU brigade uslijedila je popuna rukovodećih mjesta u štabu odreda, štabu bataljona i četama:
Stab 2. krajiškog NOP odreda: Ratko Vujović-Čoče, politički komesar Odreda, predviđen je na novu dužnost u Operativni štab za Bosansku krajinu. Boško Šiljegović, član Okružnog komi-tata Komunističke partije Jugoslavije za Kozaru, imenovan za političkog komesara Odreda;
/. bataljon: Žarko Zgonjanin, politički komesar, imenovan za komandanta 1. bataljona; Relja Lukić, politički komesar 4 (Žuljevačke) čete, imenovan za političkog komesara 1. bataljona; Trivo Bogunović imenovan za zamjenika političkog komesara 1. bataljona;
2. bataljon: Đorđe Vučenović, komandir 2. čete, imenovan za zamjenika komandanta 2. ba-taljona.
Udarni bataljon: Kozarski Udarni bataljon ulazi u sastav Drugog krajiškog narodnooslobodi-lačkog partizanskog odreda »Mladen Stojanović« kao peti po redu bataljon odreda, ali i dalje zadržava naziv Udarni bataljon. Miloš Šiljegović, komandant Udarnog bataljona, predviđen je na novu dužnost u Operativni štab narodnooslobodilačkih partizanskih odreda za Bosansku krajinu. Ranko Šipka, komandir 1. čete Udarnog bataljona, imenovan za komandanta Udarnog bataljona; Niko Jurinčić, politički komesar 2. bataljona 4. krajiškog narodnooslobodilačkog parizanskog odreda, imenovan je za političkog komesara Udarnog bataljona; Milan Muharem imenovan za zamjenika komandanta Udarnog bataljona; Branko Damjanović imenovan za komandira 3 (banjalučke) čete Udarnog bataljona. (404,595)
30. maja 1942. godine održana je konferencija u Udarnom bataljonu na kojoj je saopšteno da su u novoformirani štab Udarnog bataljona imenovani:
Ranko Šipka, komandant; Niko Jurinčić, politički komesar; Milan Muharem, zamjenik komandanta.
Komande četa sačinjavali su:
1 četa: Petar Borojević, komandir; Miloš Ćibić, politički komesar;
2 četa: Rade Kondić, komandir; Rade Bašić, politički komesar;
3 četa: Branko Damjanović, komandir: Mišo Stupar, politički komesar i
4. (omladinska) četa: Ljuban Budimir, komandir; Uroš Vujanović, politički komesar.
(404,496)
Do 30. maja 1942. godine štab »Zapadna Bosna« dostavio je izrađen aperacion plan generalu Baderu, a s njim je sljedećeg dana upoznat i general Kunce, komandant oružanih snaga na jugoistoku. Prema podacima dobijenim od glavnog stožera NDH, bili su ubjeđeni da se na prosto-riji Kosfajnice-Bos. Novi-Sanski Most-Banja Luka-Bos. Gradiška nalazi oko 6-7000 partizana, do-bro naoružanih i organizovanih. Štalov štab je u planu dao predlog da se najprije izvrši okruženje Kozare i njeno zatvaranje. Kozara je dobrim dijelom već bila okružena: na istoku su snage NDH držale liniju Bosanska Gradiška-Goleši (10 km zapadno od Banje Lukc), na sjeveru je nje-ka Sava predstavljala jaku prirodnu prepreku, a snage NDH su držale i mostobran Bos. Dubicu, a na zapadu od Bos. Novog do ušća Une u Savu nalazile su se domobranske i ustaške snage koje su zaprečavale dolinu Une i držale mostobrane Bos. Novi, Dobrljin i Bos. Kostajnicu. Tako su i prije početka operacije oko partizanske teritorije postojale tri zaprečne linije: na istoku, sjeveru i zapadu. To su bili dovoljno čvrsti lukovi još nezatvorenog obruča, ne toliko zbog brojnosti angažovanih snaga na njima i stepena utvrđenosti zaprečnih položaja, već više zbog prirodnih prepreka koje su predstavljale rijeke Vrbas, Sava i Una i otkriveno ravničasto zemljište. Južni odsijek, široka breša između Bosanskog Novog, Prijedora i Banje Luke, bio je neposjednut, otvoren, i njega su kontrolisale partizanske snage sa obje strane rijeke Sane. U Sanskom Mostu i bližoj okolini su se nalazile izvjesne domobranske snage, koje su bile isuviše slabe, zaokupljene brigom za svoju bezbjednost, tako da nisu mogle pomišljati na neko dejstvo prema Prijedoru. Trebalo je zatvoriti taj odsjek i tako stvoriti obruč oko Kozare. To znači zauzeti Prije-dor i posjesti liniju Banja Luka-Prijedor-Bosanski Novi. Tek poslije stvaranja i ove zaprečne linije s juga moglo se pristupiti napadu na Kozaru, njenom čišćenju i uništenju partizana.
Prema konfiguraciji zemljišta i rasporedu trupa mogu se izdvojiti tri faze operacije: prva taza je u potpunom zatvaranju obruča i stvaranju zaprečne linije »Jug«; drugo, sužavanje tog obruča pomjeranjem zaprečne linije »zapad« sa linije Bosanski Novi-Bosanska Kostajnica na liniju Prijedor-Bosanska Dubica i, treću, glavnu, nastupanje preko Kozare i čišćenje partizanske teritorije. (275,221)
30. maja 1942. godine na rijeci Savi, nizvodno od Jasenovca, borci 3. čete 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda iz zasjeda, koja je bila na obali Save, dočekali su jedan neprijateljski šlep. Vatra je otvorena kad je motor sa šlepom bio daleko od obale 150 m. Prvim plotunom borci su gađali posadu, koja je opalila oko 10 metaka. Borci su sjeli u čamac i požurili prema šlepu i bacili bombu u motor. Ustaški satnik pucao je iz pištolja dok nije ubijen. Pronađena su dva civila u
šlepu. Od neprijateljske posade jedan se spasio skakanjem u Savu i plivanjem. U lađu su uskoćili Milan Babić i Milan Gajić i dotjerali je ka obali. U šlepu je zaplijenjen 1 puškomitraljez, 5
karabina, 2 pištolja, 400 metaka, 2 ustaške uniforme, 100 metara kukuruza, 30 metara sijena, kovački alat, nekoliko stotina metara žice, razni lonci, 300 kg nafte. Borci su motor izvadili i pra-
zan šlep potopili. (11,156)
Na oslobođenoi teritoriii OK KPJ za Kozaru formirao je u većem broju sela partijske ćelije i seoske aktive SKOJ-a. Svugdje u selima su izabrani NOO-i. Formirane su komande mjesta po opštinama.
U drugoj polovini maja 1942. godine održana je konferencija 22 opštinska NO odbora sa Ko-zare. Okružna konferencija SKOJ-a za Kozaru. (404,351)
31. maja 1942. godine Okružni komitet SKOJ-a organizovao je veliki zbor omladine i naroda u Prijedoru kome je prisustvovalo oko 10.000 stanovnika. Omladina je organizovano, pod zastavama i sa pjesmom došla na zbor iz dubičkog, novskog i gradiškog sreza. Bila je to impozantna anifestacija. Na Kozari ljudi govore i pjevaju slobodno.
Krajem maja 1942. godine formiran je Sreski komitet SKOJ-a za bosanskodubički i bosan-skogradiški srez. (275,316)
Do kraja maja 1942. godine na Kozari su, pored Okružnog komiteta SKOJ-a, stvoreni i sreski i opštinski komiteti SKOJ-a. U svim oslobođenim selima osnovan je NOSO BiH, a u svim opštinama aktiv SKOJ-a. (275,318)
Od druge polovine decembra 1941. godine do pred kraj maja 1942. godine radilo je 8 vojno-političkih kurseva za omladinu, koje je formirao OK KPJ za Kozaru u selu Jutrogošta, selu Mrazovci (osnovna škola), u logoru Mednjak, selu Bistrici (srez Bosanska Gradiška), koji je zatim preseljen u selb Jablanicu i Miloševo Brdo, a drugi smješteni u osnovne škole, u selu Lamoviti, Orahovi i Jelićki.
Kursevi su obuhvatili omladinu oslobođene teritorije Kozare. Po završetku kursa omladina je uključivana u jedinice 2. krajiškog NOP odreda. Po bataljonima su formirane omladinske čete. Štab 2. KNOP odreda je na oslobođenom području Kozare formirao pozadinske čete, koje su imale veliku ulogu u stražarskoj službi, izviđanju pokreta neprijatelju, u vršenju diverzija na komunikacijama, u ispomaganju za potrebe jedinica 2. KNOP odreda, kao i stalnoj popuni jedinica: 2. KNOP odreda, kao dopunske jedinice.
Prvih dana juna 1942. godine Kozara je bila u naponu snage. Ona je postala partizanski bastion od koga su strahovali svi neprijateljski garnizoni. Neprijatelj je uočio partizansku snagu i shvatio opasnost koja od nje prijeti ovom osjetljivom području (komunikacije Bosanska Kraji-na-Hrvatska, blizina magistrale Beograd-Zagreb, ekonomski značajan rudnik željezne rude Ljubija, bogato Lijevče polje, žitorodna potkozarska sela itd.). Neprijatelj se priprema za veliku ofanzivu na Kozaru kojom je namjeravao da potpuno uništi partizanske snage.
31. maja 1942. godine izdate su smjernice za ofanzivu. Za angažovanje ovih snaga komandujući general i komandant u Srbiji Bader dostavio je 31. maja 1942. godine komandantu oružanih snaga na jugoistoku operacijski plan za operaciju protiv partizanskih snaga u zapadnoj Bosni. U operacijskom planu piše da je cilj operacije da se unište partizani u jačini od 6-7000 ljudi, i to dobro naoružanih i organizovanih, koji drže područje oivičeno: Kostajnica-Bosanski Novi-Sanski Most-Ulošine-Jablanica-rijeka Sava do Kostajnice. Zamisao u ovom planu za izvođenje operacije bila je sljedeća:
- uspostavljanje veze između Banje Luke i Sanskog Mosta (6. juna),
- napad za zauzimanje Prijedora i Ljubije (10-12. juna),
- obrazovanje kružne osnovice Bos. Dubica-Prijedor-Ulošine-Jablanica-Sava-Una (16-21.
juna),
— zaprečavanje na istoku i sjeveru, a zatim napadom s juga ka sjeveru sužavanjem obruča i nabacivanjem partizanskih snaga na Savu radi uništenja (oko 10 dana) i
- naknadno čišćenje i »pacifikacija« područja. (275,203)
1. juna 1942. godine oko 1000 vojnika Francetićeve ustaške crne legije, ojačane domobranima i sa 4 tenka, pod komandom Jure Francetića, krenulo je iz Bosanske Dubice i Jasenovca. Od same zore počela je artiljerijska i minobacačka priprema. Poslije toga, slabije snage koje su nastupale prema Kruškovcu bile su odbijene od boraca 2. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda. U isto vrijeme jače snage neprijateljske pješadije, potpomognute sa 4 tenka, krenule su iz Bosanske Dubice prema Orahovoj, i to u dvije kolone. Manja kolona kao pobočno osiguranje, koja je išla pravcem Dubica-selo Kadin Jelovac-selo Sreflije-Prosara-Orahova, praćena je sa dva tenka. Poslije žestoke borbe sa dijelovima 1. čete 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda uspjela je da prodre do linije Kadin Jelovac-Sreflije. Na toj liniji neprijatelj je borbom zadržan. Drugom jačom kolonom neprijatelj je nastupao pravcem Dubica-selo Draksenić-selo Međeđa-Orahova, tj. duž ceste Bosanska Dubica-Bosanska Gradiška. Kolona je praćena sa dva tenka. Ove neprijateljske snage dočekali su dijelovi 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda; one su bile male i odbačene su na obronke Prosare. Istovremeno dijelovi neprijatelja, prebačeni iz Jasenovca preko Save, prodirali su u pravcu sela Gradine i Međeđe. I ove snage dočekane su sa manjim snagama 2. bataljona 2. KNOP odreda, pa su i one potisnute. Neprijatelj je u toku dana savladao komunikaciiu Bosanska Dubica-selo Orahova i odbacio dijelove 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda na obronke planine Prosare. Nepnjatelj je napravio klin I ostvano mostobran dubine 15 km. Ustaše su pljačkale i ubijale narod po selima između komunikacije Bosanska Dubica-Orahova i rijeke Save. Jačina oko jedne čete boraca 2. bataljona 2. KNOP odreda nije bila u stnaju da zadrži dalje nastupanje ustaša. Sinhronizovano sa ovim napadom iz Dubice i Jasenovca dijelovi njemačkog bataljona »Princ Eugen« i 18. ustaškog bataljona izvršili su napad na položaje 1. čete 3. ba-taljona 2. KNOP odreda na pravcu selo Bistrica-Orahova, ali poslije žestokih borbi ovaj napad je istog dana odbijen.
U to vrijeme Udarni bataljon (kozarski) trebao je da se odmori nekoliko dana kod Prijedora i da popuni svoje redove. Međutim, pošto su ustaše iz Bosanske Dubice i Jasenovca napredovale na slobodnu teritoriju Kozare, štab 2. krajiškog NOP odreda izdao je naređenje Udarnom bataljonu da hitno krene na teren Bosanske Dubice da ustaše protjera sa slobodne teritorije. Ćim je dobio naređenje, Udarni bataljon je krenuo usiljenim maršom preko Kozare i stigao u selo Sreflije i povezao se sa jedinicama koje su držale položaje pred ustašama.
Glavna kolona koja se kretala od Dubice duž druma uspjela je u žestokim borbama u toku 1, 2. i 3. juna 1942. godine da potisne slabije dijelove 2. krajiškog odreda i da zauzme Orahovu. Da bi razbile neprijatelja, na ovom pravcu su se do 3. juna 1942. godine koncentrisale znatne snage 2. krajiškog odreda, Udarni bataljon i dijelovi 2. i 3. bataljona. One su istog dana prešle u protivnapad.
Ovo je bila vješto zamišljena taktička varka, kojom je neprijatelj uspio da odvuče pažnju partizanskih snaga na suprotnu stranu od koncentracije svojih iedinica. (293.79)
Ustaše su noću između 3. i 4. juna 1942. godine iz Jasenovca došle u Dubicu i pokupile sve pravoslavce, starce, žene I djecu. Odnijeli su sve iz njihovih kuća. (275,111)
4. juna 1942. godine Udarni bataljon, jedna četa 2. bataljona i jedna četa 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda izvršile su protivnapad i uspjele da odvoje tenkove od pješadije. Neprijatelj je pokušao da ih povrati, ali su borci 2. krajiškog NOP odreda odbili sve pokušaje i preduzeli gonjenje ustaša prema rijeci Savi. Partizani su opkolili dva tenka. Čuveni junak s Kozare vodnik voda u Udarnom bataljonu Mile Mećava, skočio je na jedan tenk i ručnim bombama likvidirao njegovu posadu. Iako je bio teško ranjen iz susjednog tenka, on je nastavio borbu i sa njegovom posadom. U momentu kada je savladao posadu drugog tenka, Mećava je od zadobijenih rana izdahnuo na rukama svojih drugova. (11,151)
Tako su zapljenjena dva potpuno ispravna tenka na liniji sela Kadin Jelovac-Sreflije. Ova boćna kolona neprijatelja bila je razbijena. (170,661) To su bili prvi tenkovi partizana na Kozari. (11,151)
4. juna 1942. godine oba partizanska aviona su krenula na svoje prve borbene zadatke sa aerodroma Međuvođe i Prijedor. Franjo Kluz sa mehaničarom Ivicom Mitračićem sa avionom »potez« po zadatku je mitraljirao i bombardovao ustaške snage u rejonu Orahove, neprijateljsku kolonu koja se kretala u pravcu sela Donje Međeđe, zaselak Sivelnac. Neprijatelj je bio iznenađen kad je vidio da nije njihov avion. Nastala je opšta panika i povlačenje prema Savi. U ovoj akciji ubijeno je 15 vojnika i više ranjeno. Avion se vratio u bazu i sletio na aerodrom Međuvođe (Knešpolje) pod Kozarom.
U izvještaju Franje Kluza o prvoj akciji stoji:
»4. juna, jutro u 7,45 časova izvršio sam let sa bombardovanjem Orahove i ustaških kolona koje su se kretale u pravcu Međeđe. Bilo ih je oko 800. Tenkova i topova nisam vidio. Kolona je sva razjurena i zaplašena,tako da su skakali u vodu i močvare pored Save, jer u Prosaru nisu smjeli bježati, pošto su im naši bili za leđima svega 200 do 300 metara. Sa našim sam uspostavio vezu. Naši su, izgleda, već prihvatili borbu sa neprijateljem. Oko Dubice nije primijećeno nikakvo kretanje neprijateljske vojske
Avijatičar-partizan«
4. juna 1942. godine u 5.30 časova Rudi Čajavec sa mehaničarem Milutinom Jazbecom sa avionom »brege« sa aerodroma Urije kod Prijedora, po zadatku je bombardovao i mitraljirao vojne objekte u Banjoj Luci I na aerodromu Zalužani, kod Banje Luke, i bacao letke. Neprijateljska protivavionska artiljerija i mitraljeska vatra iz Banje Luke oštetila mu je avion i Čajaveca teško ranila. Rudi je prinudno sletio u selu Kadinjanima kod Banje Luke na teren koji su držali četnici. Ranjeni Čajavec nije dozvolio da padne živ neprijatelju u ruke već je izvršio samoubistvo. Četnici su zarobili Milutina Jazbeca i predali ga ustašama, koii je u Zagrebu podlegao ustaškom mučenju, ali nije odao ništa što se odnosi na partizane i NOP, pa čak ni ime svoga druga Mitračića ćija se porodica nalazila u Zagrebu. (11,153; 67,661; 293,57) Bombe koje su bacali naši prvi avioni izrađivane su na oslobođenoj teritoriji. Radionice u rudniku Ljubiji poslužile su za opravku oružja i izradu municije, ručnih i avionskih bombi. Za organizaciju ovog posla Operativni štab za Bosansku krajinu uputio je u Ljubiju inženjera Milu Ljubičića, koji je od zapljenjenog materijala, zajedno sa rudarima i mehaničarima iz Ljubije, izrađivao avionske bombe i mine za bacače. Avionske bombe bile su teške do 50 kg i vrlo efikasne. (11,155)
U Ljubiji su istovremeno izrađena i prva oklopna kola, na koja su montirana 3 mitraljeza. Ova su kola, zajedno sa dva zaplijenjena tenka, sačinjavala tenkovsku udarnu grupu, koja je bila predviđena da zajedno sa artiljerijom i jedinicama 2. krajiškog NOP odreda uzme učešća u oslobađanju Bosankog Novog, Sanskog Mosta i drugih neoslobođenih gradova u Bosanskoj krajini. (11,155)
4. juna 1942. godine borci 3. čete 1. bataljona 2. KNOP odreda prekopavali su cestu između Bosankog Novog i Blagaja i Bosanskog Novog i Ravnica. Neprijatelj je napao 4. četu 1. bataljona. 2. KNOP odreda, koja je napad odbila i neprijatelja povratila na polazne položaje.
4. juna 1942. godine u borbi sa ustaško-domobranskom bojnom kod Bistrice i Brankovca 3. i 4. bataljon 1. krajiške brigade zarobio je 80 vojnika i 4 oficira, a zaplijenio sve njihovo oružje, municiju i ostalu ratnu opremu. (83,10)
Početkom juna 1942. godine formirana je 4. omladinska četa 3. bataljona sa komandirom čete Brankom Vignjevićem i političkim komesarom Stevom Soviljem. Ćeta je bila sastavljena od mladića između 17 i 20 godina. Mnogi su stradali prvih dana jula u Mlječanici kuda se četa probijala iz obruča na Kozari. (404,458)
4. juna general Štal je izdao »instrukcije za operacije u zapadnoj Bosni«, u kojima su bili formulisani operativno-taktički principi, način snabdijevanja i nadležnosti u izvršnoj vlasti, uključujući i postupak sa zarobljenicima i civilnim stanovništvom. Trebalo je u najvećoj tajnosti iznenadnim napadom potisnuti partizanske snage na manju prostoriju i okruženjem uništiti. Naglašena je važnost čvrstog posedanja i odlučnog držanja zaprečnih linija da se spriječi prodor okružnih snaga. Njemački general je uvjeren u brz uspjeh operacije, s obzirom na nadmoćnost snaga i angažovanje brojnih kola, artiljerije i bombardera.
»Angažovanjem bornih kola, artiljerije i bombardera brzo će pokopati moral ustanika. Njihovo učešće uštedjeće krv, a podići će sopstvenu moralnu, vojnotehničku i brojnu nadmoćnost.«
U naredbi se predviđa da postupak prema zarobljenim partizanima i civilnom stanovništvu bude nemilosrdan. Strijeljaće se svi oni koji se bore, ili budu uhvaćeni sa oružjem, kao i osobe za koje se dokaže da su se u operacijama, koje su u toku borile protiv njemačkih ili hrvatskih oružanih snaga, odnosno partizanima pružile pomoć. Sva lica koja se na poziv bez borbe predaju i polaže oružje, kao i ona koja izgledaju sumnjiva, da budu zarobljena. Otpremanje zarobljenika regulisati u sporazumu sa vladom NDH. Ukoliko se zarobljenici ne budu mogli otpremiti u ustaške logore, predviđeno je da budu dopremljeni u Beograd, gdje će biti smješteni u kasarnama garde i u bloku 147 na Topčideru. Predviđeno je bilo da u borbama protiv partizana budu angažovani i četnici, odnosno seoske zajednice ili pojedinci koji su se do sada već branili od partizana.
Ustaše iz Jasenovca su 5. juna 1942. godine napustile Dubicu. (275,111)
5. juna 1942. godine borci 1. čete 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda došli su do neprijateljskih rovova u blizini Kostajnice i zapucali na neprijatelja ubivši 2 vojnika.
Borci 4. čete 1. bataljona 2. KNOP odreda izvršili su pretres i čišćenje sela Suhače.
6. juna 1942. godine neprijatelj u dnevnom izveštaju broj 157 saopštava sljedeće:
»3. juna 1942. godine skupina ustaškog potpukovnika Francetića pokušala se ponovo probiti prema selu Orahovu (18 km istočno od Bosanske Dubice). Kod sela Draksenić (8 km sjeveroistočno od Dubice) pokušaj izvlačenja dvojnih bornih kola nije uspio. U borbi je bilo poginulih, zarobljenih i ranjenih ustaša, 6. ustaša zakopano u Dubici. U toku 4. VI vršili su partizani napad na Bosansku Dubicu. 5. VI povukle su se postrojbe potpukovnika Francetića u Jasenovac.« (11,180)
Pripremanje operacija protiv partizana na Kozari u okviru treće neprijateljske ofanzive.
Njemački štabovi težili su da opkole partizanska žarišta, bilo da se radi o užem ili širem području. Organizacija partizanskih snaga na ovom području bila je vezana za određenu teritoriju. U takvim uslovima najefikasnija je taktika opkoljavanja. Ovu taktičku varijantu opkoljavanja Nijemci su primjenili i na Kozari. Svojim geografskim položajem Kozara im je pružala za to povoljne uslove. Opasana velikim rijekama Unom, Sanom, Vrbasom i Savom, nju je mogućno opkoliti i manjim snagama nego što bi to bio slučaj kada ne bi bilo onih teško savladivih prirodnih prepreka. (293,65) Pored toga, postojeće kružne komunikacije oko Kozare još više su išle u prilog neprijatelju.
Ovakav geografski položaj Kozare znatno je umanjivao mogućnosti manevra 2. krajiškog NOP odreda, za slučaj da se nađe u blokadi. Za savladavanje ovako velikih vodenih prepreka potrebna su odgovarajuća tehnička sredstva, kojih 2. krajiški NOP odred u to vrijeme nije imao. Ako bi takav manevar i bio moguć, postojale su i druge teškoće. Teritorija preko Vrbasa, u centralnoj Bosni, bila je u to vrijeme pod kontrolom četnika, koji su sa Nijemcima i ustašama imali aranžmane o zajedničkoj borbi protiv partizana.
Prirodni uslovi i položaj Kozare i plan koji je bio prilagođen tim pogodnostima omogućavali su neprijatelju postepeno dovođenje trupa u rejone koncentracije. To mu je omogućavalo tajnost koncentracije i mogućnost postepenog uvođenja jedinica u pojedine etape borbe. Istoćna zaprečna linija na Vrbasu bila je od ranije zaposjednuta sa dva njemačka i jednim ustaškim bataljonom. Linija na rijeci Uni od Kostajnice do Bosanskog Novog takođe je bila zaposjednuta još od prvih dana ustanka i služila je za obezbjeđenje željezničke pruge Kostajnica-Bihać. Dovo-đenjem monitora na rijeku Savu, početkom juna, Kozara je praktično sa tri strane već bila opkoljena. Ostalo je da se zatvori jedina još južna strana, od Ivanjske do Bosanskog Novog. Planom je predviđeno, kao prvi i najhitniji zadatak, prodor prema Prijedoru i odsijecanje Kozare od Grmeča.
Kao što je već navedeno, za komandanta borbene grupe »Zapadna Bosna« određen je general-major Fridrih Štal, komandant 714. pješadijske divizije, a za načelnika štaba major Gem. Sastav i jačina borbene grupe »Zapadna Bosna« 6. januara 1942. bio je sljedeći:
Operativni štab borbene grupe
»Zapadna Bosna« ...................................................... .........123 vojnika.
721. pp (bez jednog bataljona) oko ...........................1900 vojnika.
661. art. divizion (bez 4. bat.) ..........................................522 vojnika.
1. bat. 750. pp .................................................................683 vojnika.
1. tenk. bat. 202. okl. puka (baz 1. čete) .............................699 vojnika.
3. četa 659. inž. bat .................................................................127 vojnika.
vod brd. top. 670. art. diviz. (dva topa) oko ...................40 vojnika.
924. Landesšicen bat .....................................................495 vojnika.
Mađarska dunavska flotila ....................................................254 vojnika.
Oklopni voz. 23 ..................................................................23 vojnika.
Ukupno oko .....................................................................................4.883 vojnika.
Ovoj borbenoj grupi su bile potčinjene ili su je pomagale i ove snage: 8. građevinski Landesšicen bat. (štab i 2. i 6. četa pod komandom majora Šlebaha) ..348 vojnika
Velika auto-kolona 4/614 (mogućnost 30 t) ................20 vojnika
Mala auto-kolona 878 (3 kamiona, 86) ...........................5 vojnika,
Ceta za dotur oko ..............................................................65 vojnika,
Sanitetska armijska ekipa (1 auto, 5 bolničkih kola i 1 kamion) ....8 vojnika,
Veterinarsko odeljenje 718 pd ......................................10 vojnika,
Vod vojne policije ..............................................................31 vojnik,
Vojna pošta u Okučanima oko ......................................10 vojnika,
Željezničko-inžinjerijsko odjeljenje ......................................11 vojnika,
Dvije građevinske grupe ..................................................23 vojnika,
Ukupno .................................................................................................531 vojnik.
6. juna 1942. godine brojno stanje borbene grupe »Zapadna Bosna«, prema naređenju generala i komandanta u Srbiji, bilo je 4800 vojnika. Naime, tim naređenjem je rečeno da se obezbi-jedi u Bos. Dubici za grupu »A« 2500, a za grupu »B« u Banjoj Luci 2300 obroka hrane. (275,203)
Kao pojačanje borbenoj grupi »Zapadna Bosna« 24. juna 1942. godine je pridodato:
Operativni štab »Borovski« (štab 704. p. divizije), ojačan ...... 149 vojnika,
734. pp ..........................................................................................2152 vojnika,
1. bat. 721. pp. oko ..................................................................550 vojnika,
štab i 2, 3. i 4. bat. art. div. oko ........................................... 522 vojnika,
3 bataljon 670. art. div. oko ......................................................157 vojnika,
4 bat. 661. art. div. oko ...................................................... 157 vojnika,
1. četa tenk. bat. 202. okl. puka ..........................................67 vojnika,
659. inž. bat. (bez. 1. čete i 1. voda) .......................................... 308 vojnika,
transportna kola (10 vozila) ......................................................20 vojnika,
odjeljenje za vezu 704 .................................................................15 vojnika,
odjeljenje vojne pošte 704 .....................................................15 vojnika,
muzika 704. pd .................................................................. 28 vojnika,
Ukupno ..............................................................................................4155 vojnika,
U okviru borbene grupe »Zapadna Bosna« pridodavane su ili su je potpomagale u razlićitim vremenskim prilikama još i ove snage: Specijalna 800 puka »Brandenburg« (od 18. do 29. juna) ............300 vojnika, četa za vezu 3. bat. 521. puka veze (od 24. juna) ............156 vojnika, 1. bat. 737. pp (od 5. jula) ................................................550 vojnika, 1 bat. pomoćne policije (dvije čete od 11. do 21. jula) 240 vojnika, 2 bat. pombćne policije (tri čete od 11. do 21. jula) ............360 vojnika, Ukupno .....................................................................................1606 vojnika.
Od 6. juna 1942. godine do daljeg potčinjavaju se u taktičkom pogledu novoformiranom Operativnom štabu borbene grupe »Zapadna Bosna« u Banjoj Luci sljedeće ustaško-domobranske jedinice:
1)štab potpukovnika Slavka Skalibera, koji se nalazi u Bosanskoj Dubici; 2. bat. 5. pp i 9, četa 5.pp, 9 četa 11. pp i 1. bater. 4. art, diviziona;
2)1. brdska (gorska) divizija preko njenog komandanta pukovnika Stjepana Peričića, sa štabom u Petrinji, jačine 4988 vojnika;
3)3. brd. zdrug (gorski zdrug) preko njenog komandanta pukovnika Mate Rupčića, sa štabom u Banjoj Luci, jačine 3432 vojnika;
4)Banjalučki zdrug preko njenog komandanta Ivana Brozovića, sa štabom u Banjoj Luci, jačine 5609 vojnika;
5)Avio-grupa »Cenić« i njeni komandant major Ivan Cenić, sa štabom u Banjoj Luci, jačine 67 vojnika;
6)3. tehnička četa željeznićkog bataljona sa štaborn u Bosanskom Novom;
7)preko komande I zbora (korpusa) u Sisku pod komandom generala Dragutina Rumlera:
a)jedinice za osiguranje grupe Kostajnica - Bosanski Novi i protiv. avion. četa, 5. i 25. četa 2.pp, 2. pp, 3. četa 4. ustaškog bat., 9. ćeta i 7. četa 12. pp;
b)posada u Dvoru na Uni: 1. četa 1. jurišnog bat., 4. ustaški bataljon bez 3. i 4. čete i 7. ustaški bat;
c)posada u Dobrljinu: 3. bat. 2. pp bez 9. i 11. čete;
d)posada u Bosanskom Novom: bat. 12 pp bez 10. i 12. čete, 1. i 2. četa 2. žandarmerijskog (oružničkog) bat., 10, 13, 18. i 19. četa 11. pp, 3. bater. 1. art. div., 1. vod 1. bater. 8. art. div.
8)tri sabirališta ranjenika, jedno hiruško odjeljenje i jedan sanitetski vod. Ove sanitetske jedinice imaju se do 13. juna rasporediti, i to: jedno sabiralište ranjenika u Banjoj Luci, jedno sabiralište ranjenika u Bosanskom Novom jedno sabiralište ranjenika i jedno hirurško odjeljenje u Kostajnici, a jedan sanitetski vod u Novskoj.
Ukupno brojno slanje vojnika i oficira u ovim ustaško-domobranskim jedinicama, koje su bile potčinjene njemaćkoj borbenoj grupi »Zapadna Bosna«, bilo je 436 oficira i 17.481 podoficir i vojnik. (275,213)
Sa svim ovim snagama sarađivalo je i učestvovalo u borbi protiv partizana na spoljnjem obruču i zaprečnim linijama i oko 2000 četnika Vukašina Marčetića i Uroša Drenovića. (275,203)
Prema tome, za ofanzivu protiv partizana na Kozari bilo je angažovano 11.175 oficira, pod-oficira i njemačkih vojnika Vermahta. Sem ovih jedinica Vermahta, borbenoj grupi »Zapadna Bosna« bile su pridodate ustaško-domobranske snage u jačini od 17.917 oficira, podoficira i vojnika. (275,203) Tome treba dodati i 2000 četnika Vukašina Marčetića i Uroša Drenovića, koji su učestvovali u spoljnjem obruču. Iz ovog se vidi da je za ofanzivu protiv partizana na Kozari pripremljeno i učestvovalo 31.092 neprijateljska vojnika, podoficira i oficira. U napadu na Kozaru uzela je učešće i njemačka avijacija sa neutvrđenim brojem aparata. Poznato je da je dejstvo njemačke avijacije bilo vrlo intenzivno za cijelo vrijeme trajanja ofanzive. Uslijed blizine aerodroma u Zagrebu i Banjaluci avijacija je imala mogućnosti da se brzo smjenjuje i da neprekidno dejstvuje na bojištu po partizanskim jedinicama i po zbjegovima naroda. U želji za takvom jednom pobjedom, ustaška vrhovna komanda stavila je na raspolaganje komandi borbene gru-pe »Zapadna Bosna« svoje najelitnije jedinice. Bile su to jedinice specijalno obučavane i opremljene za borbu na brdskim terenima takozvani »gorski zdrugovi« (brdske brigade). Te jedinice bile su izabranog kadrovskog sastava, sa odabranim starješinskim kadrom i iskusnim njemačkim instruktorima po četama i bataljonima. Borbeni kvalitet ovih jedinica bio je, mora se priznati, daleko bolji od običnih domobranskih jedinica, sastavljenih od rezervista bivše jugoslovenske vojske. Veći dio ovih jedinica prošao je kroz kadrbvsku obuku u Njemačkoj, prema programu po kome su obučene njemačke jedinice.
Obrad Stišević, komandant 2. krajiškog NOP odreda za vrijeme fašistićke ofanzive na Koza-ri, piše:
»Pored njemačkih, u borbama su angažovane i znatne ustaško-domobranske snage. Neke od njih su i specijalno obučavene u Njemačkoj za brdsko ratovanje. Ove jedinice su specijalno opremljene i naoružane za ovu ofanzivu. Pored ostaloga, imali su i ručne bacače mina koje su vojnici nosili u stroju. Ovo oružje je po prvi put upotrebljeno na ovim terenima.« (275,230)
Identifikovano je učešće: 11 njemačkih bataljona pješadije, jedan tenkovski bataljon, tri diviziona artiljerije, jcdan inžinjerijski bataljon za vezu, jedan autotransportni bataljon, nepotpuna dva bataljona pomoćne policije, neutvrđen broj njemačkih borbenih aviona, jedan oklopni voz i dr. (275,231)
Za blokadu rijeke Save od Bosanske Gradiške pa do Jasenovca angažovano je 5 monitora mađarske dunavske ratne flotile po 140 tona, naoružanih sa po 2 topa, dva mitraljeza i posadom od 40 ljudi za svaki plovni objekat. (,275,231}
Od ustaško-domobranskih jedinica konstantovano je učešće: dvadeset sedam ustaško-domobranskih pješadijskih bataljona, sedam do osam baterija artiljerije i neutvrđen broj aviona i druge tehnike. Prema proračunima u ofanzivi na Kozaru uzelo je učešća oko 43 bataljona neprijateljske pješadije i drugih pomoćnih jedinica, 15-16 bataljona artiljerije, 5 vojnih monitora, neustanovljeni broj aviona, tenkova i druge tehnike.
Pored ovih neprijateljskih snaga, u borbama sa Prvom krajiškom brigadom i snagama 4. kozarskog bataljona, koje su bile odsječene od Kozare u vrijeme proboja neprijatelja, od Banje Luke do Prijedora uzele su učešća i znatne četničke snage, koje su vršile napade na partizanske snage na sektoru Piskavica - Bronzani Majdan - Rakitovača i tako potpomagale neprijateljske snage koje su po dubini napredovale i obezbjeđivale front prema Kozari.
Prema iskazima tada zarobljenih neprijateljskih vojnika, njemačka komanda je za ofanzivu na Kozari ukupno bila angažovala i objedinila pod svojom komandom oko 80.000 vojnika, no da li su sve te snage upotrebljavane, gdje i kako, nije poznato. (275,231)
Na strani 38, knjiga 6, tom IV Zbornika dokumenata NORJ u fusnoti piše: »Po neprijateljskim dokumentima, koja se nalaze u arhivi Vojnoistorijskog instituta, u kozarskoj ofanzivi učestvovalo je oko 72.000 neprijateljskih vojnika.« (275,231) U toku same ofanzive i neposredno po završetku operacija na Kozari, štab Odreda i neki drugovi procjenjivali su da je neposredno u borbama učestvovalo od 30 do 45 hiljada neprijateljskih vojnika. U ovu cifru nisu uračunate one neprijateljske jedinice koje nisu direktno učestvovale u borbama, ali su na druge načine bile angažovane u ofanzivi. Drugovi M. Pekić i D. Čurguz u pomenutoj knjizi »Bitka na Kozari« procjenjuju da je sveukupno u otanzivi na Kozari neprijatelj angažuvao 40.000 - 50.000 svojih vojnika.« Procjenjujući sada neprijateljsku ofanzivu na Kozari i upoređujući je sa drugim sličnim velikim ofanzivama neprijatelja, može se vjerovati da se broj neprijateljskih vojnika, koji su bili angažovani u ofanzivi na Kozari, kretao oko 70.000 neprijateljskih vojnika, angažovanih na razne načine«, napisao je Obrad Stišević, komadant NOP odreda na Kozari za vrijeme ofanzive. (275,231)
U knjizi »Kozarski odred« objavljenoj 1982. godine, piše:
»Ukupna jačina neprijateljskih snaga, kako se ranije bez dovoljno raspoloživih podataka o brojnom stanju jedinica pretpostavljalo, iznosilo je oko 72000 neprijateljskih vojnika.« (404,640)
6. juna 1942. godine operativni štab »Zapadna Bosna« izdao je operacijsku zapovijest za napad na Prijedor, odnosno za izvođenje prve faze operacije koja je trebala da počne 10. juna u 4 časa izjutra. Brzim i jednovremeno izvedenim prodorima sa istoka iz rejona Banje Luke i sa zapada iz rejona Bosanskog Novog trebalo je zauzeti Prijedor i Ljubiju i spriječiti izmicanje partizanskih snaga iz obruča ka jugu preko linije Ulošine - Prijedor - Bosanski Novi. U tu svrhu su formirane dvije borbene grupe: »Fon Vedel« (po imenu komandanta 721. puka 7,14. divizije potpukovnika Fon Vedela), u čiji su sastav ušli: 721. puk (bez 1. bataljona 202. oklopnog puka bez jedne čete), 661 artiljerijski divizion, 3. brdska brigada, kojom je komandovao žandarmerijski pukovnik Mato Rupčić i po jedan domobranski i ustaški bataljon iz divizije komande Banja Luka pukovnika Ivana Brozovića i grupa »Fon Gejzo« (po imenu komandanta 202. tenkovskog bataljona barona Fon Gejzoa), koju su sačinjavali: 1. bataljon 750. puka, 202. tenkovski bataljon (bez dvije čete i jednog voda lakih tenkova), 924. Landesšicen bataljon, vod brdskih topova 670. diviziona, 3. čete 659. inžinjerijskog bataljona i dvije domobranske čete ojačane sa četiri voda artiljerije.
Vedelova grupa dobila je zadatak da iz rejona sjeverozapadno od Banje Luke nastupa duž druma i željezničke pruge u pravcu Prijedora, a da jednim isturenim bataljom što prije prodre u taj grad, gdje će se spojiti sa grupom »Fon Gejzo« koja će joj ići u susret. Na zauzetoj teritoriji organizovati snage za stvaranje zaprečne linije s frontom prema sjeveru, tj. Kozari, kako bi se spriječio proboj partizanski snaga na jugi i drugi s frontom prema jugu kako bi se spriječilo dejstvo partizanskih jedinica iz rejona Bronzanog Majdana. (1. krajiška brigada) u pravcu Kozare u cilju pružanja pomoći okruženim snagama.
Grupa »Fon Gejzo« je trebala da prodre ka Prijedoru i Ljubiji sa suprotne strane, iz rejona Bosanskog Novog. Njoj je naglašena važnost u zauzimanju mostova u Prijedoru, željezničkog mosta i rudarsko-industrijskih objekata u Ljubiji. Te objekte važne za vojnu privredu trebalo je zauzeti u naletu, iznenadnim prodorom, prije nego ih partizani oštete ili poruše. Grupi je stavljen zadatak da učvrsti zaprećnu liniju i spriječi prodiranje partizana preko Sane. Pretpostavljalo se da će partizanske jedinice, koje se nalaze južno od Sane na prostoriji Bosanski Novi -Prijedor - Sanski Most - Bos. Krupa, pojačati svoja dejstva i priteći u pomoć okruženim snagama na Kozari.
U prvoj fazi organizovane su jake motorizovane snage, pretežno njemačke, koje je podržavala avijacija domobranske grupc Ceme sa banjalučkog aerodroma.
6. juna 1942. godine trebalo je da počne prva faza napada dvaju domobranskih bataljona, potpomognutih dvjema četama 202. oklopnog puka iz rejona Banje Luke u pravcu Sanskog Mosta u cilju uspostavljanja veze između ta dva garnizona i stvaranje povoljnih uslova za dalji prodor u pravcu Prijedora.
Neprijatelj je planirao da nabaci snage 2. krajiškog (kozarskog) NOP odreda na planinu Kozaru. Za borbu protiv snaga 1. krajiške NOU brigade na prostoru Bronzanog Majdana predvidio je dvije bojne banjalučkog zdruga i četnički puk »Manjača«. 6. juna 1942. godine bojne su napale, uz podršku tenkova, 1. krajišku NOU brigadu s ciljem da obezbijede zaleđa borbene grupe »Vedel«, okupiraju prostor Bronzanog Majdana i spoje se sa posadom u Sankom Mostu. 7. juna 1942. godine borci 3. čete 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda izvršili su napad na ne-prijateljsko uporište Kulsko Brdo i Izbu iznad Bosanskog Novog. Zarobljena su 3 domobrana, zaplijenjen 1 mitraljez, 1 puškomitraljez i 3 puške.
7. juna 1942. godine pilot Franjo Kluz sa mehaničarom Ivicom Mitraćićem sa svojim avionom uzletio je sa baze u Međuvođu, bombardovao, mitraljirao i bacao letke na neprijateljske garnizone u Drvaru na Uni i Bosanskom Novom, Bosanskoj i Hrvatskoj Kostajnici. Po izvršenom letu
pilot Franjo Kluz napisao je sljedeći izvještaj:
»Prva vazduhoplovna baza Knešpolje'. U Međuvođu, 8. VI 1942. god.
Komandantu Operativnog štaba izvještavam o izvršenom letu 7. VI u 18 časova:
Let sam izvršio na itinereru: Dubica, Kostajnica i Bosanski Novi. Nad Bos. i Hrv. Dubicom bacili smo letke. Naročita koncentracija ili neka priprema vojske nije se primijetila. U Kostajnici smo bacili letke i nije se primijetilo ništa naročito. Izvidili smo put Kostajnica-Bosanski Novi i na njemu nije bilo kretanja neprijateljske vojske. Nad Bos. Novim i Dvorem izvršili smo sljedece: Dvor smo bombarduvali sa 3 bombe, pošto su istakli dvije zastave sa kukastim krstom i po tome smo zaključili da su Nijemci ili kulturbundovci. Bombardovanjem vidjela se velika panika kod vojske i stanovništva. Nad Bosanskim Novim bacili smo isto 3 bombe od kojih je jedna pogodila kuću, a druge dvije su pale među vojnička postrojenja. Panika je isto nastala među vojskom i stanovništvom. Otvorili su paljbu na naš avion iz mitraljeza i pogodili nas sa dva pogotka: jedan u krilo a drugi u rep. Aeroplanu ova dva pogotka ne predstavljaju nikakvu štetu. Poslije bombardovanja bacili smo letke. Naš strelac Ivica ispalio je nekoliko metaka iz mitraljeza na postroje u gradu. Izvještavamo, ako je moguće, da nam se dodijeli još jedan član posade. U 1. udarnom bataljonu nalazi se partizan Alagić Husein, koji je više puta letio za vrijeme Jugoslavije, te bi nam mogao koristiti kao mehan. strelac. Uz drugarski pozdrav,
Smrt fašizmu — sloboda narodu!
Avijatičar Kluz Franjo« (11,153)
Početkom ofanzive na Kozaru Kluz je avionom odletio na Jelašinovačko polje kod Lušci-Palanke u Podgrmeču, ali su Nijemci, avion otkrili i uništili iz aviona. (291,55) 1. krajiška NOU brigada razbila je dvije bojne ustaša i domobrana, zarobivši 84 vojnika i oficira. Kada je razbila četnički puk »Manjača«, 9. juna je oslobodila Bronzani Majdan. 9. juna 1942. godine njemačke i domobransko-ustaške trupe bile su prikupljene na polaznim položajima, spremne da sledećeg jutra krenu u napad i zatvore južni luk obruča. »Istok«, »sjever« i »zapad« zaposjele su predviđene snage. Na Savi, između Bosanske Gradiške i Jasenovca, nalazili su se ratni brodovi Kraljevine Mađarske, njene dunavske flotile, da bi spriječili eventualno prebacivanje partizana čamcima preko rijeke. 9. juna 1942. godine u Suhaču su stigli dijelovi borbene grupe »Vedel«, koji su bili u pokretu od Bosanskog Novog putem Blagaj-Japra-Suhača za zauzimanje Ljubiju. Noću iztneđu 9. i 10. juna 1942. godine snage Udarnog bataljona i 4. četa 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda i 1. četa 1. bataljona 1. krajiškog NOP odreda napali su selo Suhaču, 10 km jugoistočno od Bosanskog Novog. Žestoka borba trajala je cijelu noć i sjutradan do podne. Neprijatelj je imao oko 60 mrtvih i ranjenih. Zaplijenjen je 1 puškomitraljez, 6 pušaka i nešto municije. Udarni bataljon 2. KNOP odreda je imao 10 mrtvih, 15 ranjenih i 9 nestalih boraca. Napad nije uspio. (11,191) U borbi je zarobljen 1 Nijemac koji je izjavio da nikad nije učestvovao u težoj borbi. TAKO JE 10. JUNA 1942. GODINE POČELA OFANZIVA NA KOZARU. Ona je zatekla Udarni bataljon na terenu Suhače, pa su morali hitno da se vrate u Kozaru kako bi zatvorili prodor neprijatelju, u samu Kozaru od pravca Kozarca i Prijedora, jer na tom terenu nije bilo drugih snaga NOV. (275,229) Do početka neprijateljske ofanzive na Kozaru većina kurseva izbacila je po tri »klase«. Stupanjem u partizanske čete, omladinci su se pokazali kao dobri borci i većina ih je kasnije izrasla u rukovodioce (vodnike, komandire, komesare itd.). Drugi krajiški NOP odred i raspored njegovih snaga uoči neprijateljske ofanzive. Štab 2. krajiškog NOP odreda nalazio se u Kozari u izvornom dijelu potoka Golubača, u rejonu zvanom Hajdučki brijeg. Tada je komandant 2. krajiškog NOP odreda hio Obrad Stišović, njegov zamjenik Josip Mažar Šosa, politički komesar Ratko Vujović Čoče ili Boško Šiljegović1 (Politički komesar 2. krajiškog NOP odreda u jednoj literaturi piše da je bio Ratko Vujović-Čoče (293,80), a u drugoj Boško Šiljegović (404,600). Prema podacima po direktivi Operativnog štaba NOP i DV za Bosansku Krajinu po oslobođenju Prijedora predviđeni su za druge dužnosti u Operativnom štabu za Bosansku Krajinu Miloš Siljegović i Ratko Vujović-Čo6e (404,595). Međutim, počela je ofanziva i oni su ostali u Štabu 2. krajiškog NOP odreda u Kozari. Boško Šiljegović koji je imenovan za političkog komesara 2. krajiškog NOP odreda za vrijeme ofanzive nalazio se sa 1. krajiškom NOU brigadom pa je vjerovatno za to u literaturi razlika za komesara Odreda, pa negdje piše Vujović, a negdje Šiljegović )., a njegov zamjenik Dušan Misirača (293,80) Prvi bataljon. Sjedište štaba bataljona bilo je u šumi Karan, nedaleko od sela Kriva Rijeka, zapadno od ceste Bosanska Dubica-Prijedor. Komandant bataljona bio je Žarko Zgonjanin, njegov zamjenik Dragan Marin, politički komesar Relja Lukić, zamjenik komesara Trivo Bogunović. Prva četa bila je na položajima prema Kostajnici u rejonu Balja (k 359). Njen komandir bio je Stevan Janjatović, a politički komesar Jovan Mićo Zec. Druga četa bila je na položajima prema Dobrljinu, a komanda čete u selu Kuljanima. Komandir čete bio je Lazo Banjac, politički komesar Gojko Bjelajac. Treća četa bila je na položajima prema Bosanskom Novom, a komanda čete u selu Velika Žuljevica. Komandir čete bio je Dragan Pilipović, politički komesar Stojan Bajalica. Četvrta četa je u rejonu sela Suhače, kod sela Blagaj, a komanda čete u selu Radomirovac. Komandir čete bio je Dušan Egić, politički komesar Lazo Lazić. Peta četa nalazila se u rudniku Ljubija. Komandir čete bio je Dušan Deretić, politički komesar Milan Kalinić. (293,82) Drugi bataljon. Štab bataljona bio je u Kozari, u izvornom dijelu potoka Mlječanica, na kosi Vitlovska. Komandant bataljona bio je Stanko Milić, njegov zamjenik Đorđe Vučenović2 (Kod 2. bataljona u štabu bataljona i u komandama četa u početku ofanzive nastale su izmjene. Zamjenik komandanta Đorđe Vučenović dodijeljen je dijelu štaba sa zamjenikom komandanta odreda Josipom Mažarom Sošom, koji se nalazio u selu Po-gleđevu. Za zamjenika komandanta 2. bataljona postavljen je Dragutin Ćurguz, a dužnost komandira 1. čete preuzeo je Sreto Đenadija. Pošto je poginuo politički komesar 1. čete Dušan Kos, dužnost političkog komesara preuzeo je Jovica Kos. Poslije pogibije političkog komesara 2. ćete Mirka Arsenića, dužnost je primio Đuko Trninić. Kod komande dolazi do izmjene odmah u prvim danima ofanzive. Komandir ćete Vlado Pekić bio je teže ranjen, pa je dužnost komandira preuzeo Jovo Bijelić. Politički komesar Idriz Ćejvan sa jednim dijelom čete iz Prijedora nije se probio na Kozaru, te je na dužnost političkog komesara određen Dušan Glamočanin Pele. Četa je držala položaj u rejonu Bešića Polja - Zečiji kamen-Mrakovica-Gola planina. U toku ofanzive između 24-26. juna 1942. godine dolazi do formiranja 5. i 6. čete 2. bataljona. Komanda 5. čete je bila: komandir Milan Vukić, politički komesar Milan Budimir. Komanda 6. čete: komandir Pero Milanković, politićki komesar Boško Sekulić). i politički komesar Nikola Luketić, a njegov zamjenik Dušan Utješinović. Prva četa nalazila se na polo-žajima oko Bosanske Dubice, a komanda čete u selu Ličanima. Komandir čete bio je Dragutin Ćurguz, politički komesar Dušan Kos. Druga četa držala je položaj od Bosanske Dubice do sela Baćvani, a komanda čete nalazila se u selu Mrazovcima. Komandir čete bio je Vaso Tomaš, a politički komesar Mirko Arsenić. Treća četa bila je na položajima sela Draksenić-Orahova, a komanda. čete u selu Međeđa. Komandir čete bio je Tomica Španović, a politički komesar Pero Ćurguz. Četvrta četa nalazila se u Prijedoru kao posadna. Komandir čete bio je Vlado Pekić, a politički komesar Idriz Čejvan. (293, 82) Treći bataljon. Štab bataljona bio je u selu Gornji Podgradci. Komadant bataljona bio je Mirko Pekić, njegov zamjemk Piljo Stanišljevic, politički komesar Joco Marijanović, a njegov za-mjenik Milan Egić. Prva četa na položajima sela Bistrica-selo Vrbaška zatvarala je pravac pre-ma Bosanskoj Gradiškoj, a komanda čete bila je u selu Trebovljani. Komandir je bio Mirko Bašić, a politički komesar Rade Ranilović. Druga četa se nalazila na položajima na lijevoj obali potoka Lubina, u rejonu sela Grbavaca, a komanda čete u selu Grbavcima. Komandir je bio Rade Ćekić, a politički komesar Branko Kovačević. Treća četa je držala rejon sela Adžići-selo Samardžije, gdje se nalazio i štab ćete. Komandir čete bio je Ljuban Aćimović, a politički komesar Danilo Borković. Četvrta četa (omladinska) bila je na položajima sela Šimići-Mičije-Krnjin. Komandir čete bio je Branko Vignjević, a politički komesar Stevo Sovilj. Četvrti bataljon. Štab bataljona nalazio se u selu Lamovita, zaselak Prpoši. Komandant bataljona bio je Mlađo Obradović, zamjenik komandanta Vladeta Radić, politički komesar Milan Vrhovac, a njegov zamjenik Mićo Šurlan. Prva četa se nalazila na položajima prema Ivanjskoj, a komanda čete u selu Gornja Bistrica. Komandir čete bio je Branko Mitrašinović, a politički komesar Milan Makivić. Druga četa se nalazila u rejonu Donja Bistrica. Komandir čete je bio Mihajlo Milan Đurić, a politički komesar Milan Stanić. Treća četa' se nalazila u rejonu sela Marićka-Piskavica-Jošikova Voda. Komandir ćete bio je Ljuban Crnobrnja, a politički komesar Milan Knežević. Četvrta četa smještena je bila u selu Miljakovcima. Komandir je bio Mile Vučenović, a politički komesar Rajo Radetić. Peta četa se nalazila na položajima prema Bronzanom Majdanu. Štab čete je bio u selu Piskavica. Komandir je Nikola Serdar, a politički komesar Adolf Podgornik. Omladinska četa je bila u selu Babići. Komandir je Anton Melnik, a politički komesar Atif Topić. (293,83) Udarni bataljon. Na početku ofanzive (10. VI 1942) došao je od Suhače na položaje Božići-Kozarac. Komandant bataljona bio je Ranko Šipka, njegov zamjenik Milan Muharem, politički komesar Niko Jurinčić, zamjenik političkog komesara Milan Vuković. Prva četa bila je na položajima sela Palančište-Božići. Komandir čete bio je Petar Borojević, a politički komesar Miloš Ćibić. Druga četa se nalazila na položajima selo Garevci-Kozarački kamen. Komandir čete bio je Rade Kondić, a politički komesar Rade Bašić. U trećoj četi komandir je bio Ljuban Budimir, a politički komesar Uroš Vujanović.1
'U 4. bataljonu u jednoj literaturi piše da je 3. (omladinska) četa bila u Piskavici. Komandir čete bio je Branko Popović, a politićki komesar Adolf Podgornik. 4. ćeta se nalazila u Marićkoj na položajima prema Sasini. Komandir čete bio je Ljuban Crnobrnja, a politički komesar Mirko Knežević. 5. četa je bila u Miljakovcima. Komandir čete je Mile Vučenović, a politički ko-mesar Rajko Radetić (404,499). U drugim podacima piše da je 3. četa u rejonu Marićka-Piskavica. Komandir čete Ljuban Crnobrnja, politički komesar Milan Knežević 4. četa u Miljakovcima. Komandir Mile Vučenović, politički komesar Rajo Radetić. 5 četa na položajima prema Bronzanom Majdanu. Komandir Nikola Serdar, politički komesar Adolf Podgornik. Omladinska četa u selu Babići. Komandir Anton Melnik, politički komesar Atif Topić. (293,83) U trećim podacima piše da je komandir 3. čete bio Branko Popović, a politički komesar Pero Macura. Komanda čete u Piskavici. 4. četa u Marićkoj. Komandir Ljuban Crnobrnja, a politički komesar Mirko Knežević. 5. četa u Miljakovcima. Komandir Mile Vučenović, politički komesar Rajko Radetić.
10. juna 1942. godine kod 4. bataljona bila je sljedeća situacija. U obruču na grebenu Kozare, sa desne strane ceste Banja Luka-Prijedor, bile su snage bataljona, i to: 1. četa u cjelini, od 2. čete komandir čete i zamjenik političkog komesara čete sa jednim vodom: Od 3. čete 15-20 boraca, zaštitni vod Komande mjesta Kozarac. Ostali dijelovi 2. i 3. čete, kao i 4. i 5. čete u cjelini, bili su odsječeni i nalazili su se van obruća na Kozari za sve vrijeme ofanzive, jer se nisu uspjeli probiti u sastav snaga u Kozaru. Štab 4. bataljona izvršio je popunu 2. i 3. čete novim borcima, a oružje je dobio od Štaba odreda od zaplijenjenog oružja u borbama na liniji Bosanska Dubica-Prijedor. Komandir 2. čete ostao je Mihajlo Đurić, a komandir nove 3. ćete je bio Rajko Pepić i politički komesar Adolf Podgornik. Četvrti bataljon u obruču je imao samo tri čete.
'Za čete u Udarnom bataljonu u literaturi postoje razlike. U jednim podacima piše da je 3. (banjalučka) četa na lijevom krilu borbenog rasporeda bataljona. Komandir Branko Damjanović, politički komesar Mišo Stupar. Uskoro je formirana i 4 (omladinska) četa sa komandirom Ljubanom Budimirom i političkim komesarom Urošem Vujanovićem. (404,499) Na drugom mjestu piše da je 3. čete komandir Ljuban Budimir, politički komesar Uroš Vujanović. (293,83) Na trećem mjestu piše da je 3. ćete komandir Branko Damjanović, politički komesar Munib Maglajlić. U toku prvih dana ofanzive oko 16. juna štab 1. bataljona dodjeljuje Udarnom bataljonu dva voda svoje 5. čete (ljubijske) sa oko 75-80 boraca (omladinaca) i sa još izvjesnim brojem omladinaca. Štab Udarnog bataljona je formirao 4 (omladinsku) četu bataljona. Komandir čete Ljubomir Budimir, komesar Uroš Vujanović. Oba su došla na te dužnosti iz 1. čete Udarnog bataljona sa dužnosti vodnika i političkog delegata voda. Sredinom marta 1942. godine formiran je vod za vezu pri štabu 2. krajiškog NOP odreda »Mladen Stojanović«. Vod za vezu sastojao se od 25 boraca vezista i 1 radiotelegrafiste. (404,600) Dva tenka marke »Hočkins« bila su u rejonu sela Garevci. Dvije haubice od 100 mm u rejonu sela Orlovci, 3 km, istočno od Prijedora. Avion »potez« smješten je u prvoj vazduhoplovnoj bazi »Knešpolje« u selu Međuvođe. (293,83) Tri komande mjesta. Prijedor, Kozarac i Podgraci imali su zaštitnicu od jedne desetine do jednog voda. Komandant mjesta u Prijedoru bio je Mile Rajlić, u Kozarcu Adem Kalabić, u Podgracima Petar Misimović. (293,84)
Tako je početkom ofanzive juna 1942. godine u 1. bataljonu 2. četa Laze Banjca bila omladinska, u 2. bataljonu 1. čete Dragutina Ćurguza, u 3 bataljonu 4. četa Branka Vignjevića, u 4. bataljonu Piskavička omladinska četa Branka Popovića i u kozarskom Udarnom bataljonu 4. četa Ljubana Budimira. (404,470) Odred je imao oko 3500 boraca. U toku ofanzive u jedinice odreda svakodnevno su stupali novi borci, među kojima je bilo najviše omladinaca. Oni nisu poznavali ratne vještine, ali odvažnost, hrabrost, ljubav prema domovini i slobodi i mržnja prema neprijatelju, njemačkom okupatoru i njegovim kvislinzima, nosila je ove mlade ljude, još golobrade dječake, da sa puškom, a često i goloruki uz druga sa puškom, jurišaju na neprijateljske rovove i užarene cijevi neprijateljskih mitraljeza. Oni su cijenili slobodu svoga naroda i za nju su ginuli.
Raspored jedinica 2. KNOP odreda uoči ofanzive 9. juna 1942. godine
Glavna odredska bolnica bila je smještena u Kozari, na kosi Vitlovska. Pomoćne bolnice su bile za 1. bataljon u selu Strigovi, za 2. bataljon u selu Pogleđevo i u selu Bažići, za 3. bataljon u selima Jablanica i Markićevac, kod sela Turjaka; za 4. bataljon u Kozarcu i Babićima. Šef saniteta 2. krajiškog NOP odreda bio je dr Alfred Ržehak, sa ljekarima Ishanom Zukanovićem i Gertrudom Štern. (293,84 i 275,230). Sa njima je bio i student medicine Levi Moric, koji je radio u bolnici u Strigovi. Komesari kako su se tada nazivali rukovodioci bolnica, bile su žene borci: u Božićima i kasnije na Vitlovskoj Marija Kaus, u Vojskovi u kući Janka Međeda Bora Bazoz, a u kući Noke Vujčića Stoja Mršić, u Jablanici Mara Golub i u Bistrici i Limovima iznad Lamovite i kasnije Širokom Brijegu Jovanka Radić. (404,602) Štab odreda i štabovi bataljona održavali su međusobne telefonske veze. Štamparija Okružnog komiteta KPJ za Kozaru i štaba 2. krajiškog NOP odreda »Mladen Stojanović« izvučena je iz oslobođenog Prijedora na Vitlovsku. Tu su radili Slavko Podgorelec i Vladimir Ivanšček. (404, 603) Štamparija štaba 2. krajiškog NOP odreda bila je pri štabu 2. bataljona u Vitlovskoj na raspolaganju Okružnom komitetu KPJ za Kozaru i Propagandnom odjeljenju Oblasnog icomiteta KPJ za Bosansku krajinu. Na uređenju listova »Krajiške partizanske novine« »KOZARSKI VJESNIK« i štampanju drugih materijala u štampariji su radili Nikica Pavlić (rukovodjlac), Skender Kulenović, Vilko Vinterhalter, Sida Jolić, Dušan Bole, Danica Marić, Adela Sunarić i dr. Nije sačuvan nijedan dokumenat o brojnom stanju ljudstva i naoružanja 2. krajiškog NOP odreda uoči ofanzive na Kozaru. Prema podacima kojima raspolažemo i ličnim sjećanjima, kao i sjećanjima drugih učesnika, o popunjenosti četa i njihovom naoružanju najpribližniji podaci bili bi ovi: Bataljoni su imali ukupno 23 partizanske čete, koje su brojale po 120-130 boraca u prosjeku i raspolaganje po jednim teškim mitraljezom i sa po 6-7 puškomitraljeza. (293,84). Štabovi bataljona imali su kurirska odjeljenja i zaštitnice sa po 10-15 boraca prosječno. Štab Odreda imao je zaštitnicu od oko 30-40 boraca sa 3 puškomitraljeza. Pored toga, štab Odreda imao je i vod za vezu, jačine 40-50 boraca. Komande tnjesta u Prijedoru, Kozarcu i Podgracima imale su svoja zaštitna odjeljenja od po 10-15 boraca sa po 1 puškomitraljezom. I komande opština imale su svoja stražarska odjeljenja, koja su služila i za kurirsku službu. Za osiguranje i opsluživanje haubica i tenkova bilo je angažovano oko 30 boraca. Bolnice su imale svoja posebna obezbjeđenja, jačine 10-15 boraca. Sigurno je da broju od 3500 boraca treba dodati i još oko 340 žena boraca koje su u 1941. godine, a naročito u prvoj polovini 1942. godine stupile u Drugi krajiški NOP odred »Mladen Stojanović«. (404,604) Prema tome Odred je imao do 3500 naoružanih boraca sa oko 3000 pušaka, oko 150 puškomitraljeza, 20 teških mitraljeza, 4 minobacača (82 mm), 2 haubice (105 mm), 2 tenka marke »hočkins« u Garevcima bez municije i benzina i avion »potez« u vazduhoplovnoj bazi »KNEŠ-POLjE« u Međuvođu. (404,604) Ovome treba dodati 934 partizanska odbornika i omladinu što je stajala kao jedan u rezervnim četama i narod Potkozarja koji je branio slobodu Kozare neviđenom hrabrošću i požrtvovanjem. Komandiri čete pretežno su bili naoružani automatima. Borci su imali 50 metaka za pušku, od 100 do 150 za puškomitraljez i oko 500 metaka za teški mitraljez. Količine municije za haubice i minobacače bile su veoma ograničene. Puščane municije, uz određenu štednju, gotovo da nije nestajalo za sve vrijeme borbi, jer su je stalno otimali od neprijatelja i tako vršili popunu. (293,85 i 275,230) Prva krajiška brigada početkom ofanzive zatekla se u rejonu Bronzani Majdan - Jošikova Voda. U borbama na Kozari uzela su učešća dva njena bataljona, tj. bataljoni koji su bili sastavljeni od ljudstva sa Kozare. Treći bataljon (pod komandom Steve Rauša i političkog komesara Pere Đurića) i Četvrti bataljon (pod komandom Petra Mećave i političkog komesara Jusufa Imamovića) imali su ukupno 551 borca, 486 pušaka, 39 puškomitraljeza i 1 teški mitraljez. Prateća četa brigade raspolagala je sa 3 minobacača i 31 granatom. Izloženi raspored jedinica 2. krajiškog NOP odreda bio je uslovljen položajem slobodne teritorije i rasporedom okolnih neprijateljskih garnizona. Ovakav raspored nametao je sam po sebi odbranu slobodne teritorije u slučaju napada iz okolnih neprijateljskih garnizona. Štab odreda nije imao razrađen plan dejstva bataljona za slučaj većeg napada na slobodnu teritoriju, niti su u tom smislu štabovima bataljona bile date određene direktive. (293,85) Prema neprijateljskim snagama nalazile su se sljedeće partizanske jedinice: 1. krajiški NOP odred od 2500 boraca; 2. krajiški NOP odred od 3500 boraca; 1. krajiška NOU brigada od 1200 boraca; posadna četa komande mjesta u Prijedoru sa oko 300 boraca. Ukupno je bilo oko 7500 boraca ili 1:10 u korist neprijatelja, dok se odnos u artiljeriji, avijaciji, tenkovima, naoružanju i municiji ne može ni upoređivati. Čak ni ovakav odnos nije realan, jer je u toku borbi na Kozari gotovo svu težinu ponio na svojim leđima 2. krajiški NOP odred. Zbog toga je odnos snaga praktično iznosio skoro 1:20 u korist neprijatelja. (11,188) Neprijatelj je očigledno raspolagao neuporedivom brojnom i materijalnom nadmoćnjošću i kružnom osnovicom na kojoj je svoje snage i sredstva mogao u tajnosti da grupiše radi preduzimanja koncentričnog nastupanja. Neprijatelju su išli u prilog i zemljišni-uslovi, prvenstveno velike vodene prepeke: Una, Sava, Sana i Vrbas, što je on veoma dobro iskoristio. On je dobro uoćio i pogodnosti pravca koji sa istoka vodi ka Prijedoru, pa je na njemu grupisao u početku jače snage banjalučkog zdruga i njemačku motorizovanu borbenu grupu »fon Wedel«. Bataljoni 2. krajiškog odreda držali su položaje na širokom frontu skoro u jednoj liniji. Ovo je odgovaralo trenutnoj situaciji, ali je imalo i veliki nedostatak, jer je štab Odreda ostao bez jače rezerve. (11,188) Sastav borbenih grupa za napad od pravca Banje Luke i Bosanskog Novog u pravcu Prije-dora. Grupa »fon Wedel« imala je u sastavu 721. pp (bez 1. bat.), ojačan 661. art. div. (bez 4. bat.) 1 bataljon 202. oklopnog puka (bez jedne čete) domobranski 3. zdrug, 1. bat. i pp i 1 ustaški bataljon (bojna); brupa »Fon Gejzo« imala je u sastavu 1. bataljon 750 pp, 924. Landesšicen bataljon, 1. tenk. bat. 202 puka (bez 2. čete i jednog voda lakih tenkova), vod br. topova 670. art. div., 3. četu 659. inž. bat., domobransku 4. četu 11. pp, jednu četu jurišnog bat. (Dvor) i 3. bat. 1. art. div. i 1 vod 8 art. div. Grupa »fon Wedel« je napadala sa položaja Ulašine-Klapa (k 433) pravcem u zahvatu puta i pruge prema Prijedoru, a grupa »Fon Gejzo« je napadala sa položaja oko Bosanskog Novog u zahvatu rijeke Sane do Ljubije i Prijedora. Osnovni cilj obje ove grupe bio je da ovladaju linijom Bosanski Novi-Prijedor-Ulošine, tj. južnim padinama Kozare i na taj način spriječe prodor partizana iz Kozare na jug prema Grmeču. (275,204) Pnkretom njemačke motorizovane kolnne »fon Wedel« sa prostorije Ivanjska u pravcu Prijedo-ra 10. junu 1942. godine u 4,30 časova započela je velika fašistićka ofanziva na Kozari. Neprijatelj je nastupao u sljedećem borbenom rasporedu: Duž ceste Ivanjska-Prijedor motorizovana kolona u čijem sastavu je bio 721. puk 714 njemačke divizije, 924. Landesšicen bataljon, motorizovani divizion 661. art. puka i 202. tenkovski bataljon; Pravcem između željezničke pruge i ceste 1. bataljon 3. ustaško-domobranske brdske brigade; Pravcem Šavlje-Ševe-selo Radosavska diverziona grupa iz sastava banjalučke, brigade. Jačina ovih snaga iznosi 7533 vojnika, od kojih je 3121 njemačkih i 4432 ustaško-domobranskih voj-nika. (404,647) U isto vrijeme iz rejona Bosanski Novi pravcem selo Suhača-rudnik Ljubija-Prijedor počela je nastupanje borbena grupa »Fon Gejzo«. Cilj pokreta neprijatelja i sa jedne i sa druge strane bio je zauzimanje Prijedora i Ljubije i razdvajanje 1. i 2. krajiškog odreda. Pokret borbenih grupa ka Prijedoru intenzivno je potpomagala neprijateljska avijacija, bombardujući Prijedor i položaje partizanskih jedinica. Neprijateljski tenkovi, koji su nastupali cestom pravcem selo Ivanjska-selo Bistrica-Kozarac-Prijedor, primijenili su varku. Ranom zorom 10. juna 1042. godine, oko 4,30 časova, neprijateljski tenkovi su razvili crvene zastave iznad svojih kupola i zatutnjali prema partizanskim položajima ispod Kozare. A kada su primijetili da ih neki borci Četvrtog bataljona Drugog kraji-škog (kozarskog) NOP odreda začuđeno gledaju i propuštaju da tutnje u srce slobodne teritori-je Kozare, još više su ubrzali i požurili u pravcu Prijedora. U prvi mah ljudi su pomislili da su to partizanski tenkovi, zaplijenjeni u bici za Prijedor.1 Obrad Stišović piše: »Ova varka tenkova meni je poznata iako sam istog dana oko 10" bio u Štabu 4. bataljona.« Zablude je nestalo kad su za njima naišli neprijateljki kamioni i pješadijske jedinice s namjerom da svladaju komunikaciju Banja Luka- Prijedor.
1. Njemaćki general Fridrih Štal, komandant borbene grupe »Zapadna Bosna«, sa četničkim komandantom Radom Radićem; 2. Nijemci kreću prema Kozari juna 1942. godine; 3. Ni djeci nisu vjerovali; 4. Njemački vojnici na prilazima Kozari (prema Kijevcima, Drageljitna i Turjaku) juna 1942; 5. Nijemci dovlače pojačanja; 6. I Pavelić je došao da posmatra bitku na
Kozari juna 1942; 7. Njemački tenkovi na Kozari.
Tresnule su ručne bombe, zagrmjele puške, zaštektali mitraljezi. Borci 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda otvorili su paklenu vatru na neprijatelja da mu zaustave nastupanje. Razvila se ogorčena borba, do tad rijetko viđena. Neprijatelj je zadržan, ali nije odbijen. (83,11) Puščani plotuni boraca 4. bataljona objavili su Kozarom početak najveće bitke u istoriji ove planine. Mada su tenkovi prošli cestom, borci su bili odlučni: nećete vi dalje, švapski gadovi, ovo je zemlja Kozara, a mi Kozarčani spremni smo za nju život dati. Paljba je nastala, juriš. Kozarčani su branili slobodnu teritoriju, slobodu Kozare. Borba se prenosila u dubinu.
Prva četa 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda, sa položaja u selu Bistrici (zaselak Zrnići) prema selu Ivanjska, dočekala je neprijateljsku motorizovanu kolonu koja se kretala sa tenkovima iz pravca Banje Luke prema Prijedoru. U ovoj žestokoj borbi borci 1. čete 4. bataljona ubili su 25 i ranili više neprijateljskih vojnika. Kad je tenkovska motorizovana kolona probila položaje čete, malo dalje ponovo je dočekana na cesti iz zasjede. I u toj borbi sa zasjedom ubijena su 2 njemačka vojnika i 1 viši oficir. Tenkovska motorizovana kolona borbene grupe »fon Wedel« cestom je prodrla i nastavila napredovanje prema Prijedoru.
Prodorom neprijatelja od Ivanjske, jedinice 4. bataljona 2. krajiškog odreda bile su iznenađene i odmah u prvim časovima razdvojene na dva dijela. Prva četa 4. bataljona, dijelovi Druge i Omladinske čete, zajedno sa štabom bataljona 2. krajiškog NOP odreda našli su se sjeverno od ceste i zauzeli položaj na obroncima Kozare. Ostali dijelovi bataljona, tj. 3, 4. i 5. četa, našli su se odsječeni južno od komunikacije. Ove čete neće uspjeti da dođu u sastav bataljona za čitavo vrijeme trajanja ofanzive. (293,86)
Prodor neprijateljskih snaga bio je toliko brz i iznenadan da štab 4. bataljona nije uspio da obavijesti komandu mjesta i posadnu četu u Prijedoru, iako je sa istima imao uspostavljenu telefonsku vezu. 0 pokretu neprijatelja uspio je samo da obavijesti Komandu mjesta u Kozarcu, dok je sa Prijedorom veza bila prekinuta. Komandant mjesta u Kozarcu uputio je u Prijedor kurira na biciklu, ali ga je motorizovana kolona prestigla. (293,87)
U kolikoj je mjeri ovaj prodor u Prijedor bio iznenađujući najbolje ilustruje ulazak neprijateljskih tenkova u grad. Komandir straže pred komandom mjesta vodnik Perica Ručnov mirno je posmatrao ulazak prvog i drugog tenka, smatrajući da su partizanski tenkovi. Bilo mu je poznato da Odred ima dva tenka i da se nalaze negdje između Prijedora i Kozare. Tek kada je naišao treći tenk, shvatio je da se radi o neprijatelju. Pucanjem iz puške dao je znak za uzbunu. Nastala je dramatična borba između posadne čete i njemačkog desanta, koji je već bio u gradu. U tako nepovoljnoj situaciji četa je uspjela da se probije iz grada i nanese neprijatelju osjetne gubitke. Jedan dio posade čete na čelu sa komandirom Vladom Pekićem probio se prema Kozari, a drugi dio na čelu sa političkim komesarom čete Idrizom Čejvanom u pravcu sela Miljakovci prema Grmeču. Sa ovim dijelom povučene su i haubice, dok su dva tenka pala u ruke neprijatelju.
Koristeći nadmoćnost i iznenađenje poslije kratke i žestoke borbe sa četama 4. bataljona i posadnom četom u Prijedoru, borbena grupa »fon Wedel« uspjela je istog dana da zauzme Prijedor. Njenom brzom prodiranju doprinijelo je i to što je cesta Ivanjska-Prijedor bila nepreko-pana i potpuno prohodna za kretanje motorizacije'. Obrad Stišović piše: »Konfiguracija terena je takva da se tenkovi mogu da kreću i mimo ceste.«
Jednovremeno sa pokretom motorizovane kolone iz Ivanjske prešle su u nastupanje i ustaško-domobranske jedinice, čiji je zadatak bio da čiste teren iza motorizovane kolone. Pravcem selo Piskavica-selo Omarska-dolina rijeke Gomjenice-Prijedor kretala se 1. bojna 1. pješadijske pukovnije banjalučke brdske brigade u sadej-stvu sa četnicima iz Bronzanog Majdana.
Dijelovi 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda, raspoređeni na položajima kod ušća Brkoleša u Gomjenicu (zaselak Plavljani), Bistrice i Omarske, i borci 1. krajiške brigade na položajima kod sela Radosavske i grebena Kumbaruše (354 m) dočekali su 1. bojnu 1. pješadijske pukovnije u sadejstvu sa četnicima. U ovim žestokim borbama koje su vođene sa neprijateljem ubijeno je 98 neprijateljskih vojnika i više ranjeno.
Prva krajiška brigada i dijelovi 4. bataljona 2. KNOP odreda zadržali su snage banjalučkog zdruga, a zatim ih odbacili na polazne položaje. Tom prilikom ubijeno je 98 neprijateljskih vojnika. Prema podacima neprijatelja, samo kod sela Radosavske poginulo' je 80 njegovih vojnika, ubijeno 11 konja i zaplijenjeno 5 kola sa municijom. Štab banjalučkog zdruga povukao se iz sela Ivanjske u Banju Luku. Da bi pojačao svoje snage koje su napadale pravcem sela Piskavica-dolina rijeke Gomjenice, koje su i pored sadejstva četnika bile izložene žestokim borbama sa 1. krajiškom brigadom, štab banjalučkog zdruga je uputio u toku dana iz Banje Luke (iz rezerve) prema selu Piskavici 17. i 18. satniju 1. bojne 10. pješačke pukovnije i 1. jurišnu bojnu. (11,190)
Borbena grupa »fon Wedel« nastavila je napredovanje prema Prijedoru. Parizanske snage, koje su se nalazile u Kozarcu, kad su ugledal« tenkove, bile su iznenađene. Prodor neprijateljskih tenkova bio je tako brz da su se partizanske snage iz Kozarca povukle prema Kozari ne uspjevši da obavijeste telefonom Komandu mjesta u Prijedoru. Tenkovi su nesmetano prodrli u Prijedor i iznenadili posadu. Ljudstvo komande mjesta, zaštitna četa, partijski radnici sa terena i komunisti iz grada, boreći se probijali su se prema Kozari. Četvrta omladinska četa 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda, povlačeći se iz Prijedora preko Čirkin-Polja uz potok Orlovača ka selima Orlovci i Božići, napala je neprijateljski kamion pun neprijateljskih vojnika koji se kao dio kolone kretao za Prijedor. U ovoj borbi ubijeno je oko 40 neprijateljskih vojnika, zaplijenjeno 6 pušaka i 1 puškomitraljez. U borbi je poginuo 1 borac. Zbog iznenadnog napada jedan dio 4. omladinske čete ostao je s desne strane puta i prenoćio u gaju Jasik. Ne mogavši se probiti za Kozaru, povukao se preko Gomjenice za selo Miljakovce, a drugi dio sa lijeve strane povukao se za Kozaru.
Prilikom prodora borbene grupe »fon Wedel« iz Banja Luke prema Prijedoru prekinuta je veza između 1. krajiške brigade i 4. bataljona, i to 2. čete (bez jednog voda), 3. čete (bez 15 boraca), 4. i 5. čete u cjelini 2. krajiškog NOP odreda i glavnine Odreda koja se našla u obruču na Kozari. Ove su jedinice ostale van obruča na prostoriji južno od komunikacije Kozarac-Ivanjska i držale pod svojom kontrolom selo Marićka, selo Jelići, selo Piskavica, odakle su nastavile borbu i zadržavanje banjalučkog, a naročito 3. gorskog zdruga. Pošto je neprijatelj blokirao južnu stranu Kozare, prenio je težište na 1. krajišku brigadu.
Prvog dana kad je otpočela neprijateljska ofanziva, 10. juna 1942. godine, stanovništvo svih sela ispod Kozare sjeverno od ceste Banja Luka-Prijedor, povuklo se u Kozaru. Stanovnici sela Bistrice i Verića stvorili su zbjeg oko Tisova vrela, sa sjeverne strane Lisine; stanovnici Lamovite, Babića i Omarske stvorili su zbjeg u predjelu Malog Kusaća, u šumi sa sjeverne strane visa i Gole planine. Iz tih sela bilo je u zbjegu oko 10.000-12.000 stanovnika, ljudi, žena i djece. (404,725)
Istog dana, 10. juna 1942. godine stanovništvo od Kozarca do Prijedora i sela Puharske, uz cestu Prijedor-Bosanska Dubica, sklonilo se u Kozaru oko Maslin baira, na Gradinu, Komandu i oko Mlječanice. (404,725)
Odmah 10. juna 1942. godine, čim su Nijemci zauzeli Prijedor, poduzeli su sve mjere da bi opravili željezničku prugu Volinja-Piskavica. Na prugu su dovezene nove snage i posebno opremljeni vozovi za čuvanje i odbranu pruge.
Iako je neprijatelj prvog dana napada (10. juna 1942. godine) zauzeo Prijedor i Ljubiju, ipak je imao osjetne gubitke. U borbama oko Ivanjske i Piskavice sa jedinicama 1. krajiške brigade i 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda, sa posadnom četom u Prijedoru i Udarnim bataljonima na Suhači, ustaško-njemačke jedinice pretrpjele su gubitke od 183 ubijena i 30 zarobljenih voj-nika i oficira. Tog dana partizanske jedinice zaplijenile su 43 karabina, 1 teški mitraljez, 3 puškomitraljeza, 10 malih bacaća, 274 mine za bacač, 23.000 puščanih metaka i ostale opreme. (293,88)
Štab 2. krajiškog NOP odreda obavijestio je istog dana Operativni štab za Bosansku krajinu o početku napada na Kozaru. U tom prvom izvještaju od 10. juna se kaže: »Po izvještaju štaba 4. bataljona našeg odreda neprijatelj od Ivanjske, i to sa tenkovima, ide cestom naprijed. Jednim je već stigao do Bistrice, tu se zaustavio i naše snage drže ga pod stalnom vatrom. Pored tenkova neprijatelja podržava i avijacija. To je sigurno priprema za nastupanje pješadije i jačeg prodora. Naredili smo štabu 4. bataljona da stupi u borbu sa svim svojim snagama, a izvijestili smo štab 2. bataljona i tražili jedan dio snaga u pomoć 4. bataljonu. Isto tako smo tražili od Udarnog bataljona da hitno i najkraćim putem uputi prema Kozarcu 2. i 3. četu svoga bataljona, koje bi pružile pomoć snagama 4. bataljona da bi se neprijatelj potukao.
Štab udarne brigade od strane 4. bataljona obaviješten je.
Dali smo napomenu 4. bataljonu da se tenkovi mogu i propustiti, ali da se pješadija mora zaustaviti i potući. Rekli smo im da o tome izvijeste snage koje budu prema Kozarcu da ne bi nastala zabuna.
Noćas je neprijatelj fingirao napad na teren 3. bataljona. Tukao je topovima.
Telefonom ne možemo izvještavati, jer je veza prekinuta. Ako se tamo nalazi vod za vezu, naredite mu da vezu hitno uspostavi.« (293,89)
Iz ovog izvještaja štaba 2. krajiškog NOP odreda vidi se da oni još ništa ne naslućuju o snagama neprijatelja i njegovim namjerama. Oni smatraju da će angažovanjem snaga Odreda neprijatelja potući.
Pripremu ofanzive na Kozaru neprijatelj je držao u strogoj tajnosti. Sve do samog početka ofanzive na Kozaru, 10. juna 1942. godine, ništa se nije znalo o njoj. To nisu znali ne samo partizani na Kozari, već ni drugi naši štabovi. Nijemcima je pošlo za rukom da pripremu ove ofanzive održe u potpunoj tajnosti sve do dovođenja snaga na polazne položaje. Tek kada su počele da pristužu njemačke snage u Banju Luku, neposredno pred sam početak ofanzive na Kozaru, partizani su obaviješteni da neprijatelj pojačava svoj garnizon u gradu. »Na naše traženje da doznamo o čemu se radi, rečeno nam je da se neprijatelj plaši da bi naše snage mogle upasti u Banju Luku, pa zato on pojačava svoj garnizon radi odbrane grada. U to vrijeme na pravcu Banje Luke nalazila se naša 1. krajiška brigada i deo snaga našeg 4. bataljona. U stvari, neprijateljska obavještajna služba preko svojih agenata dala je ovako obavještenje i obmanula naše saradnike i nas tako da je i dalje vršila pripreme za ofanzivu. Slično je bilo i na drugim sektorima gdje je neprijatelj privlačio snage na polazne položaje. Ovakvoj neprijateljskoj vijesti lako je bilo povjerovati, jer su baš u to vrijeme naše snage mnogo narasle, poslije zauzimanja Prijedora i spajanja slobodne teritorije kozarskog, podgrmečkog i drvarskog odreda, pa i dalje. Tada je formirana i 1. krajiška brigada, dobro naoružana i pokretna jedinica«, piše Obrad Stišović, komandant 2. krajiškog NOP odreda.
Zaprečne grupe oko Kozare. Južna zaprečna grupa, koje je nakon pada Prijedora u neprijateljske ruke zaposjela položaje na liniji Prijedor - Kozarac - Ivanjska. Sastavljena je bila od ovih jedinica: 2. bataljon 721. puka 714. njemačke divizije (4 čete), 11. četa 8. ustaškog bataljona 3. brdske brigade (4 bataljona), tjelesnog-ustaškog bataljona i 2. bataljona 4. brdske bri'gade (ukupno 7 bataljona pješadije), 4 baterije artiljerije i dvije čete brdskih topova kalibra 37 mm. Raspored ove grupe bio je sljedeći: 2 bataljon 721. njemačkog puka sa 11 četom 8. ustaškog bataljona na liniji sela Gornja Puhar-ska - Kozarac; 3. brdska brigada na liniji Kozarac - selo Bistrica; ustaški tjelesni bataljon selo Bistrica - Trnovača (k 623); 2. bataljon 4. brdske brigade ojačan ustaškom legijom iz sela Šimići, Trnovača - izvorni dio potoka Lubina. (k 267) Raspored artiljerije koja je podržala ovu borbenu grupu: baterija »Vedel« 661. njemačkog diviziona u selu Gornji Jakupovci; baterija »Ker-len« 661. diviziona u selu Sekulići; baterija 3. brdske brigade u rejonu Kozarca; baterija 4. brdske brigade u rejonu Karaula. (k 683) Zaprečna grupa »istok« trebalo je da obezbijedi komunikaciju Gradiška — Banjaluka i spriječi prodiranje partizanskih jedinica ka Lijevču polju. Ova linija je bila uspostavljena još koncem marta 1942. godine od Save duž potoka Lubine do Krnjina. Posadu na ovoj liniji sačinjavali su: 18. ustaški bataljon, bataljon »Princ Eugen« divizije; bataljon »Vindhorst« i domaća ustaška legija iz sela Mičije i Šimići. U toku operacije ova zaprečna linija pojačana je jedinicama 10. i 11. pješadijskog domobranskog puka i po jednom baterijom topova 4. gradske i banjalučke brdske brigade. Linija položaja na kojoj su bile raspoređene ove jedinice išla je od kote 91 ka rijeci Savi preko sela Čatrnja, Bukovac, Lužani, Dragelji, Donji i Gornji Kijevci, Stanišljevići i Mičije, te visovima Prosare (227) i Krnja (841). Zaprečna grupa »sjever« posjela je zaprećnu liniju duž lijeve obale rijeke Save i Une od Bosanske Gradiške do Kostajnice početkom juna 1942. godine dijelovima 5. i 10. pješadijskog puka i 4. i 18. ustaškim bataljonom. Od Gradiške do Jasenovca na rijeci Savi u stalnom patroliranju nalazilo se 5 monitora mađarske dunavske flotile. Pozadi ove linije, na pruzi Okučani - Jasenovac, patrolnu službu obavljao je oklopni voz sa njemačkom posadom. Raspored četa na ovoj zaprečnoj liniji bio je: na odsjeku Gradiška - Jasenovac 17. i 18. četa 10. pješadijskog puka i dijelovi 18. ustaškog bataljona (3. četa); na odsjeku Jasenovac - Dubica 4. uktaški bataljon (4. četa); na dijelu Dubica - Kostajnica 16. i 19. četa 5. pješ. puka u selima Bačin i Slabinja. U ovo vrjeme u Kostajnici je bio smješten štab 1. ustaško-domobranske divizije i štab 659. njemačkog planinskog bataljona, što znači da su i prištapski dijelovi ovih štabova mogli da budu upotrijebljeni kao dopuna obezbjeđenja na lijevoj obali Une. U sastavu zaprečne grupe »sjever« nalazile su se i tri baterije topovaL koje su bile raspoređene u rejonu željezničke stanice Cerovljani, Jasenovac i selo Mlaka, na lijevoj obali Save. Zaprečna grupa »zapad« za obezbjeđenje željezničke pruge Kostajnica — Bosanski Novi uspostavljena je zbog izuzetnog značaja ove komunikacije poslije zaposjedanja sjeverozapadne zaprečne linije na obroncima Kozare. Grupu su sačinjavali dijelovi 1, 2, 11. i 12. domobranskog pješadijskog puka, dijelovi 2. i 6. ustaškog bataljona i kostajnička dobrovoljačka četa. Raspored ovih jedinica bio je: u rejonu Volinja 3. i 25. četa 11. pješ. puka; 11. četa 11. pješ. puka u rejonu sela Šakartlije; 1. i 2. četa 2. ustaškog bataljona u rejonu Divuše; na desnoj obali Une od Kostajnice do Dobrljina 3. četa 6. ustaškog bataljona i 10, 12. i 26. četa 2. domobranskog puka u Dobrljinu; 6, 11. i 7. četa 12. pješadijskog puka u rejonu Novi — Poljanica. Grupa je kasnije ojačana dobrovoljačkom četom u rejonu Kostajnice i 2. četom 1. pješadijskog puka u rejonu vijadukta kod Volinje. (293,76) Grupa za zaprečavanje po dubini bila je u sastavu: 924. Landesšicen bataljon, 1. bataljon 750. puka 718. njemačke divizije i 1. bataljona 10. pješadijskog domobranskog puka. Nalazila se na prostoru Prijedor - Brezičani - Miljakovci - Ljubija - Stara Rijeka. Imala je zadatak da drži po dubini pravac Prijedor - Ljubija - Stara Rijeka, a služila je i za eventualnu popunu na ugroženim odsjecima zaprećnih grupa, za popunu jurišne grupe »Borovski« i kao obezbjeđenje sa leđa od eventualnog napada 1. krajiškog odreda iz pravca Grmeča. Grupa »Borovski«, takozvana jurišna grupa, bila je namijenjena za izvršenje glavne etape operacije, tj. za čišćenje Kozare i Prosare. Ime je dobila po komandantu 704. divizije. U sastavu ove grupe ušle su jedinice: njemačke: 734. puk 704. divizije (tri bataljona); 721. puk 714. divizije (tri bataljona); 1. bataljon 737. puka 717. divizije, 1. bataljon 750. puk 718 divizije; jedan bataljon »Princ Eugen« divizije i bataljon »Vindhorst«; ustaško-domobranske: 3. ustaško-domobranska brdska brigada (četiri bataljona); 2. bataljon 4. brdske brigade; 2. bataljon 1. brdske brigade; jedan bataljon 10. pješadijskog puka; jedan mješoviti bataljon, nazvan »Bertac«, i po jedan vod 1. i 3. bataljona 1. brdske brigade. Grupu su podržavali 654, 670. i 661. njemački artiljerijski divizion, zatim artiljerija 1. ustaško-domobranske brdske divizije, artiljerija 3. i 4. i banjalučke brigade, dijelovi 659. pionirskog, bataljon tenkova 202. tenkovskog puka i bataljon za vezu 521. armijskog puka. Noću između 10. i 11. juna 1942. godine po naredenju štaba 2. krajiškog NOP odreda Udarni bataljon 2. KNOP odreda prikupio se u selu Cikote i u toku noći prebacio se iz rejona Suhače na desnu obalu rijeke Sane. Prilikom prelaska Sane kod sela Dragotinje i Brezičana bataljon je vodio borbu sa njemačkim dijelovima koji su bili istureni od Prijedora. Udarni bataljon je od Sane produžio pravcem sela Dragotinja - Crna Dolina — Palančište, gdje je stigao 11. juna. Udarni bataljon zajedno sa dijelovima posade čete iz Prijedora zauzeo je odbrambene položaje na liniji: selo Palančište — selo Božići - Jaruge - Kozarac — Balte — Garevci da se na Mrakovici poveže sa dijelovima 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda. 11. juna 1942. godine dijelovi njemačke oklopne grupe »Fon Wedeh prodorom iz Prijedora zauzete su Ljubiju, iznenadivši novoformiranu 5. četu 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda. Rudnik Ljubija je gotovo neoštećen pao u ruke neprijatelja, tako da je oko 250.000 tona rude bilo spremno za transport čim se operacija bude okončala i saobraćaj uspostavio. U međuvremenu su četnici zauzeli Bronzani Majdan. (275,224) 11. juna 1942. godine rukovodstvo njemačke narodnosne grupe u NDH iz Srijema i Slavonije obavještava o teškoj situaciji i traži da se vrate folksdojčeri sa Kozare. 11. juna 1942. godine dijelovi banjalučke ustaško-domobranske brdske brigade, koji su prethodnog dana razbijeni kod Piskavice, prikupljali su se i dovlačili nova pojačanja iz Banjaluke. Radi ponovnog napada prema položajima 1. krajiške brigade, pored već razbijenog bataljona 1. pješadijskog puka, prikupljale su se slijedeće ustaško-domobranske jedinice: 1 bataljon 10. pješadijskog puka, 1. jurišni ustaški bataljon, 17. i 18. četa 10. pješadijskog puka, 35. četa 1. pješadijskog puka i dvije čete dobrovoljnog bataljona »Banja Luka«. U izvještaju štaba 2. krajiškog NOP odreda od 11. juna 1942. godine Operativnom štabu za Bosansku krajinu procjena situacije je dosta realnija. U izvještaju se kaže: »Uglavnom, glavni napad je bio od Ivanjske prema Prijedoru. jer su neprijateljske snage dosta jake i sa brojnom motorizacijom. Prema izvještajima, prema Prijedoru je krenulo oko 13 trenkova, nekoliko blindiranih automobila i oko 40 kamiona u prvom momentu, a zatim su kasnije stigle nove snage kao pojačanje. Stalno je kretanje cestom Ivanjska - Prijedor, i to većinom kamionima. Blokirana je lijeva obala Save i Une od Kostajnice do Dubice. Danas čitav dan tuče artiljerija i avijacija po brdima i šumama. Primjećuje se da neprijatelj vrši koncentraciju, vjerovatno će ubrzo uslijediti njegova ofanziva. Uslijed novonastale situacije kod nas smatramo da 1. odred najtješnje sarađuje sa našim odredom, da bi pomogao razbiti neprijatelja.« (293,92) I pored realnije ocjene situacije i namjera neprijatelja, štab Odreda i dalje vidi izlaz u ofanzivnom dejstvu, u razbijanju neprijatelja u sadejstvu sa 1. krajiškim odredom. 11. juna 1942. godine štab 1. krajiške NOU brigade je utvrdilo da se radi o ofanzivi na Kozaru i riješio je da pomogne jedinicama 2. krajiškog (kozarskog) NOP odreda koje su vodile teške borbe. Saznalo se da neprijatelj napada na Kozaru iz više pravaca, da je munjevitim prodorima opkolio područje slobodne teritorije. Štab 1. krajiške je odlučio da se Brigada uputi u Kozaru i da preuzme dio položaja jedinica 2. krajiškog NOP odreda i odbija nalete protivnika. Pokret je uslijedio iz Tolića. Drugi i Četvrti bataljon su pošli preko Radosavaca, a treći preko Ševa. Prvi bataljon je ostao. Cilj pokreta je da pređu komunikaciju Banjaluka - Prijedor, zapadno od željezničke stanice Piskavica, i da se domognu Kozare. Dva gorska zdruga Pavelićeve tjelesne garde bila su stigla u Piskavicu za napad na Kozaru. Noću izmedu 11. i 12. juna 1942. godine bataljoni su naišli na jakog protivnika i upali neočekivano u neprijateljske rovove. Zaplamtilo je oružje, zagruvale su ručne bombe, upotrebljeni su bajoneti. Da bi zaštitio štab brigade od smrtne opasnosti, vodnik Dragan Vojinović, ubivši nekoliko neprijateljskih vojnika, svjesno se bacio na zažarenu cijev teškog mitraljeza, prekratio njegovu paljbu i tako drugovima omogućio da se lakše izvuku nazad. (83,12) Vršeni su juriši za jurišima. Neprijatelj se uporno branio i na nekim položajima prelazio u protivnapade. Energični nalet je pojačan dolaskom boraca Drugog bataljona. Zarobili su veliki broj neprijateljskih vojnika. Pao je veliki plijen i u oružju, municiji i ratnoj opremi. Oko 15 sati neprijatelj je bio razbijen i do nogu potučen. Trenutna pobjeda boraca Drugog, Trećeg i Ćetvr-tog bataljona najednom je ugrožena, iza njihovih leđa zagrmjeli su snažni tenkovski motori. Ma-skirani granjem, čelična čudovišta su prilazila da tuku iz neposredne blizine. Zarobljenici, ohrabreni pojavom tenkova. promijeniše ćud i dograbiše bačeno oružje, zalegoše u rovove i otvoriše paljbu. Bataljoni su se našli na brisanom prostoru između dvije vatre u obruču. Borci su činili čuda od junaštva da se izvuku iz kandži smrti. Nisu imali protivtenkovskih oruđa i flaša sa benzinom da zaustave čelične grdosije. Ručne bombe su letjele pod gusjenice tenkova, ali ih nisu mogle pokidati. Došlo je do sudara prsa u prsa, padali su smrtno pogođeni borci 1. krajiške brigade i neprijateljski vojnici. Lakši ranjenici ne ispuštaju oružje. Ranjeni Milan Vukmirović, ležeći na brisanom prostoru i ispod grudobrana neprijateljskog rova, da ne bi živ dospio u ruke neprijatelja, podigao je sopstveno oružje i ubio se. Borci su uspjeli da se povuku na nove položaje. Gubici nisu bili mali. U borbi 1. krajiške brigade (bez 1. bataljona) u pokušaju proboja na Kozaru, koju je brigada vodila noću između 11. i 12. juna 1942. godine kod sela Piskavice, po izvještaju štaba 1. krajiške brigade (od 18. jula 1942. godine), ubijeno je oko 300 neprijateljskih vojnika i više stotina ranjeno. Zaplijenjeno je 10 puškomitraljeza i mnogo drugog oružja i vojne opreme. Razbijena je i uništena jedna bojna gorskog zdruga. Naši gubici bili su 50 mrtvih, 53 ranjenih i 3 nestala. Među poginulim je bilo 18 članova KPJ, 8 kandidata i 8 članova SKOJ-a, a među ranjenim je bilo 18 članova KPJ, 7 kandidata i 15 ćlanova SKOJ-a, ukupno poginulih i ranjenih 68 komunista. (275,262) 12. juna 1942. godine avionom dotijeće iz. Beograda u Banju Luku komandant Srbije general Bader i odmah produžava za Prijedor. Situacija je kritična za borbenu grupu »Wedel«, kojoj se za leđima nalazi 1. krajiška NOU brigada. General Bader naređuje da se formira nova borbena grupa »Fric«, jačine 4.500 vojnika.
Početak ofanzive na Kozaru — situacija od 10. do 15. VI 1942
12. juna 1942. godine izdata je zapovijest operativnog štaba grupe »Zapadna Bosna« za pre-grupisanje snaga, kao i za dalja dejstva protiv partizana na Kozari. Snage Vermahta i kvislinga su bile ovako grupisane: a) domobranski 3. zdrug (bez 3. bataljona) sa jednim ustaškim bataljonom i jednom baterijom njemačkog 661. art. diviziona 714. pd. dobija zadatak da osigura zaprečne linije od Ulašine do Kozaruše; b) ojaćani 721. pp 714. pd, sa štabom 2. bataljona 721. pp, 3. bat. 721. pp (bez jedne čete), 1. bat. 750. pp 718. pd, 924. Landesšicen bataljon, 1. i 2. četa 1. tenk. bat. 202. okl. puka, 661. art. divizion (bez jedne baterije), vod brd. top. 661. art. div. i domobranski 1. bat. 2. gorskog puka dobijaju zadatak da osiguraju i poboljšaju zaprečne linije »sever« od Kozaruše do Prijedora, osiguraju puteve i željezničke mostove, rudničke uređaje i pogone važne za Ljubiju, kao i da aktivno izviđaju prema jugoistoku i zapadu od linije zaprečavanja; c) grupa »Fric« (komandant domobranski potpukovnik Julije Fric) sa štabom 3. pukovnije, 3. bataljona 3. pukovnije, 1. bataljon. 1. pp, 1. pd i jednom bat. 8. art. diviziona ima zadatak da osigura zaprečne linije prema jugu, kao i čišćenje južno od željezničke pruge; d) domobranska 1. gorska divizija sa zaprečnom grupom »zapad« i oružničkim bataljonom iz Bos. Novog ima zadatak da očisti prostor između Sane i Une do zaprečne linije Prijedor - Bosanska Dubica i osigura željezničku prugu Kostajnica - Bosanski Novi. e) zaprečna grupa »istok« i »sever« imaju zadatak da u sadejstvu sa oklopnim vozom 23 i mađarskom dunavskom flotilom brani zaprečne linije i vrši izviđanje; f) rezerva operativnog štaba borbene grupe »Zapadna Bosna « sa 1. tenk. bat. 202. okl. puka (bez 1. i 2. čete), jedna četa 3. bat. 721. pp, 3. četa 659. inž. bat. i jedna domobranska oružnička četa dobivaju zadatak da budu u pripravnosti u rejonu Ivanjske i da više pokretno izviđenje u pravcu Prijedora, Sanskog Mosta i Bronzanog Majdana; g) vazduhoplovna grupa »Cenić« (komandant domobranski vazduhoplovni major Ivan Cenić) ima zadatak da izviđa i da se borbeno angažuje prema zahtjevu.
Zatim je komandant borbene grupe »Zapadna Bosna« istog dana (12. juna 1942. godine) izdao zapovijest za napad na partizane u rejonu Kostajnica - Bosanski Novi i Prijedor Bosanska Dubica. U njoj između ostalog, piše: »1. Partizani su uzdrmani dosadašnjim uspjehom njemačko-ustaško-domobranskih trupa, ali su ipak još uvijek aktivni. . .; 2. Prva gorska divizija (bez 1. bataljona 2. gars. puka u Prijedoru) nastupa 14. juna u 04,00 časova sa opšte linije grebenom istočno od Bos. Dubice; 3. Čišćenje treba sprovoditi u skladu sa 'instrukcijama za operacije u zapadnoj Bosni'. . . Osobito je važno da se spojevi unutar i između jedinica ne izgube. Dodir s neprijateljem ne smije se prekinuti. Da bi se spriječilo izmicanje ustanika, sjeverno i južno krilo treba ešalonirati duž puteva, kraj obale; 4. Ojačani 721. pp iz Prijedora i zaprečna grupa »sjever« iz Bosanske Dubice treba, jedno drugom u susret, da vrše nasilno izviđanje duž postojećeg puta uz obalu sa zadatkom da olakšaju nastupanje 1. gorske divizije, spriječe izvlačenje ustanika preko Sane i Une i uspostave vezu prema zapadu; 5. Pri daljem nastupanju snage zaprečne grupe treba da naknadno pročiste prekontrolisano zemljište i da na njemu ostave posade. Nadalje, treba sprovestl osiguranje željezničke linije i južnog krila duž Sane, Blagaj i Suhaću treba držati. Treba osigurati građevinske radove; 6. Građevinskim Landesšicem - bataljono na željezničkoj liniji Kostajnica - Bosanski Novi. 6. Što se više bude približavalo naređenoj liniji Prijedor - Dubica, vjerovatno će se pojačavati neprijateljski pritisak na zaprečne linije na jugu, istoku i sjeveru, osobito noću. Zbog toga, treba obezbjediti najstrožu pripravost, brzu i snažnu intervenciju pri neprijateljskim pokušajima prodora. . ..« Izvještaji njemačkih komandi o toku ovih dejstava na Kozari govore da su borbu prihvatile jake i dobro naoružane partizanske jedinice. Partizani su dobro organizovani i naoružani i imaju podršku mnogobrojnog stanovništva, koje je spremno da se bori i brani Kozaru. Teško će biti prokrstariti dosta neprohodnom, šumovitom i za odbranu dobro pripremljenom i snabdijevenom zalihom hrane i stoke Kozaru, konstatuje se u tim izvještajima. (275,224) 13. juna 1942. godine uveče u 18 časova Bader je radiogramom izvijestio generala Kunca da je prva faza završena i da se vrše pripreme za drugu fazu. Neprijateljske snage iz sastava banjalučke ustaško-domobranske brigade sastojale su se od 1. bataljona 1. pješadijskog puka, 1. bataljona 10. pješ. puka, 1. jurišnog ustaškog bataljona, 17. i 18. ćete 10. pješadijskog puka, 35. čete 1. pješadijskog puka i dvije čete dobrovoljačkog bataljona »Banja Luka«. Neprijatelj je 14. juna 1942. godine produžio pokret, prelazeći u širokom frontu potok Brkolos, da bi u popodnevnim časovima izbio na liniju: k. 201-c. Radosavska-selo Slavići — Rakitovača-k. 449, a njegovi izviđački dijelovi do rječice Gomjenice. Oko 16 časova toga dana 3. bataljon 1. krajiške brigade pod komandom Steva Rauša i 4. bataljon pod komandom Petra Mećave prešli su u protivnapad. Poslije žestoke borbe snage ovih partizanskih bataljona razbile su neprijatelja i gonile ga sve do linije od 13. juna, nanijevši mu velike gubitke. Prvi bataljon 10. ustaško-domobranskog puka banjalučke brdske brigade potpuno je razbijen i onesposobljen za dalju borbu. Gubici neprijatelja iznosili su oko 300 mrtvih, ranjenih i zarobljenih vojnika i oficira. Partizanske jedinice, pored ostalog, zaplijenile su 9 minobacača i 10 puškomitraljeza. U operativnom izvještaju banjalučke ustaško-domobranske brdske brigade za juni 1942. godine o porazu ove neprijateljske jedinice kaže se: »Oko 16 sati partizani su iznenada otvorili jaku vatru, pri čemu su upotrijebili i bacače, a potom izvršili jak napad. Prva jurišna bojna, kod koje su se dosta domobrana napili rakije, prva je popustila i počela da se povlači. Ova je povukla i ostale i sve se je dalo u panično bjekstvo. U toku te noći svi su dijelovi odbačeni na polazne položaje. Tu je jedva uspjelo da se jedinice prikupe, a bilo je pojedinih dijelova koji su se povukli do Saračice.« (293,90) 14. juna 1942. godine dijelovi 2. krajiškog NOP odreda na mostu Prljugovac, na putu Bosanski Novi - Prijedor, uništili su 3 i oštetili 2 njemačka tenka. Ubijeno je 5 njemačkih vojnika, među kojima i 1 oficir. Zarobljen je 1 domobranski oficir. Od 6. do 13. juna 1942. godine jedinice 1. brdske-ustaško-domobranske divizije bile su u pokretu preko Šamarice, vršile su pretres Banije, a 13. juna izbile su u dolinu Une od Kostajnice do Bosanskog Novog, u borbenom poretku: 1. bataljon 4. brdske brigade u rejon Kostajnice, 1. brdska brigada »Ante Pavelić« od Kostajnice do Dobrljina, 2. brdska brigada u rejon od Dobrljina do Bosanskog Novog. Sjeverozapadna zaprečna grupa i 1. ustaško-domobranska divizija,.kad je izbila u dolinu Une, dobila je naređenje od generala Štala da pređe u nastupanje 14. juna u 4,30 sati pravcem Dobrljin-selo Donji Jelovac-selo Pogleđevo. Cilj im je bio da potisnu jedinice 2. KNOP odreda u Kozaru i zaposjednu sjeverozapadnu zaprečnu liniju. Prva brdska brigada prešla je u nastupanje u tri kolone. Njen 3. bataljon, kad je krenuo sa linije k.283. - crkva sv. Vid-Veljino brdo, naišao je na žestok otpor jedinica 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda. Oko 20,15 časova 11. četa 3. bataljona potpuno je razbijena na položajima Ravni put-k.320 i prinuđena na povlačenje. (293,93) Iz stroja je izbačeno 120 neprijateljskih vojnika, mrtvih i ranjenih. Drugi bataljon 1. brdske brigade, koji je nastupao iz rejona Kostajnice, naišao je na žilav otpor partizanskih jednica na Balju (k.359). Na pravcu nastupanja 2. i 3. bataljona 1. brdske brigade držala je položaje 1. četa 1. bataljona 2. KNOP odreda sa komandirom Ostojem Mijatovićem. Ova četa, uprkos velike nadmoćnosti neprijatelja, uspjela je da mu u početku nastupanja nanese osjetne gubitke i da izazove kolebanje u njegovim redovima. Prvi bataljon 1. ustaško-domobranske brigade, koji je nastupao iz rejona Dobrljina, ne naišavši na jači otpor partizanskih jedinica, uspio je da 14. juna ovlada linijom Mićin grob - selo Kalendari. Ostali dijelovi 1. bataljona 2. KNOP odreda vode žestoke borbe sa 2. brdskom brigadom, koja nastupa pravcem Bosanski Novi - Karan - Planica - Patrija. 14. juna vode se žestoke borbe u rejonu sela Prusci — sela Dumbrava. Uporedo s jedinicama 1. brdske brigade, duž ceste Kostajnica - Bosanska Dubica, nastupao je 1. bataljon 4. brdske brigade. Bataljon je 14. juna na liniji selo Bačvani - Čekići naišao na otpor 2. ćeta 2. bataljona 2. KNOP odreda, kojom je komandovao Vaso Tomaš. Neprijatelj je bio zaustavljen na pomenutoj liniji uz velike gubitke, među kojim su poginuli i dva njemačka podoficira-inspekstora. Dok su jedinice 2. bataljona 2. KNOP odreda vodile borbu sa 1. brdskim zdrugom, jedinice 1. bataljona uspješno su odbile napad 2. gorskog zdruga na Troškinoj kosi, sjcveroistočno od Bosanskog Novog. Ovaj otpor 1. bataljona otežao je napredovanje i borbenoj grupi »Fon Gezo« iz Bosanskog Novog prema Prijedoru. 1. bataljon je pružio žilav otpor i sjeverno od sela Blagaja i na Cvetnić brdu. I pored toga što je 1. gorska divizija bila elitna ustaška jedinica, sa probranim i dobro naoružanim vojnicima koji su obučavani u Njemačkoj, situacija se kod nje, uslijed snažnog otpora bataljona 2. krajiškog NOP odreda, nije od početka povoljno razvijala. U borbama od 10. do 14. juna 1942. godine neprijatelju je prošlo za rukom da spajanjem svojih snaga iz Bosanskog Novog, dijelova borbene grupe »fon Gezo« i 1. domobranskog zbora sa snagama iz Banje Luke i borbenom grupom »fon Wedel« presiječe vezu između 1. i 2. krajiškog NOP odreda i obuhvati Kozaru sa juga. 14. juna 1942. godine. 2. krajiški NOP odred našao se u operativnom okruženju. Izbijanjem 1. gorske divzije na liniju Kostajnica - Dobrljin - Bosanski Novi i spajanjem banjalučkog i 3. gorskog zdruga obruč je još više sužen. Još uvijek je postojala prilično velika prostorija na kojoj je sa dosta uspjeha zadržavano nastupanje i na kojoj se još moglo manevrisati jedinicama. Bježanje naroda i stvaranje zbjegova u Kozari. Poučeno iskustvom da ustaše ubijaju sve redom, stanovništvo se povlači uporedo sa povlačenjem jedinica 2. krajiškog NOP odreda pred nadmoćnijim neprijateljom. Narod masovno ostavlja svoje kuće i svu imovinu na milost i nemilost neprijatelju i bježi prema Kozari. Neprijatelj pri nastupanju na slobodnu teritoriju ubija stanovništvo i pali kuće, označavajući tako liniju dokle je došao. Povlačenje stanovništva primilo je široke razmjere od trenutka kada su jedinice ustaške 1. brdske divizije počele nastupati kroz slobodnu teritoriju sa linije Kostajnice - Dobrljin - Bosanski Novi. (293,118) Talas masovnog pokreta naroda u zbjeg u Kozaru, od Kostajnice, Dobrljina i Bosanskog Novog, od 14. juna 1942. godine, ubrzo se prenio na cijeli teren Knešpolja. Ovoj masovnoj evakuaciji stanovništva od početka pritekla su u pomoć rukovodstva KPJ i seoski i opštinski narodnooslobodilački odbori. Oni su izdali uputstva da se evakuiše na Kozaru što više namirnica i ostalih životnih potreba. Okružni komitet KPJ za Kozaru brzo je formirao inicijativni odbor koji će se brinut o stanovništvu i njegovu smještaju u Kozari. Na čelu inicijativnog odbora bio je Kojo Latinović, istaknuti politički radnik iz Međuvođa, a njegovi članovi predsjednici opštinskih narodnooslobodilaćkih odbora. (293,119)
U junu i julu 1942. godine fašisti su palili kuće i imanja Kozarčana. Gorjelo je Potkozarje. Samo u prvom naletu spaljeno je u Knešpolju preko 2000 kuća; 2. Ostala su pusta ognjišta poslije prolaska fašista
Odmah poćetkom neprijateljske ofanzive odbornici narodnooslobodilačkih odbora uključiili su se u jedinice i tako su sa narodom išli u Kozaru. Zahvaljujući organiziranom radu najviše odbornika, zajedno su išli u Kozaru stanovnici iz sela, opštine i sreza. Odbornici su organizovali da se u Kozaru dovuče dosta hrane i svega što je bilo potrebno. Jedino nije bilo soli. Iz te velike baze, iz naroda se popunjavaju partizanske jedinice. (275,503)
14 juna 1942. godine veze između Operativnog štaba za Bosansku krajinu i štaba 2. krajiškog NOP odreda bile su prekinute. Operativni štab nije bio u mogućnosti da ispolji neposredni uticaj na tok događaja na Kozari. Neposredni dodir je prekinut i nestalo je telefonske veze. Kurirska veza je onemogućena zbog gustog rasporeda neprijateljskih jedinica. Radio sredstva nije posjedovao ni Operativni štab ni štab Odreda. Tako je rukovođenje borbom u. Okruženju bilo u rukama štaba Odreda, a ishod je zavisio od njegove snalažljivosti. (11,103) Štab Odreda još nije bio otkrio neprijateljsku namjeru, pa je izdao naređenje da se sve jedinice na svojim pravcima energično suprotstave neprijatelju. Naređeno je da usporavaju nadiranje neprijatelja prema grebenu Kozare, a sa bombašima i diverzantima i grupama djeluju u u međuprostore, na bok i pozadinu njegovih jedinica. 14 juna borbe su vođene na cijeloj liniji do koje je 1. gorska divizija bila lzbila. Nesmanjenom žestinom vođene su borbe kod sela Suvaje, Dizdarlije, Podoške, Kalendari, na Prušačkom gaju, u selu Devetaci, na koti 208 u selu Svodne i na Martin brdu.
Do 15. juna 1942. godine neprijatelj je izbio na liniju selo Bačvani-Alaginci (tt 382)-Cerova Kosa (tt 410)-Jezerac-Oštrice (k 343)-Ljeskara (k 285)-Lice (k 361).
Južno, na lijevoj obali Sane, u rejonu sela Blagaj-sela Cikote-Prijedor, utvrđivao je zauzete položaje 1. domobranski zbor. Na sjeveru, na rijeci Savi, i na sjeveroistoku, u rejonu Bosanske Dubice, nalazile su se ustaška legija »Francetić« i borbena grupa »Borovski«. One su nastupale sporo i oprezno, jer su očekivale da l.gorska divizija izbije na narednu liniju. Bilo je naređeno da se sa te strane ne vrši pritisak kako bi se snage 2. krajiškog NOP odreda uvukle u Dubičku kotlinu gdje bi ih ove lakše okružile i uništile.
16. juna 1942. godine opštom naredbom Pavelića sve ustaško-domobranske jedinice u zapadnoj Bosni stavljene su pod komandu štaba borbene grupe »Zapadna Bosna«.
Od 10. do 16. juna 1942. godine Prva krajiška brigada nanijela je teške udarce neprijateljskim snagama, kojim je znatno smanjila silinu njegovog udara prema već okruženim partizanskim snagama na Kozari.
16. juna 1942. godine 1. i 2. bataljon 1. krajiške brigade nisu mogli biti angažovani zajedno sa 3. i 4. bataljonom u neposrednim borbenim dejstvima usmjerenim na olakšanje situacije partizanskim snagama na Kozari i pomoć u njihovom proboju iz okruženja. Takvo stanje u ovim bataljonima bilo je uslovljeno izuzetno velikim naporima i iscrpljenošću u prethodnim dugotrajnim borbama koje su oni vodili sa manjačkim četnicima prije nego su ušli u sastav brigade. (275,262) Borci su ostali sa malim brojem municije, sa oko desetak metaka na svakog partizana.
Borbe s neprijateljem i dalje ne prestaju. Kad se vidjelo da 1. krajiška, uprkos svim nastojanjima, ne može razbiti neprijateljsku blokadu kod Piskavice i ući u Kozaru, štab brigade je odlučio da bataljoni napuste ugroženo područje i preko rijeke Sane odu na slobodnu teritoriju Podgrmeča. (83,14)
U prelasku preko Sane razvile su se žestoke borbe s neprijateljskim tenkovima kod Miljakovca i Gaćana, kod Vojinovića kuća i Tatića brda. Kad su se tenkovi našli pred širokim rovom, zastali su i vratili se u Prijedor. (83,14)
16, juna 1942. godine tri neprijateljske satnije, jačine 288 vojnika, krenule su da otkriju položaje Trećeg bataljona 1. krajiške brigade. Borci su ih sačekali na bliskom odstojanju za siguran pogodak. Odjednom su se puškomitraljezi počeli utrkivati u ispaljivanju rafala, a puške su neujednačeno zarominjale. Vojnici pod šljemovima su padali, a neki jurili i tražili zaklone. Zrna su ih sustizala i obarala. Razlijegali su se jauci i borbeni poklici. »Razbucaj! Udri bandu! Osvetimo Kozaru!« Jedan puškomitraljezac je stojeći gađao mete. Komandiri su dovikivali: »Hvatajmo bandite! Za njima!«...
U tom času naišla su 4 tenka, otvorila bjesomučnu vatru iz topova i mitraljeza. Pošto nisu raspolagali protivtenkovskim oružjem, borci 3. bataljona su se povukli i uputili gazovima Sane, između Prijedora i Sanskog Mosta, kuda su nešto ranije otišli i borci 4. bataljona. (83,15) I 1. bataljon, jako premoren, prebacio se preko Sane između Prijedora i Sanskog Mosta u Podgrmeč.
Borci Druge i Treće čete Drugog bataljona 1. krajiške brigade samovoljno su se odvojili iz brigade, prešli Sanu i otišli u svoj rodni kraj da se tamo bore protiv neprijatelja. (83,15) Sve je to uticalo na opadanje morala boraca.
S borcima je išlo i nešto izbjeglica, iz sela južno od Kozare, uglavnom djevojaka, mladića i dječačića, raspoređenih da se uvrste u borbeni stroj brigade.
Prvi bataljon je zaposjeo položaje u Agićima, a Treći i Četvrti su upućeni u Radomirovac. Drugi bataljon je rasformiran zbog samovoljnog odlaska Druge i Treće čete, a Prva četa je ušla u sastav Prvog bataljona. (83,16)
16. juna 1942. godine 3. satnija nastupa na sektor 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda (područje Dukić). Poslije tročasovne borbe 4. četa 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda prisilila je neprijatelja na odstupanje. Ubijeno je 25 neprijateljskih vojnika i više ranjeno. Zaplijenjene su 4 puške i druge vojne opreme. Poginuo je 1, a ranjena 3 borca 4. bataljona.
16. juna 1942. godine borci 1. bataljona 2. krajiškog odreda vodili su žestoke borbe sa neprijateljskim snagama u selu Strigovi (rejon Kutlićak-Garačin Gaj) radi dobitka na vremenu za evakuaciju bolnice 1. bataljona, stanovništva i pokretne imovine za Kozaru. Neprijateljski juriši odbijani su uz velike gubitke. Nadiranje neprijatelja je usporeno. Evakuacija ranjenika iz bolnice i stanovništva prema Kozari izvršena je sa uspjehom.
Prva gorska divizija, čije su sporo napredovanje Nijemci kritikovali, vršila je represalije nad stanovništvom i palila sela. Zato je stanovništvo iz bosanskonovskog sreza masovno napuštalo domove i povlačilo se prema Kozari. I druge neprijateijske jedinice vršile su represalije. Pod pritiskom nadmoćnijih neprijateljskih snaga, četa Udarnog i 1. bataljona (kao i dijelovi 2. bata-ljona 2. KNOP odreda) povukli su se istočno od puta Prijedor-Bosanska Dubica. Da neprijatelj ne bi koristio komunikaciju Bosanska Dubica-Prijedor, partizani su je porušili na više mjesta. U tom su se istakle pozadinske čete i narod. 16. juna 1942. godine 2. četa 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda vodila je žestoke borbe na liniji Panino brdo-Vranovac sa neprijateljskim snagama 1. bataljona 4. brdske brigade. Tako su jedinice 1, 2. i Udarnog bataljona uspjele da neprijatelju nanesu velike gubitke i us-pore nadiranje, koji je za 5 dana prodro samo 30 km. Borbena grupa »Borovski«, očekujući izbijanje 1. gorske divizije na određenu liniju, nije bila još stupila u dejstva tako da 3. bataljon 2. KNOP odreda nije u to vrijeme imao značajnih borbi. 16 juna 1942. godine za vrijeme svih borbi na sektoru 3. bataljona prema Bosanskoj Gradišci, neprijatelj je uz povremene ispade pojačao dejstva artiljerije sa istočne zaprečne linije i sa monitora na rijeci Savi. (293,95) 16 juna 1942. godine 4. bataljon 2. KNOP odreda napada neprijatelja koji se ukopao na cijelom svom sektoru. Poslije kraće borbe neprijatelj je potisnut na cestu Prijedor-Banja Luka. Noču između 17. i 18. juna 1942. godine, nakon osam dana uspješne borbe i zadržavanja neprijateljskih snaga u rejonu sela Bronzanog Majdana i Piskavice, 1. krajiška brigada se izvukla preko rijeke Sane i stigla u Podgrmeč i time izbjegla potpuno okruženje za koje je neprijatelj angažovao njemačku borbenu grupu »Wedel«, zapadni odsjek odbrane Banje Luke, dijelove domobranske brdske brigade, četnički puk »Manjača« i posadu Sanskog Mosta.
Jedinice 2. krajiškog NOP odreda zauzele su nove položaje koje su držale od 18. juna do 5. jula 1942. godine:
Treći bataljon je držao položaje prema neprijateljskoj zaprečnoj grupi »Istok«, i to: 1 četa: Uključno K 178 (seosko groblje) - Ćekića brdo-istočno iznad puta Bosanska Gradiška-Orahova ka trg. 151 (Azapsko brdo) - preko puta ka desnoj obali rijeke Save, ušće Goveđak (sprudom ka k 94) - Milova Dol - južno za 700 m od k 96 - južno od spruda ka putu Bosanska Gradiška - Orahova (do Đerma) - pored puta do škole u Bredi na raskršću - pored puta Bo- sanska Gradiška-Podgraci do kote 107 uključno. Komanda čete je bila u selu Bistrici.
2 četa: Uključno grupa kuća zapadno od mlina na lijevoj obali Jablanice-jugozapadno oba- lom Jablanice ka Vrbaškoj k. 105 (Donji Podgraci) - preko Selakuše na sjeveroistočne padine sela Grabavci (oko kuća Šukala) - zaseok Bavrlići k. 154 uključno. Komanda čete je bila u selu Grbavci u kući Stevana Matavulja.
3 četa: Istočne padine sela Samardžije k. 178 (uključno) - potok Turjak - selo Adžići - za- padno putem prema k. 279 (južnije) - sjeverno od Gradiške - jugozapadno ka k. 283 (uključno). Komanda čete je bila u selu Samardžije.
4 četa: Uključno kota 526-preko bezimenog potoka-sjeveroistočnim padinama Livadice (do samostalne kuće) - jugoistočno putem do k. 812 (isključno). Komanda čete je u Livadicama. Štab bataljona je bio u selu Gornji Podgraci.
Drugi bataljon je držao položaje prema neprijateljskoj zaprečnoj grupi »Sjever«, odnosno »Sjeverozapad«, i to: Desna granica i lijeva granica 3. bataljona na položajima selo Orahova-Međeđa-Trubarčevo brdo - k. 212 - zapadne padine Jankovca-zapadna ivica sela Gunjevci k. 209 - Golina kosa-sjeverozapadna ivica sela Pucari k. 166 - sjeverna ivica zaseoka Vučenovići-Kukići-sjeverna ivica sela Koturovi-sjeverozapadne padine-trg 404-Mednjak-sjeverne padine kose Klimenta i Gradine-sjeverne padine-zaselak Podgleđevo-sjeverozapadne padine-Trubarovo brdo-rijeka Mlječanica. Lijeva granica je desna granica 1. bataljona. 3. četa: Desna granica je lijeva granica 3. bataljona. Kontroliše rejon na liniji sela Orahova-sela Međeđa-Trubovćevo brdo, a posjeda položaje k. 212-zapadne padine Jankovca-zapadnu ivicu sela Gunjevci k. 209 - Gradina kosa-sjeverozapadna ivica sela Pucari-kota 166-sjeverna ivica zaseoka Vučenovića i Kukići-sjeveroistočno zaselak Drvenice-isključno selo Koturovi, sa teži-štem odbrane u selo Pucari-Koturovi. Lijeva granica u selu Koturovi (isključno). 6. četa: Desna granica je lijeva granica 3. čete. Lijeva granica zaključno sa selom Koturovi. Posjeda i brani selo Koturovi, sa položajima na sjevernoj ivici kose Mednjak (trg 440). 1. četa: Desna granica je lijeva granica 6. čete. Lijeva granica je desna granica 5. čete. Položaji na sjeverozapadnoj padini k. 401 - Mednjak-sjeverne i zapadne padine kose Klimenta (zaključno). 5. četa: Desna granica zaključno bezimeni potok između kose Klimenta i Gradine. Lijeva granica je tlesna granica 2. čete. Položaji na sjevernoj padini kose Gradina-sjeverne padine bez-imene kote (istočno od slova »A« natpisa Košića) - isključno grupa kuća (sjeverno od slova »A« natpisa Košića). 2. četa: Desna granica zaključno grupa kuća (do slova »A« natpisa »Košića«). Lijeva granica je desna granica 4. čete. Položaji na sjevernim padinama zaseoka Pogleđeva. 4. četa: Desna granica zaključno grupa kuća Ličani-selo Mlječanice, a lijeva granica je rijeka Mlječanica-desna granica 1. bataljon. Položaji na sjevernoj ivici kuća Ličanina-sjeverne padine Trubarevog brda i južna ivica kuća Došena-desna obala rijeke Mlječanice. Štab 2. bataljona bio je u selu Pogleđevo (kuća Trkulja). Prvi bataljon je održao položaje prema neprijateljskoj »sjeverozapadnoj« zaprečnoj grupi, i to: Desna granica je rijeka Mlječanica; lijeva granica je desna granica Udarnog bataljona-potok Studena (sve zaključno za 1. bataljon). Položaji na lijevoj obali rijeke Mlječanice-zaselak Bokani-Kesići-Macure-Gajići-Prodani-Marini-Vidovići-jugozapadne padine Vilića brda. /. četa: Desna granica je granica bataljona (položaj Macure). Položaj na lijevoj obali rijeke Mlječanice-zaselak Bokani-Kesići-isključeno Macure. Lijeva granica isključeno Macure. 2 četa: Desna granica je lijeva granica 1, čete. Položaji na zaseoku Macure-Gajići-Prodani-Marini (zaključno). Lijeva granica je zaselak Marini. 3 četa: Desna granica je lijeva granica 2. čete. Položaji na zaseoku Vidovići-jugozapadne padine Vilića brda. Lijeva granica između Prvog i Udarnog bataljona. Štab bataljona je bio u Macurama (k. 340). Udarni bataljon je držao položaje prema neprijateljskoj »južnoj zaprečnoj grupi«, i to: Udarni bataljon zaposjeda i brani položaje na liniji (isključivo) Vilića brdo-zapadne padine Pohurine brda-južne padine Okrugla brda-južne padine Maslin-Baira-jugozapadne padine Paripova kosa-zapadne i južne padine Kozaračkog kamena- 1 536 - k. 704-k. 806 (Mrakovica, zaključno). /. četa: Desna granica bataljona-brdo k. 265 - potok Studena - isključno k. 493-zaselak Stojanovići-zapadne i južne padine Pohorina brda-kuće Mudrinića-južne padine Okrugla brda-zaselak Banovići-Ličani-Selaci. Lijeva granica: zaključno k. 271-bezimeni potok-između sela Božići-sela Palančište-raskrsnica puteva-Kovačevo brdo. 4. četa: Desna granica je lijeva granica 1. čet. Položaji: južne padine Kovačeva brda i Maslin-Bair-k. 463 (Paripova kosa)-zapadne padine Klupine kose-sjeverna ivica-Gornji Garevci. Lijeva granica je potok Repušnica. 3. četu Desna granica je lijeva granica 4. čete. Položaji: istočna ivica sela Gornji Garevci-zapadne padine Kozaračkog kamena-zaselak Podgrađe-k. 492-južne padine, k. 535-zaselak Alagići. Lijeva granica: zaselak Alagići-cesta Kozarac-Mrakovica-k. 536 (sve zaključno). 2. četa: Desna granica je lijeva granica 3. čete. Položaj: isključno k. 536 - k. 704-Mrakovica (k. 806). Lijeva granica: slova »M« natpisa Mrakovica (k. 806, sve zaključno). Štab bataljona je bio na Maslin-Bairu. Četvrti bataljon je držao položaje isto prema neprijateljskoj »južnoj zaprečnoj grupi«, i to: Desna granica uključno Debeli Brijeg (k.478) - iznad kuća sela Blato - ivica šume Drenovača -južne padine Skadar-zaselak Gajići-južno Kljunak-mlin na moštaničkoj rijeci - zapadno k. 624 (Koda) - zapadno k potoku Lamovita (iznad mlinova) - južne padine Glavice (k.720) - k.561 -južno od zaseoka Vučkovci - zaselak Rustići (usamljeni krst) - selo Miljevići - k.437 - tzv. Ravno brdo - Kuk - zapadno k.542 - južna Trnovača (k.623) - k.647 - istočne padine Markova brda (k.579) - uključno k.812. 3. četa: Desna granica je lijeva granica Udarnog bataljona - isključivo cesta Kozarac - Mrakovica. Položaji: zapadne i južne padine k. 478 (Debeli brijeg) - južne padine k.606 - jugozapadne padine Drenovače - zapadne i južne padine k.654 (Skadar). Lijeva granica isključivo zaselak Pajići, zaključno zaselak Ljubičići. 2. četa: Desna granica je lijeva granica 3. čete. Položaji: zaselak Gajići - južne padine k.624 -mlinovi na Zamoštaničkoj rijeci -južne padine k.561 Lijeva granica zaključno k. 561. /. četa: Desna granica je lijeva granica 1. čete. Položaji: zaselak Vučkovci - usamljeni krst -zaselak Rustići - selo Miljevići - zapadne i južne padine k.437 - mlin na rijeci Bistrici - k.542 -k.623 - Trnovačka - k. 647 - istočne padine k.579 (Markovo brdo) - k.812 (uključno). Lijeva granica je granica između 3. i 4. bataljona. Štab bataljona se nalazi na Malom Visu (Tisovo vrelo, k.898). 18. juna 1942. godine jedinice 1. gorske divizije posjele su ove položaje: 1. gorski zadrug, 2. bojna kod sela Bjelajci, 3. bojna sela Maglajci, 1. bojna kod sela Pogleđevo; 2. gorski zdrug, 2. bojna na Visu (k.401) i Vilića brdu (k.493), 3. bojna na Pohorinom brdu (k.506), dok se 1. bojna sa borbenom grupom »VVedel« nalazila u rejonu Palančišta. Legija »Francetić« pljačkala je napuštena sela pozadi lijevog krila ovih jedinica. (11,204) Drugi KNOP odred u okruženju od 18. VI do 5. VII 1942. godine Partizanske jedinice, pod komandom Operativnog štaba za Kozaru, držale su položaje: 2. bataljon od sela Bjelajci do sela Pogleđeva, a 1. sa dijelovima Udarnog bataljona od Visa (k.401) do Pohorina brda. One su 18. juna iznenada napale neprijatelja. Prvi bataljon je brzo zauzeo Vis (k.401) i Vilić brdo, odakle su odbačene 2. i 3. bojna 2. gorskog zdruga uz teške gubitke. 2. bata-ljon je izbacio 2. i 3. bojnu 1. gorskog zdruga iz sela Maglajci i sela Bjelajci. Jedino se u Pogleđevu držala 1. bojna 1. gorskog zdruga.
Ali, neprijatelj se ubrzo sredio i preduzeo protivnapade. Naizmjenično su vršeni partizanski napadi i neprijateljski protivnapadi. Često je dolazila do borbe prsa u prsa. Partizanske bombaške grupe i ostale jedinice upadale su u neprijateljske rovove i zauzimale ih upotrebom bombe i noža. Ali, pred kraj dana neprijatelj je uspio da zauzme ponovo Pohorino brdo i Vilića brdo. Žestoke borbe su vođene i u toku noći. O žestini borbe, o gubicima neprijatelja i njegovu kolebanju vidi se iz izvještaja komandanta 1. brdske divizije u kom piše:
»Neprijateljski gubici su znatni, ali ni naši nisu mali. 9. i 12. satnija ustaško-domobranske pukovnije izgubile su više od jedne trećine svojih boraca. Samo treća bojna ustaško-domobranske pukovnije imala je toga dana 10 mrtvih i 26 ranjenih.
Srazmjerno veliki gubici, već u početku nadiranja, nepovoljno utiču na moral neuvježbane mlade zelene trupe. Treće bojna je pokolebana. Neprijatelj je toliko žilav da su topovi uvučeni u streljačku crtu i izravnom vatrom tuku u neprijateljske postave. Dijelovi neprijateljskih tijela lete po zraku, ali ostaci ne popuštaju postave. Već prvog dana moramo uvući u prvu borbenu crtu jednu pričuvu.« (293,94)
18. juna 1942. godine su prednji dijelovi domobranske 1. gorske divizije dostigli zaprečnu liniju Bosanska Dubica - Prijedor, kako je planirano, ali se partizani u zapadnom dijelu Kozare i dalje uporno bore. Iz izvještaja se vidi da je opkoljavanje Kozare i Prosare izvršeno, ali da je sada potrebno da se partizani unište. To je moguće samo stalnim napadima, jer blokadom i uznemiravanjem se uspjeh ne može postići. Nije se računalo na takvu jačinu partizana, njihovu angažovanost, opremu i borbenu vrijednost.
General i komandantu Srbiji Bader, zbog toga što se partizani uporno bore za svaku stopu Kozare, naređuje da se postojeće snage pregrupišu u cilju da još čvršće drže kružnu osnovicu oko Kozare i da je upomije brane od partizanskih snaga spolja i iznutra. Za dejstva sužavanja obruča njemu su bile potrebne nove i svježe snage, tj. pojačanje.
18. juna 1942. godine 2. brdske brigade izbila je na komunikaciju Prijedor - Dubica. 1. bataljon 2. krajiškog NOP odreda, koji je dotle vodio borbe na širokom frontu, prikupio se u rejonu Patrije i Gornjeg Jelovca i uspostavio vezu desno sa Drugim, a lijevo sa Udarnim bataljonom 2. KNOP odreda. Istog dana u popodnevnim časovima 2. brdska brigada produžila je nastupanje sa ciljem da zaposjedne položaje istoćno od ceste, na liniji Puharino brdo - Patrija - k.401, da bi ovladala cestom i uspostavila neometan saobraćaj između Prijedora i Dubice. (293,96)
18. juna 1942. godine, kada je neprijatelj ovladao cestom Prijedor - Knežica - Bosanska Dubica, izbijajući do sela Pogleđeva pod Kozarom, narod se povlačio dublje u Kozaru. (404,726)
Dok su neprijateljske jedinice bile u pokretu, 1. bataljon 2. KNOP odreda pod komandom Žarka Zgonjanina prelazi u protivnapad. Protivnapad je bio usmjeren u centar neprijateljskog rasporeda na pravcu kretanja 2. bataljona 2. brdske brigade. Udar je bio tako iznenadan i snažan da je u borbenom rasporedu brigade stvorena breša u širini 6 do 7 kilometara. U ovom protivna-padu ubijeno je 60 neprijateljskih vojnika, dok ih je 283 zarobljeno. Među zarobljenim nalazili su se i dva oficira i 5 podoficira. Zaplijenjeno je 325 pušaka, 24 puškomitraljeza, 8 teših mitraljeza, 9 minobacača kalibra 82 mm i 10 malih minobacača, 2. brdska topa k.65mm, 15 mašinki, 50000 metaka, 55 konja i mnogo druge ratne opreme (293,97).
18. juna 1942. godine Štab 2. krajiškog NOP odreda u izvještaju o ovim borbama konstatuje da su u silnom naletu partizani uz učešće pozadine razbili i uništili 2. bojnu gorskog zdruga. Tom prilikom ubijeno je 50-60 neprijateljskih vojnika, mnogo ranjeno, a 283 zarobljeno. Među njima 2 oficira i 5 podoficira. Zaplijenjeno je 300 karabina, 20 puškomitraljeza, 8 teških mitra-Ijeza, 4 velika i 10 lakih bacača mina, 2 brdska topa 65 mm, 15 njemačkih strojnica, 50.000 metaka, dosta mina i granata, 55 konja i mnogo druge ratne spreme. Isti dan jedna četa 1. bataljona razbila je i uništila jednu satniju lovačke bojne. Ubijeno je 15, a više zarobljeno i ranjeno. Zaplijenjeno je 20 pušaka, 4 puškomitraljeza, 4-5 sanduka municije, nekoliko konja i druge opreme. (404,680). Sjećajući se toga događaja, komandant 1. bataljona Žarko Zgonjanin u svojim ratnim uspomenama zapisao je:
»U toj gotovo bezizlaznoj situaciji Lazo Banjac, komandir omladinske čete, javio mi je da je na drumu od Prijedora primijetio neprijateljsku snabdijevačku kolonu i da je svoj prvi vod, pod komandom Bože Savića, poslao u zasjedu. Oko 11 časova dobio sam ponovo izvještaj od komandira omladinske čete da je Božo Savić sa svojim vodom uspio da zaplijeni 10 sanduka municije zajedno sa konjima. To je četama povratilo moral; sada smo već lakše mogli da dišemo.
Tačno u podne neprijatelj je poslije snažne minobacačke vatre krenuo i u silovitom naletu izbacio nas iz Jelovca. U šumi njegove čelne čete odjednom su usporile kretanje i ubrzo se zaustavile. U gustoj kozaračkoj šumi nisu se osjećali sigurno i to je bio trenutak koji mi nismo smjeli da propustimo.
Komandiru Treće čete Radetu Pilipoviću (koji je smijenio ranjenog Gojka Kukavicu) naredio sam da neprijatelja vezuje vatrom, a Omladinsku četu i Prvu četu izvukao sam na Patriju i iznenadnim protivnapadom u bok natjerao ustaše da se povuku na polazne položaje. Mi smo se našli na brisanom prostoru tučeni mitraljeskom i minobacačkom vatrom.
Oko 3 časa po podne Šoša nam je uputio poruku da se Gustavićeva ljevokrilna kolona probijala sa sjevera rječicom Mlječanicom i da ni po koju cijenu ne dozvolimo da se spoji sa desno-krilnom brigadaom ispod nas. Bilo im je jasno da u ovom trenutku nismo smjeli mirovati. Pozvao sam komandire Prve i Druge čete i naredio im da drže položaje, a sa svojim Udarnim vodom i jednim vodom 1. čete (oko 80 boraca) provukao sam se neprimijetno između ustaških položaja na Planicu, a zatim sa južne strane zaobišao Ravni gaj i, puzeći kroz visoku paprat, izbio na kosu Sredelj, neprijatelju iza leđa. Bilo je oko 5 časova po podne. Počela je da pada sitna kiša. Ispred nas na desetak metara ustaše su iz teških mitraljeza tukle preko ceste položaj naše Prve, Druge i Treće čete. Povikao sam iz svega glasa »Juriš!« i uz jedno gromoglasno »Ura!« za tren oka likvidirali smo poslugu mitraljeza. Zatim smo te iste mitraljeze upravili na položaje jedne domobranske čete, koja je bila u rezervi. Tu smo zarobili 50 domobrana i 30 konja, a onda smo se spustili niz brdo prema ustaškim i domobranskim četama u prvim borbenim linijama. Gotovo istovremeno s druge strane druma krenule su sve tri moje čete na juriš. Nastao je neopisiv krkljanac. Unezvijerene ustaše su se izmiješale kao ovce ne znajući na koju stranu da bježe. Odjednom na nekoliko metara ispred nas neko je ispalio iz automata dva rafala u vazduh. Mogao nas je, da je htio, kao od šale pokositi. Uhvatili smo ga. Bio je to domobranski podoficir.
- Zašto nisi pucao u nas? - upitao sam ga. Tresao se od straha. Ispočetka nije mogao ni riječi da izusti, a onda je promucao:
- Ja. . . ne znam šta je ovo.
Iz jednog čestara izletio je sa rukama podignutim uvis jedan domobranski poručnik.
- Nemojte da me ubijete, pokazaću vam gdje su vatreni položaji naše baterije.
Zacvilio je i sa ispruženim rukama pošao niz jednu pošumljenu strminu.
Potrčali smo za njitn i kad smo izbili na proplanak, pred nama su bile dvije brdske haubice i dva minobacača. Artiljerci su nišaneći kroz cijev još otvarali vatru na naše položaje, Nismo imali šta da ćekamo. Raspalili smo iz puškomitraljeza i pušaka i za nekoliko minuta baterije nisu više postojele« (293,99).
Primivši izvještaj o porazu 2. brdske brigade na Planici, komandant 1. brdske divizije hitno formira od raspoloživih rezervi u Kostajnici i Dubici novi bataljon sa ciljem da zatvori pukotinu na desnom krilu svog borbenog rasporeda.
O porazu 2. brdske brigade od 18. juna 1942. godine u operacijskom dnevniku 1. brdske divizije zapisano je:
»II/2 G.p.p. i III lovačka bojna u početku uspješno napreduje, ali oko 18 sati neprijatelj prvo uspijeva da obuhvati lijevo krilo prednje kolone (III lovačka), a potom se pojavljuje II/2 G.P.P. sa svih strana. Napadnut sa svih strana znatno nadmoćnijim neprijateljskim snagama, oslabljeni II zdrug morao je popustiti.
Gubici su bili veliki, nastupila je u jednom času i panika, ali je držanje jedinica sve do zadnjeg časa bilo junačko. Borbe su bile natčovječne.
Gubici tih dana: 45 poginulih, 82 ranjena, 386 nestalih. (11,205)
Po prijemu prve vijesti o navedenim događajima kod II zdruga (18. VI u 22.00 sata) skupljamo iz posade Dubice i Kostajnice sve što se da skupiti i formiramo skrpanu bojnu (potpukovnik Šimić) od:
3. i 4. satnije IV ustaške bojne; 3 satnije XII ustaške bojne; strojopuščane satnije XII usta-ške bojne; 9. satnije 11. pješadijske pukovnije; svega oko 300 pušaka, sa 4 strojnice, 2 bacača i 4 mala tenka, te ih ubacujemo u otvorenu rupu.
Desno krilo I zdruga, na Visu (401) u selu Pogleđevu uslijed povlačenja lijevog krila II zdruga, ostaje otvoreno i usamljeno.« (293,100)
Ubrzo je ovaj položaj bio ojačan i novim bataljonom »Šnjur«.
Bio je to zaista težak poraz 2. brdske brigade, koji se nije mogao popuniti njenim sastavom ni rezervama. Kako se iz gornjeg dokumenta vidi, popuna je morala da stigne iz dubine, iz jedinica koje nisu bile u sastavu 1. brdske divizije. Prema podacima dobivenim od zarobljenih neprijateljskih oficira, 2. brdska brigada brojila je oko 2300 vojnika i oficira. Nije teško zamisliti u kakvu je moralnu krizu bila dovedena ova neprijateljska jedinica poslije gubitaka od 513 vojnika u jednoj jedinoj borbi od nekoliko časova.
Taj isti zdrug, srušen 18. VI, pribira se vrlo brzo i već 19. VI zatvara potpuno rupu i opet je na svom postavu.
Lazo Krneta u knjizi »Kozara u NOB-u« piše:
»U vrijeme ofanzive na Kozari juna-jula 1942. godine bila su tri proboja neprijateljskog
obruča.
Prvi proboj je izvršen 18. juna 1942. godine, kada je uništen Gorski zdrug brdske divizije. Kroz probijeni obruč izašlo je oko 2000 - 3000 stanovnika, ljudi, žena i djece na čelu sa Draganom Zgonjaninom i još nekim odbornicima.« (275,501) (404,681)
U Prijedoru sam pronašao Lazu Krnetu i on mi je lično ispričao ovo: »Prvi proboj obruča izvršen je 18. juna 1942. godine. Žarko Zgonjanin, komandant 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda, i Ratko Vujović Čoče, politički komesar 2. krajiškog NOP odreda, naredili su nam da se narod iz Kozare, koliko može, izbavlja iz obruča. Tako je došlo do proboja obruča 18. juna 1942. godine. Tad je uništen jedan gorski zdrug koji je brojao oko 300 neprijateljskih vojnika. Preko tog položaja, kog je držao uništeni gorski zdrug, izašlo je iz obruča iz Kozare oko 2-5000 stanov-nika, pretežno iz novskog i prijedorskog sreza. U prvom proboju iz obruča nije bio cilj naoruža-nih boraca NOR-a da izlaze iz Kozare, pa se zato ovaj proboj nije zabilježio«, priča Lazo Krneta, učesnik događaja. (275,501)
Istina je da su 18. VI 1942. godine ostaci Drugog gorskog zdruga u neredu odstupili preko ceste Bosanska Dubica - Prijedor. Zadržali su se tek na položajima Asina straža (tt 429) - Sredel (tt 370), gdje su se poslije dva dana sredili. Ovim je napadom stvorena velika breša u neprijateljskom rasporedu koju on nije uspio da zatvori čitavih 48 časova. (11,205) Kroz stvorenu bre-šu ovom prilikom je izišlo svega oko 5000 stanovnika iz obruča. U obruču u Kozari ostalo je ostalo stanovništvo. (11,205)
Vratimo se na 18. juni 1942. godine, dan poraza 2. brdske brigade. Ovog istog dana kad je njen front na Planici bio razvijen, doživljela je ona još jedan težak gubitak u pozadini, iza prvih borbenih linija. U pokretu ka svojim prednjim dijelovima, njena komora sukobila se sa 4. četom 1. bataljona 2. KNOP odreda, koja se nalazila na lijevoj obali Sane i bila u pokretu od Grabešnice za selo Marine ka glavnini ovog bataljona na položaju. U sukobu do koga je iznenadno došlo četa je ubila 15 i zarobila 60 domobrana sa jednim oficirom. Zapljenjeno je 75 pušaka, nekoliko malih bacača mina, 12 sanduka municije, 15 dvoosobnih kola i 10 kara.
Kao što se iz sačuvanih neprijateljskih dokumenata vidi, porazom od 18. juna 1942. godine desno krilo 1. brdske divizije dovedeno je u veoma ozbiljnu krizu. Potreban je bio samo još jedan udar pa da desnokrilna, 2. brdska brigada ove divizije bude potpuno uništena. Da su snage 2. krajiškog odreda u tom trenutku bile orijentisane na ofanzivnu akciju u cilju izvlačenja sa Kozare, ovo bi za takvo rješenje bila idealna šansa. Tim prije što je stvorena breša u neprijateljskom rasporedu ostala sve do 22. juna. Za usvajanje takvog rješenja već su postojali objektivni uslovi: neprijatelj je već bio uveo u borbu ogromne i daleko brojno i neuporedivo tehnički nadmoćnije snage, izvršio je već operativno okruženje i prelazio u stezanje obruča oko Kozare, pokazujući krajnju odlučnost u sprovođenju svojih namjera. U štabu 2. krajiškog NOP odreda do preloma u ocjeni situacije još nije bilo došlo. U njemu se još mislilo na stari, već vremenom ukorijenjeni način da se neprijatelj razbije i sačuvaju pozicije na Kozari. Uslijed toga, pojedini porazi neprijatelja i breše u njegovom obruču nisu posmatrani sa stanovišta mogućnosti izvlačenja jedinica i naroda iz obruča, već su korištene za podizanje morala boraca i naroda, a s druge strane, takvi uspjesi su i u samom štabu podgrijavali iluzije da je neprijatelja mogućno razbiti i natjerati da odustane od osvajanja Kozare. Zbog toga je štab Odreda tražio nove mogućnosti za postizanje takvih, u datoj situaciji stvarno samo taktičkih utjeha u sprečavanju neprijateljskog nastupanja. Takav smisao imala je i nešto ranije njegova odluka o upućivanju zamjenika komandanta Josipa Mažara Šoše i političkog komesara Ratka Vujovića u privremeni operativni štab na pravcu nastupanja 1. brdske divizije. Pri tome se ne smiju gubiti iz vida svi značajni faktori koji su vukli na takva rješenja. Riječ je bila o partizanskom odredu koji je i po načinu nastanka i po shvatanju boračke mase i po svojoj organizaciji bio vezan za teren Kozare, radilo se o borcima i starješinama koji su iza sebe imali gotovo godinu dana uspjeha i pobjeda, koje su pothranjivale njihovu samouvjerenost i potcjenjivanje neprijatelja. Bilo bi od neprocjenjivog značaja da su bar zbjegovi naroda i ranjenici izvučeni kroz nastalu brešu i upućeni za Podgrmeč, tim prije što ih je mogla sa uspjehom prihvatiti 1. krajiška brigada, koja se nalazila na lijevoj obali Sane u pokretu ka Kozari.
Obrad Stišević, komandant 2. krajiškog (kozarskog) NOP odreda piše: »Na partijskom savjetovanju u Kozari, posle završetka ofanzive, provučeno je o nekom Operativnom štabu na Kozari i dvojnom komandovanju. O tom su i neki autori pisali u literaturi. Ovo je netačno. To je pitanje razjašnjeno na simpozijumu održanom na Kozari 1977. godine. U stvari, radi se o sljedećem: Na jednom od sastanaka ćlanova štaba Odreda i sekretara OK KPJ (bez političkog komesara Odreda Boška Šiljegovića koji nije bio na Kozari za sve vrijeme trajanja ofanzive) dogovorili smo se da drug Šoša pođe u štab Drugog bataljona i da pomogne oko koordinacije u akcijama 1,2, i 3. bataljona. Šoša je tamo poslat, jer je on bio prije komandir 2. čete na tom terenu i dobro je upoznat sa borcima i terenom. Drugovi Miloš Šiljegović i Ratko Vujović Čoče u to vrijeme nisu bili članovi štaba našeg Odreda. Oni su bili oficiri Operativnog štaba za Bosansku krajinu i na teren Kozare su došli po specijalnom zadatku obavještajne prirode, neposredno pred sam početak ofanzive i tako ostali sa nama. U literaturi autori navode da je Ratko Vujović Čoče komesar Odreda. On za vrijeme ove neprijateljske ofanzive to nije bio i nije imao nikakvu funkciju određenu od štaba Odreda. Neki autori u literaturi pišu da smo mi računali da ćemo razbiti neprijateljsku ofanzivu, jer smo bili opijeni ranijim pobjedama. To nije tačno. Činjenica je sljedeća: Mi smo vrlo brzo došli do podataka da je neprijatelj krenuo na nas sa vrlo velikim snagama i brojnom tehnikom sa zadatkom da uništi nas partizane i potpuno raseli ili poubija narod Kozare. On je odmah tako i postupao. U toj situaciji mi smo na Kozari imali između 400-500 ranjenika, najveći broj sa zauzimanja Prijedora. Veliki su bili teški ranjenici čije su rane doneklen sanirane, ali mnogi od njih su bili u životnoj opasnosti — po mišljenju ljekara — ako ih pokrenemo. Zato smo mi preduzeli mjere da se iskopaju podzemna skloništa da bismo ih smje-stili. Tako isto za materijal i štampariju. Sve je to iziskivalo vremena, a ne da smo mi bili vojni-čki »laici« i opijeni ranijim pobjedama i vjerovali da možemo pobijediti tako moćnog neprijate-lja. Mi smo prije ove ofanzive imali računati na pobjedu, pogotovo kad nam je deo snaga 4. ba-taljona sa 1. brigadom odsječen i odbačen prema Grmeču. Za vrijeme trajanja borbi u Kozaru je pobjegao veliki broj naroda i pored našeg nastojanja da se ne grupišu u Kozari već da ostanu kod svojih sela. To je zahtijevalo nove napore. Sve nam je to otežalo situaciju. Zato smo mi do-nijeli odluku da branimo Kozaru, odnosno ranjenike i narod dok se ne stvori situacija za pro-boj iz obruča. Od Operativnog štaba za Bosansku krajinu nismo dobijali odgovora na naša tra-ženja da nam se pomogne u proboju, a za Prvu brigadu takođe nismo znali. Vezu sa 1. brigado-m smo uspostavili tek 5. jula posle našeg djelimičnog proboja i njihovo napada na Dobrljin. Oni nam ni tada nisu mogli priteći u pomoć.
Od samog proboja neprijatelja za Prijedor mi smo na više sastanaka proučavali kada, kako i kuda da se probijemo za Grmeč. Bila je jedna varijanta u početku da se preko Lamovite i Omarske dalje probijemo, ali smo ustanovili da neprijatelj na tom pravcu raspolaže tenkovima i konjicom, a put bi bio dug i težak preko ravnice, naročito po danu kretati se, a mi zastoje ne bismo smjeli praviti, pa je ova varijanta otpala.Postojala je varijanta da se ide u Centralnu Bos-nu, ali je ona odmah odbačena iz više razloga. Kao najpovoljnija i najsigurnija pokazala se ona koju smo izabrali: blizu proboja su bili i ranjenici i zbjeg naroda. Postavlja se pitanje da li smo mogli ranije krenuti? Tačno je da smo mogli, ali još uvijek nismo smjeli da se izvlačimo iz šume. Tu smo bili najsigurniji. Veliko je pitanje da smo se ranije probili iz Kozare da neprijatelj ne bi krenuo za nama i presreo nas na Sani i slično.
Još o jednoj činjenici, koja je u ratu vrlo važna, o psihologiji masa mora da se vodi računa, a što većina istoričara prenebregava. Činjenica je da smo više puta razbijali neprijateljski front i narod je djelomično izlazio; iako je mogao gotovo sav da izađe, ali on nije htio, rađe je ostajao u Kozari, u šumi. Slično je bilo i sa borcima. Imali smo više grupa i jedinica koje, kad su došle na cestu i trebale da krenu, rađe su se vratile u Kozaru, pa čak i po cijenu probijanja neprija-tcljskih linija i slično.
Dakle, da zaključim, mi smo bili svjesni da se moramo probijati iz neprijateljskog obruča još od početka ofanzive pa sve do samog proboja i na tome smo uporedno radili i proučavali uz svu borbu koja je neprekidno trajala dan i noć.«
I pored velikog gubitka, 1. gorska divizija je i dalje nastojala da ovlada komunikacijom Dubica - Prijedor i izbije na liniju sela Maglajci - selo Pogleđevo - Vis (k 401) - Vilić brdo - Pohorino brdo (k 506), trudeći se da na Karanu uspostavi i učvrsti vezu između unutrašnjih krila 1. i 2. gorskog zdruga. Štab divizije je na ovome insistirao, jer je na spoju bio najjači pritisak partizanskih jedinica do 18. juna 1942. godine. Veze između unutrašnjih krila 1. i 2. zdruga nije uspostavljena. U pozadini neprijatelja dejstvovale su pozadinske čete i diverzantske grupe. Neprijatelj navodi u svom operacijskom izvještaju pov. broj 168 da je i mađarska riječna flotila na Savi napadnuta vatrom bacača sa Prosare u čijem su se rejonu nalazile legije »Francetić«, borbena grupa »Borovski« i SS bataljon »Princ Eugen«.
Zbog mnogostruke brojne i tehničke nadmoćnosti neprijatelja, jedinice 2. krajiškog odreda vodile su danju uporne odbrambene borbe po dubini, a samo noću su mogle da vrše protivnapade na bokove i u pozadinu neprijatelja.
Iako uz velike gubitke, neprijatelj je ostvario svoj plan. Stezao je obruč oko snaga odreda i velike mase izbjeglog naroda i glavninom podilazio grebenu Kozare.
Štab Odreda je bio iznenađen ovom ofanzivom. Našavši se u okruženju, bez veze sa Operativnitn štabom za Bosansku krajinu, našao se u situaciji da brani Kozaru. Obrad Stišović komandant 2. krajiškog (kozarskog) NOP odreda piše: »Nismo frontalno branili Kozaru. To je bilo nemoguće, već smo branili određene pravce i sa partizanskom borbenom taktikom dočekivanja iz zasjede, munjevitim napadom, naročito noću i brzim povlačenjem i mijenjanjem položaja. Neprijatelj je uspio tako da nametne jedinicama odreda onakav vid borbe kakav je njemu odgovarao. Na odluku o ovakvom načinu borbe uticala je i želja da se zaštite ranjenici i izbjeglo stanovništvo.
Štab Odreda i poslije podilaska 1. gorske divizije grebenu Kozare ne pomišlja na proboj iz okruženja. On računa da će odlučnom odbranom planine uspjeti da slomi njegov napad i primorati ga na povlačenje. Takvo mišljenje nije imalo realnog osnova. Iz toga se vidi da ni 18. juna 1942. godine štab odreda nije sagledao svu težinu situacije u kojoj se našao i Odred i izbjegli narod. Obrad Stišović piše: »Neki autori pišu netačno da nismo pomišljali na povlačenje s Kozare. U Štabu smo držali više sastanaka u vezi pravca proboja i vršili ispitivanje od samog početka ofanzive. Samo smo odluku za proboj iz Kozare donijeli kad smo vidjeli da neprijatelj kreće da nas razbije i uništi.«
18 juna 1942. godine snage 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda ponovile su napad i potisnule neprijatelja do ceste.
19 juna 1942. godine poslije podne jedna četa Udarnog bataljona 2. krajiškog NOP odreda iz zasjede dočekala je jednu neprijateljsku kolonu na cesti Prijedor-Bosanska Dubica. Tom prilikom je ubijeno i ranjeno više neprijateljskih vojnika i 30 zarobljeno. Zaplijenjena su 4 puškomitraljeza, 25 pušaka, 5 minobacača i 2 zastave. (11,205)
Ratni dopisnik Vermahta Kurt Neher bitku na Kozari opisao je ovako>... Kad je riječ o partizanima, narodnooslobodilačkoj vojsci, ne radi se o nekoj raspuštenoj bandi, već o dobro organizovanim grupama koje u šumama Kozare štampaju sopstvene dnevne listove i raspolažu radionicama za izradu vojne opreme i municije. Na Kozari nije se vodio rat u klasičnom smislu, već sa partizanima koji vrebaju sa svih strana i koji su pod čvrstom komandom. Oni otvore vatru na kolonu u pokretu ali se ne zna odakle dolaze ti pucnji, jer oni dolaze sa svih strana. Zatim se pretraži cijeli rejon, ali se ništa ne nalazi; jednom riječju, partizani su nestali bez traga, kao da su u zemlju propali«.
Partizanski uspješni napadi izazvali su ozbiljnu zabrinutost kod neprijatelja. 19. juna 1942. godine ujutro štab 1. gorske divizije izvještava ministarstvo domobranstva radiodepešom:
»Prema podacima dobijenim od kamp grupe, desno krilo 2. gorskog zdruga na Kozari jučer popodne razbijeno i odstupilo. Situacija još nejasna. Prikupio sam pet satnija domobrana i ustaša razne jačine sa strojnicama i dva bacača i poslao sam ih iz Dubice u 2 časa put za Prijedor u pomoć. Iz Prijedora samo topništvom borna kola. Ja vodim bitnicu od 1. gorskog zdruga i 4-5 ustaških borbenih kola. Pokušavamo od 23 časa ovo javiti ali bez uspjeha.« (11,205)
Cijeli gorski zdrug odstupa na dnevnu crtu od 17. juna 1942. godine.
19. juna 1942. godine dio snaga Udarnog bataljona 2. krajiškog NOP odreda dočekao je 3. bataljon 2, brdske brigade na Bukovoj kosi, na ograncima Kozare, gotovo ga potpuno uništio i zaplije-nio veće količine oružja i municije.
Grupa »Šimić« je upućena noću 19. juna 1942. godine u 2 časa usiljenim maršom iz Bosanske Dubice desnom obalom Mlječanice u pravcu sela Hajderovaca sa zadatkom da prihvati pokolebane jedinice 1. gorske divizije i rastrojenu 1. bojnu 4. gorskog zdruga i da im omogući da se prikupe i srede radi dalje upotrebe. Iz Bosanske Gradiške hitno je upućena 3. bojna 4. gorskog zdruga preko Dubice i sela Mirkovaca koja je nazvana grupa »Šnur«. Između ovih domo-branskih grupa Nijemci su uputili jedan bataljon 734. puka. (11,207)
19. juna 1942. godine stigle su dvije satnije 3. bojne 2. gorskog zdruga koje su na zahtjev grupe »Wedel« još ranije upućene u rejon sela Svodna-selo Brezičani.
1. krajiška NOU brigada od početka pripreme za ofanzivu do 19. juna neprijatelju je nanosila velike gubitke, a i sama je imala velike žrtve. Uticala je da su borbe primile dugotrajni karakter.
19. juna 1942. godine održao se sastanak CK KPJ na kome je donesena odluka da brigade krenu za Bosansku krajinu.
19. juna 1942. godine vrhovni komandant NOP i DV, na području Zelengore naredio da se sa 4 brigade krene u Bosansku krajinu. Tito kaže: »Rekao sam da treba ići tamo gdje ćemo brigade omasoviti, gdje je žarište najjačeg partizanskog razmaha, a to je zapadna Bosna...«
Poslije 3 -.4 dana odmora u Podgrmeču, prema zamisli Operativnog štaba za Bosansku krajinu, štab 1. krajiške brigade donio je odluku da se sa 3. i 4. bataljonom ponovo pređe na teren Kozare da bi pomogao 2. krajiškom NOP odredu koji se nalazio u obruču. Prvi bataljon i dijelovi 2. bataljona 1. krajiške brigade, pod komandom Voje Todorovića, ostavljeni su u Podgrmeču sa zadatkom da dejstvuju u rejonu Bosanski Novi-Krupa-selo Suhača.
U noći između 19. i 20. juna 1942. godine 3. bataljon 1. krajiške brigade sa dijelovima štaba Brigade prebacuje se na desni bok Sane između Prijedora i Bosanskog Novog na teren 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda. Sa bataljonom su bili, pored štaba 3. bataljona, i članovi štaba Brigade Ivica Marušić Ratko, komandant; Ilija Materić, politički komesar, i Boško Šiljegović, politički komesar Drugog krajiškog NOP odreda. (404,709) Tim istim putem, dan kasnije prebacuje se i 4. bataljon i izbijaju u područje između Prijedora, Bosanske Dubice i Bosanskog Novog. Borci 3. i 4. bataljona 1. krajiške brigade bili su rodom sa Kozare. Odmah je ustanovljena veza sa dijelovima 1. bataljona 2. KNOP odreda koji su ostali izvan obruča (četa Dušana Egića).
Borbena grupa »Zapadna Bosna«, koja je 20. juna 1942. godine krenula u napad protiv jako pošumljene i ispresijecane Kozare planine (odnosi se na njemački 734, p.puk), naišla je na jugu i zapadu na žilavog i dobro naoružanog neprijatelja koji se znao vrlo vješto da brani na brdskim ivicama u svojim brdskim položajima, prelazeći u protivnapade. Čak su i žene učestvovale u borbi. Kad je 1. hrvat. brdska divizija nesmotreno i nepripremljeno udarila na tog jakog neprijatelja, na zapadnoj ivici Kozare, razbio se njen front.
20. juna 1942. godine snage Prvog KNOP odreda napale su Bosansku Krupu i zarobile čitavu satniju domobrana, mnogo ustaša, nekoliko oficira, 500 pušaka, 1 top »pito«, 10 puškomitraljeza, 6 teških mitraljeza... Snage neprijatelja, angažovane na Kozari, nisu reagovale.
Od zaplijenjenih topova u borbama 18. i 20. juna 1942. godine formirana je u Odredu baterija koja je ispomagala partizanske jedinice na pojedinim sektorima fronta. Komandir baterije bio je Dušan Šurlan, a politički delegat Đuro Prica. Komandir 1. topovskog odjeljenja bio je Dušan Aćimović, a komandir 2. topovskog odjeljenja Miloš Palija.
Dijelovi snaga 1. i 2. bataljona i Udarnog bataljona sa pozadinskom četom 2. KNOP odreda izvršili su napad na 1. bataljon 1. brdske ustaško-domobranske brigade »Ante Pavelić« koji se utvrdio na Visu (k 401), jugoistočno od sela Pogleđeva. Napad je počeo 20. juna 1942. godine oko 3 sata ujutro i trajao do 20 sati istog dana. Vršeno je nekoliko uzastopnih juriša. Neprijatelj je razbijen. Ubijeno je preko 100, a oko 30 ranjeno neprijateljskih vojnika. Zarobljeno je 30 vojnika, među njima i doktor bolnice. Gubici 2. krajiškog NOP odreda su bili oko 25 poginulih i oko 50 ranjenih boraca. (404,683) Zaplijenjena su 2 teška mitraljeza, 10 puškomitraljeza, 80 pušaka, 1 topovska cijev 75 mm i 1 top 75 mm, dosta granata, 1 bataljonska bolnica i dosta druge opreme. Partizanske snage zauzeti položaj držale su do noći između 4. i 5. jula 1942. godine, a do drugog proboja iz obruča. 711,207)
U borbama na Pogleđevu teško je ranjen komandir 2. čete Udarnog bataljona, istaknuti borac Rade Kondić. (404,705) 20. juna 1942. godine borci iz zasjede 2. KNOP odreda odbili su napad neprijatelja koji je iz Bjelajaca i Maglajaca žurio u pomoć svojim snagama na Pogleđevu.
Obuhvaćeni panikom vojnici su kao bujica bježali ispred ovog iznenadnog protivnapada neprijatelja. Dva bataljona izgubili su ovom prilikom svu svoju municiju, sve mitraljeze i svu opremu.
20. juna 1942. godine Štab 1. gorske divizije žali se ministarstvu domobranstva: »Desno krilo 2. gorskog zdruga na Kozari jučer po podne razbijeno i odstupilo. Situacija još nejasna.
Napad traje već deset dana, a borci svježi, neuništivi. Jurišaju i neprijatelja vraćaju na polazne položaje. Još uvijek ima seljaka koji ratuju bajonetima i sjekirama.«
Trpeći iz dana u dan teške gubitke, neprijateljske jedinice su počele da se demorališu. Unutar domobranskih jedinica stalno se osjećao rad i uticaj patriotski raspoloženih elemenata. 20. juna glavni stan ministarstva domobranstva svojim štabovima u Sisku, Banjoj Luci i Bosanskom Novom uputio je radiodepešu I, broj 2396, sljedeće sadržine:
»Najžurnije. Prema nepotvrđenoj vijesti talijanskog zapovjednika iz Sušaka, u posadama Banja Luke i Bosanskog Novog je nezadovoljstvo kod momčadi, a o navodnom tajne komunističke organizacije, koje predviđaju akciju u tim posadama za 20 ovog mjeseca. Preduzmite potrebne mjere.« (11,215)
O ovome je bio izviješten štab borbene grupe »Zapadna Bosna« od koga je zatražena pomoć.
Iz opkoljene Kozare nije bilo gotovo nikakvih pouzdanih obavještenja. No po učestalom danonoćnom dumbaranju neprijateljske artiljerije i povremenom bombardovanju iz vazduha dalo se procijeniti da borci 2. krajiškog NOP odreda, zajedno sa stanovništvom potkozarskih sela, odolijevaju napadima neuporedivo nadmoćnijeg i bolje naoružanoga neprijatelja. Njima se moralo pomoći da istraju i izađu iz vatrenog obruča. Dobro pripremljeni i riješeni da istraju, oni su davali sve od sebe kako bi pomogli narodu i borcima u opkoljenoj Kozari.
Uporište u Petkovcu branila je 19. četa 11. pješadijskog posadnog puka iz Bosanskog Novog, a Prljugovački most dva voda 18. čete pomenutog puka, dok je jedan vod štitio Martin brdo.
Noću izmedu 21. i 22. juna 1942. godine u poponoćnim časovima Prva i Treća četa 3. bataljona 1. krajiške brigade napale su neprijateljsko uporište u Petkovcu. Druga četa je napala Prljugovac. Planule su puške, puškomitraljezi i bombe. Neprijatelj se povukao u neredu od Petrkovca, ali je davao snažan otpor od Prljugovačkog mosta. U žestokoj borbi, koja je trajala do zore ostalo je 30 mrtvih neprijateljskih vojnika. Zaplijenjeno je 10 pušaka, 1 puškomitraljez, 5000 metaka i prilična količina ratne opreme. (83,18)
Poslije akcije i Treći bataljon je stigao u logor u šumi Karan, gdje su bili štab Brigade i Četvrti bataljon.
Neprijatelj je reagovao brzo i energično na partizanske jedinice izvan obruča, tako i na jedinice 2. krajiškog NOP odreda koje su u obruču. Avijaciji je naređeno da sa pomoćnih aerodroma u Bosanskoj Gradišci i Banjoj Luci preduzme 21. juna 1942. godine u 14,30 sati bombardo-vanje prostorije • Dolovi-Jugovićevo brdo-selo Donja Mlječanica-Elezovača-Trubarevo brdo-Košica i podrži napad 1. ustaško-domobranske pukovnije sa linije Smerdelec - k. 222-Uremovci. Oko 9 časova jedan tromotorni avion iz 1. zrakoplovne skupine izvršio je bombardovanje sa 70 bombi od po 12 kg. Bombardovanje je nastavljeno do kraja dana.
21. juna 1942. godine štab 1. gorske divizije naredio je povlačenje svog lijevog krila sa položaja sela Maglajci-sela Aginci na k. 222, kod sela Uremovaca, da bi tu sredio svoje jedinice.
21. juna 1942. godine neprijatelj, potpomagnut artiljerijom i avijacijom, napada na teren 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda koji se povlači u brda. Kad je neprijatelj došao na blisko odstojanje zasut je jakom vatrom i bio prisiljen da se povuče na polazne položaje. Neprijatelj je imao 30 mrtvih i više ranjenih. (404,684)
21. juna 1942. godine neprijatelj s juga napada dijelove Udarnog bataljona na položajima kod sela Palančišta, Božići i Gornji Garevci. Dočekan je bliskom vatrom ispred sela Palančišta, gdje je neprijatelj imao 30 mrtvih i preko 30 ranjenih vojnika i odbačen na polazne položaje. (11,208)
U selu Božićima poginuo je Branko Damjanović, komandir 3. čete Udarnog bataljona, borac i vodnik voda u Kozarskoj proleterskoj četi. Teško je ranjen i Jovica Savinović, politički komesar 3. čete. (404,705)
Poslije predaha od jednoga dana snage 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda kreću u napad pravcem sela Elezovača-selo Uremovci. Kako je i neprijatelj već bio u pokretu, dolazi do žestokih borbi u susretu, u kojima neprijatelj uspijeva da uz stalnu podršku avijacije potisne 2. bataljon 2. KNOP odreda i ovlada linijom sela Elezovača-selo Mlječanica. Ovog istog dana i naš 1. bataljon vrši napad pravcem Patrija-selo Donji Jelovac, tako se vodi frontalna borba na širini od 15 km sa promjenjivom srećom i za jednu i za drugu stranu. Inicijativa ispuštena 21. juna 1942. godine nije mogla biti povraćena. Uslijed velike nadmoćnosti neprijatelja, a naročito u artiljeriji i avijaciji, koje pod uslovima dnevnih borbi postaju vrlo efikasne, snage 1. i 2. bataljona 2. KNOP odreda nisu postigle željene rezultate. (293,105)
U toku dvodnevnih borbi 20. i 21. juna na Pogleđevu poginulo je 25, a ranjeno 50 partizana. (404,683) 21. juna 1942. godine na položajima je vladalo zatišje. Umjesto da produži gonjenje razbijenog neprijatelja na Pogleđevu, privremeni operativni štab dozvoljava neprijatelju da se sredi i ubacivanjem rezervi ponovo uspostavi kontinuitet svoje napukle linije. Za ovo vrijeme
štab 1. ustaško-domobranske brigade, ubacivanjem pukovskih rezervi i blokiranjem snaga sa lijevog krila, ulaže krajnje napore da izvuče iz krize svoje dijelove koji su pretrpjeli poraz na Pogleđevu.
22. juna 1942. godine dijelovi 2. krajiškog NOP odreda vodili su žestoke borbe sa neprijateljskim snagama koje su se koncentrisale oko ceste Prijedor-Bosanska Dubica.
Očigledno je da su na slab moral ustaško-domobranskih jedinica uticale i uspješne borbe jedinica 2. krajiškog odreda od 19. do 22. juna 1942. godine.
2. gorski zdrug je nastojao da ovlada Cerskom kosom, ali nije uspio uslijed otpora jedinica 1 Udarnog bataljona. Napori 1. gorske divizije ostali su bez uspjeha sve do 22. juna 1942. godine kad je iz Prijedora stigla borbena grupa »Putlic« sa tenkovima, a borbena grupa »Snur« izbila je pred kraj dana u visinu Hajderovaca. Tako je, najzad, između 1. i 2. gorskog zdruga došlo do neposrednije taktičke veze u sadejstvu.
22. juna 1942. godine partizani su napali sjeverno krilo i odbacili 1. gorski zdrug preko ce-ste Bosanska Dubica - Prijedor na 10 km jugozapadno od Bosanske Dubice. Obuhvaćeni panikom, vojnici 1. gorskog zdruga su kao bujica bježali ispred ovog iznenadnog protivnapada neprijatelja. Dva hrvatska bataljona izgubila su svu svoju municiju, mitraljeze i opremu.
22. juna 1942. godine borbe su se nastavile. Vršeni su uzastopni napadi i protivnapadi kod sela Uremovaca, Mlječanice i Elezovače. Zbog toga i zbog nepovoljne situacije u rejonu Maglajaca i kod Jugovićeva brda, neprijatelj je tražio hitna pojaćanja da spriječi slom na frontu 1. gorske divizije.
22. juna, pred kraj dana, jedinice 1. 2. i Udarnog bataljona povlačile su se pod borbom preko kote 340 na desnu obalu Mlječanice u rejon sela Pogleđeva. U toku povlačenja izvjesni dijelovi su ostali u pozadini neprijatelja.
Od 18. do 22. juna 1942. godine težište borbi je bilo kod 1,2 i Udarnog bataljona na zapadnim padinama Kozare. Oni su u borbi protiv 1. gorske divizije, ojačane raznim ustaškim i njemačkim jedinicama, postigli značajne uspjehe. Divizija je bila zapala u tešku krizu. Ona nije bila sposobna ni da održi zauzete položaje, a kamo li da nastavi dejstva na glavnom pravcu. Zbog toga je neprijatelj uvodio u borbu nove snage iz rezerve, tako da je napokon uspio da izbije na liniju Jugovićevo brdo-selo Mlječanica-selo Elezovača-Trubarevo brdo (k 401) Skraćen je front i stvoreni su uslovi za dalje stezanje obruča u korist neprijatelja. Sa ovog položaja obezbjeđivala se komunikacija Prijedor-Knešpolje-Bosanska Dubica, koja je bila vrlo važna za snabdijevanje trupa i za manevrisanje jedinica po frontu. (11,217)
U cjelini uzevši, situacija 2. krajiškog NOP odreda još se više pogoršala uprkos niza postignutih taktičkih uspjeha. Odred je i dalje pružao otpor sa masiva Kozare, ali pod znatno težim uslovima. Štab Odreda je očekivao pomoć od Operativnog štaba za Bosansku krajinu i intervenciju 1. odreda i 1. krajiške brigade. (11,217)
Rade Bašić u knjizi »Ustanak i borba na Kozari 1941-1942. godine« naveo je sljedeće: »Bilo je niz primjera da se dječaci od 12 do 13 godina, u želji da se dokopaju oružja, prikradu u streljački stroj partizana i učestvuju u jurišima. Branko Međeđ je u svojoj 12.godini postao slavan bombaš. On je u vrijeme ofanzive imao dva starija brata u borbi, Živka i Radu, poznate junake. Branko je htio i sam da se bori. Jednoga dana došao je kod svoga brata Rade, puškomi-traljesca, i zatražio od njega pušku. Ovaj ga je samo pogledao. Bio je poznat kao ćutljiv i vrlo tvrdoglav čovjek. Ali pošto je Branko stalno navaljivao, Rade izvadi iz svoje torbice bombu, objasni mu kako će je upaliti, a zatim mu pokaza na neprijateljski rov i kroz zube procijedi: »Eto, tamo ima pušaka«. Mali Branko je shvatio. Uzeo je bombu i počeo da se, usred dana, privlači neprijateljskom rovu. Kad se privukao i spremio da upali bombu, obazre se prema bratu. »Ne boj se, ja ću te štititi svojim šarcem«, dobaci mu ovaj. Mali se osmjeli, upali i baci bombu, a zatim iskoristi pometnju kod neprijatelja, upade u rov, zgrabi jednu pušku i hitro se povuče do partizanskih položaja. Bio je izvan sebe od uzbuđenja i sreće, doživio je prvo vatreno krštenje i dokopao se oružja. Rade ga je pri odstupanju štitio svojim 'šarcem'. (11,262 i 275,321)
Rade Međed je poginuo kao komandir čete 5. krajiške (kozarske) brigade na Sremskom frontu, a Branko u četvrtoi neprijateljskoj ofanzivi kao borac iste brigade. (275,321)
Položaj na Projskoj kosi, na Kapeli, Asinoj straži i Kovačevića groblju branio je 2. gorski zdrug, ojačan jednom četom 721. pješadijskog puka 714. njemačke divizije, a na Ravnom gaju 800. brandebuškim pukom, čija je specijalnost bila da pretražuju zauzeti teren između njihovih glavnih snaga na padinama Kozare i snaga koje im obezbjeđuju zaleđe, pronalaziti mještane partizanskih sela, koji nisu uspjeli umaći u Kozaru, i odmah ih, bez ikakvog obzira, strijeljati. (83,18)
Noću između 22. i 23. juna 1942. gdoine Druga i Treća četa Trećeg bataljona, u sadejstvu s jednom četom Četvrtog bataljona, napale su neprijatelja na Lokvama. Borci su pokazivali čuda od junaštva, činili nemoguće, da učine olakšanje borcima i narodu u opkoljenoj Kozari, gdje su se nalazili i njihovi najbliži. Uslijedio je juriš na neprijateljske rovove. U streljačkom stroju bili su i komandanti bataljona Petar Mećava i Stevo Rauš i politički komesari. Lavina pucnjave i eksplozija ručnih bombi se sručila u neprijateljske rovove. U opštoj borbenoj vrevi razlijegali su se uobičajeni povici prijetnje: »Nagari! Razbucaj! Hvatajmo bandite!...«
Neprijatelj je upotrijebio i topove. Na užarene topovske cijevi ustremili su se borci Druge čete. Desno od njih nastupili su borci Treće čete. Došlo je do pravog dvoboja ručnim bombama. Branko Tatić je aktiviranu ručnu bombu doletjelu iz neprijateljskog rova, hitro dograbio i vratio da zagrmi na mjesto odakle je i poletjela. Nijemci i ustaše ponegdje su prelazili u protivnapade da odbiju juriše. Pretrpjeli su znatne gubitke. Bila je borba prsa u prsa. Čuli su se jauci. Samo naprijed!
Neprijateljski vojnici iz 2. gorskog zdruga počeli su se kolebati i popuštati. Žestok otpor davan je kod topova. Petar Marin je uzviknuo borcima: »Naprijed, drugovi, na topove!«
Vod Bože Mutića je udario neprijatelju u leđa. Više vojnika je pokošeno, većina pobjegla, a nekolicina je zarobljena. Topovi su prestali dejstvovati i ushićeni borci počeli su ih dodirivati. Oduševljenju nije bilo kraja. Naređeno je da se dva topa izvuku i privremeno sakriju. (83,19)
Neprijatelj se sredio u Crnoj Dolini i Brezičanima, uz podršku aviona, tenkova, artiljerije. Usmjerio se da ovlada izgubljenim položajima i osvoji Projsku kosu, Asinu stražu i Kovačevića groblje.
Neprijatelj je imao cilj da opkoli Treći i Četvrti bataljon.
Treći i Ćetvrti bataljon su se povukli na polazne položaje i pripremili za odbijanje neprijatelja i preduzimanje protivnapada. Povlačenje je bilo pod vatrom aviona, tenkova i artiljerije. Žestoka borba vođena je dan i noć i sutradan do podne. Neprijatelj se povlačio. (83,20)
U ovom iznenadnom napadu neprjjatelj je pretrpio velike gubitke. Samo zahvaljujući blizini jakog njemačkog garnizona u Prijedoru i intervenciji njemačkih motorizovanih i oklopnih jedinica, štab ove neprijateljske jedinice izbjegao je potpuno uništenje.
Kritičan položaj ovog štaba opisan je u operativnom izvještaju 1. brdske divizije sljedećim riječima:
»Kriza i neizvjesnost. Dijelovi stožera odstupaju do sela Krpeljeva (4 km sjevemo od Prijedora). U borbi učcstvujc sve od zapovjednika zdruga do zadnjeg vojnika i kuhara. Bitnica tuče kartačom, a dio posluge borio se kao pješak„« (293,112)
Komandant borbene grupe »Zapadna Bosna« general Štal nalazi se u Bosanskoj Dubici.
23. juna 1942. godine general Štal nadlijeće avionom front, natjeruje njemačke i ustaško-domobranske snage da po svaku cijenu povrate izgubljene položaje oko Kozare. Telegramom obavještava komandanta Srbije generala Badera o kritičkoj situaciji. General Bader odmah avionom stiže u Bosansku Dubicu i na mjestu se uvjerava da bez dovođenja pojačanja ne samo da je napredovanje zaustavljeno već da će postojeće snage biti vrlo brzo uništene.
23. juna 1942. godine general Bader telegramom iz Bosanske Dubice obavještava komandanta jugoistoka pionirskog generala Kuncea i njemačkog generala u Zagrebu Glajzeafon Horstenaue da je donio odluku o prelasku u odbranu sa obrazloženjem:
»Snagama kojima se sada raspolaže nije izvodljiv napad na dobro utvrđenu i šumovitu Kozaru, jer su njemačke snage suviše slabe, a hrvatske ne raspolažu sa dovoljno komandnog kadra, naoružanja i morala.« (275,151)
Vrhovni komandant Jugoistoka pionirski general Kunce telegramom naređuje generalu Baderu da odmah prikupi sve moguće raspoložive njemačke snage u Srbiji i da noću 23. juna 1942. godine krenu željeznićkim transportom za Bosansku Dubicu.
Komandant korpusa i komandant Srbije, general Bader, na osnovu naređenja Vrhovnog komandanta Jugoistoka, telegramom je naredio sljedeće:
»704. pješadijskoj diviziji, 714. pješadijskoj diviziji, 717. pješadijskoj diviziji, borbenoj grupi »Zapadna Bosna«;
Na znanje njemačkom generalu u Zagrebu.
Radi nastavljanja operacija borbenoj grupi »Zapadna Bosna« se od 24. VI dovode željezničkim transportima:
1. taktički štab 704. pješadijske divizije, komandant general Borovski (Borowsky), a načelnik odjeljenja major Rank.
734. pješadijski puk iz Beograda, 1. bataljon 721. pješadijskog puka 717. divizije, 2. i 4. bate-rija 654. artiljerijskog diviziona, 3. baterija 670. artiljerijskog diviziona, 4. baterija 661. artiljerijskog diviziona. Zadatak osiguranja u Beogradu preuzima 2. bataljon 724. puka koji će biti dopremljen u Beograd željezničkim transportom.
717. divizija preuzima po odlasku 1. bataljona 721. pješadijskog puka privremeno sa pola bataljona osiguranje rejona Gornjeg Milanovca«.
Ovo naređenje Vrhovnog komandanta Jugoistoka i komandanta Srbije potvrđuje da su Nijemci uništenju snaga 2. krajiškog NOP odreda i naroda Kozare podredili sve raspoložive snage, jer to su neminovno zahtijevali opšti interesi Trećeg Rajha za daljnje vojnostrategijske operacije na frontovima u Evropi i Africi. Ovo potvrđuje da su borbe na Kozari imale veliki značaj.
Njemačka komanda za Jugoistok za uništenje partizana Kozare angažovala je sve raspoložive snage njemačke, ustaško-domobranske vojske, znatan broj četnika, raspoložive snage folksdojčera (domaćih Švaba u NDH), ukupno 1344.
23. juna 1942. godine general Bader odlučuje da se nastave operacije pri borbenoj grupi »Zapadna Bosna« i da se od 24. juna angažuje borbena »Borovski« čije snage se nalaze u Srbiji. Prema naređenju komandanta 704. pd general-majora Borovski Hajnriha od 24. juna 1942. godine formirana je borbena grupa »Borovski«.
23. juna 1942. godine jake neprijateljske snage sa istočne zaprečne strane od pravca sela Šimići i Mičije krenule su u napad na naše snage i zauzele brdo Krnjin. Zaprijetila je opasnost daljem napredovanju neprijatelja kosom od Krnjina dublje u Kozaru. To bi ugrozilo snage 4. bata-ljona 2. krajiškog NOP odreda koje su obezbjeđivale teren od pravca Ivanjska-Kozarac i dovele u opasnost i sam štab Odreda.
23. juna 1942. godine izvršen je ponovo napad na položaje 4. bataljona. U rejonu Mrakovica napad je odbijen. Bataljon je imao 5 mrtvih i 8 ranjenih. (11,208)
Dijelovi 1, 2. i Udarnog bataljona su ostali u pozadini neprijatelja, a neki su naknadno ubačeni. Oni su 23. i 24. juna 1942. godine napadali 3. bojnu 4. gorskog zdruga na položaju sela Gor-nji Jelovac, sela Mirkovac i u vrlo teškim borbama uspjeli da je potpuno razbiju. Ubijeno je oko 150, a zarobljeno 60 ustaša i domobrana. Zaplijenjeno je 150 pušaka, 20 puškomitraljeza, nekoliko mitraljeza i 1 minobacač. Gubici partizanskih jedinica iznosili su 15 mrtvih i 25 ranjenih. (11,217)
Bataljon 1. krajiške brigade, koji je ostao na lijevoj obali Sane, napadao je i zauzeo željezničku stanicu Blatna na pruzi Bosanski Novi-Krupa. Tom prilikom zarobljeno je 66 domobrana. Zaplijenjen je 1 teški mitraljez, tri puškomitraljeza i oko 70 pušaka. (293,112)
23. juna 1942. godine u izvještaju pov. broj 6250 general Rumler o borbama oko Bosanskog Novog 1. domobranskog zdruga kaže:
»Izgleda da su partizani promijenili svoju taktiku što napadaje vrše sa jakim snagama, a ne kao prije sa manjim skupinama na više mjesta. Ove snage su obično vrlo dobro vođene i tačno se pridržavaju principa noćnih borbi. Jačim snagama vrše i danju napadaje, koristeći razne obmane. Protivnik vrlo često vrši istodobne napadaje na više mjesta, na straže, objekte ili posade na jednoj užoj prostoriji. Protivnik ima vrlo dobru razvijenu dojavnu službu i u tom pogledu potpomognuti su od pučanstva njima naklonjenog. Protivnik vrlo dobro koristi zemljište. Svoje ranjene i poginule uvijek evakuiraju na vrijeme. (11,219)
Privremeni opertivni štab na Kozari donio je odluku da napad na ove položaje izvrši obuhvatom sa krila, tj. prodorom duž Mlječanice i Puharske rijeke. U tu svrhu on na ovaj pravac, pored 1. bataljona koji se već nalazio na ovim položajima, dovlači 2. i 4. četu i jedan vod 3. čete 2. bataljona sa Pogleđeva i 1. četu Udarnog bataljona sa položaja prema Prijedoru. Čete Drugog bataljona ubacuje u napad dolinom Mlječanice, a 1. četu Udarnog bataljona i dijelove 1. bataljona dolinom Puharske rijeke. Sa preostalim dijelovima 1. bataljona i jednim vodom 2. bataljona vrši frontalni napad pravcem Gajevi-selo Hajderovci.
Napad je otpočeo u 2 časa 24. juna. Oko 5 časova čete 2. bataljona uspjele su poslije žestoke borbe da se probiju dolinom Mlječanice i obuhvate bok i pozadinu 3. bataljona 4. brdske brigade na Položajima Jugovića brda-sela Hajderovci, nabacujući ga dijelom prema Dolovima, a dijelom prema selu Grbavcima. U isto vrijeme dijelovi 1. i Udaraog bataljona uspijevaju da prodru duž Puharske rijeke obuhvatajući bok i pozadinu ustaškog bataljona »Šimić« i u rejonu Kozila spajaju se sa četama 2. bataljona. Gonjen sa čela i obuhvaćen sa bokova, neprijatelj je panično odstupao preko sela Mirkovac u pravcu ceste Dubica-Prijedor i sela Grbavaca. Ubijeno je 150, a zarobljeno 60 vojnika i oficira. Zaplijenjeno je 150 pušaka, 20 puškomitraljeza, 7 teških mitraljeza, 1 bacač mina i znatne količine municije i druge opreme. Gubici partizana bili su 15 mrtvih i 25 ranjenih. (293,107 i 170,665)
U borbi 24. juna broj poginulih boraca koji su učestvovali u ovoj akciji sigurno je bio veći nego što je navedeno u prvom izvještaju štaba 2. krajiškog NOP odreda. Samo 3. četa 1. bataljo-na izgubila je 10 boraca. I 1. (baljska) četa imala je velike gubitke. Iz 2. bataljona poginulo je 6. boraca. (404,689)
Ovog puta iz neprijateljskog okruženja izašle su 1 (baljska) i 4 (radomirovačka) četa 1. bataljona na svoj teren i napadale iz pozadine iznenada sa 1. krajiškom brigadom. To navodi i Boško Šiljegović. (404,690)
U izvještaju 1. brdske divizije o porazu ustaškog bataljona »Šimić« i 3. bataljona 4. brdske brigade toga dana zapisano je:
»Noću između 23. i 24. juna neprijatelj napada na odsjeku Dolovi-Jugovića brdo sa snagama preko 1000 ljudi. Borba traje cijelu noć. Dolazi do borbi bombom i nožem. Neprijatelj upada u naše postave i više puta biva potpuno izbačen. 3 bojna. 4. gorskog zdruga bori se natčovječno, no trpi velike gubitke. Oko 09 sati 24. juna 3. bojna 4. gorskog zdruga, a sa njom kombinovana bojna napuštaju i praćeni u stopu od neprijatelja odstupaju ka Grbavcima. Naši gubici 24. i 25. VI: poginulih 114, ranjenih 48 i nestalih 66. (404,688)
»Kriza. Ponovo skupljamo sve što se može i to po 20 do 30 domobrana iz raznih posadnih satnija, streljivog i obskrbnog povoza, obkobarske i dojavne vodove, 3. opkoparsku satniju i sa tim krpama i ostacima 3. bojne 4. gorskog zdruga i kombinirane bojne Šimić uspostavljamo kako-tako postav na crti Grbavci-Urmovci« (293,108).
Razbijanjem ovih dvaju bataljona na položajima Dolovi-Jugovića brdo-Cvijića gaj u borbe-nom rasporedu neprijatelja ponovo nastaje pukotina u širini od nekoliko kilometara. AU, štab 2. krajiškog odreda još uvijek nema mišljenje da je potrebno izvlačiti snage iz obruča, jer ga ovi uspjesi učvršćuju u uvjerenju da će uspjeti da razbije ofanzivu.
Obruč je i ovog puta bio potpuno razbijen i izlazak iz njega ne bi predstavljao velike teškoće. (293,108)
Noću izmedu 23., i 24. juna 1942. godine izvedeno je iz obruča 4000 do 5000 ljudi, žena i djece. Nekoliko puta između 18. i 25. juna narod je izvođen iz Kozare.
Svaki put kad su izvođene akcije i bilo mogućnosti, narod je organizovano izlazio iz obruča, a bilo je i samoinicijativnog, pojedinačnog i grupnog izlaska. Sve dok neprijatelj nije potpuno stegao obruč oko Kozare do 25. juna, iz Kozare je izašlo oko 15-20.000 civila piše u knjizi »Kozarski odred« na strani 729 i 730. (404,730)
Lazo Krneta u knjizi »Kozara u NOB-u« piše: »Drugi proboj iz obruča izvršen je 24. i 25. juna 1942. godine. Obruč je bio otvoren 24 časa. Dok je obruč bio probijen, iz Kozare je uspjelo izaći oko 10.000 — 15.000 stanovnika, ljudi, žena i djece, uglavnom sa ratnog područja sreza Bosanski Novi. Tom prilikom mi odbornici smo dobili zadatak od Žarka Zgonjanina, komandanta 1. bataljona, da izvedemo stanovnike iz zbjega. Na izvršavanju ovog zadatka radili su: Relja Goronja, Rade Kantar i Lazo Krneta. Narod koji je izašao iz obruča morao se sakrivati po šumicama da ne bi pao neprijatelju u ruke.« (275,501)
U Prijedoru sam pronašao Lazu Krnetu i želio da čujem njegovu živu riječ o drugom proboju obruča 24. i 25. juna 1942. godine i evo šta Lazo kaže: »Probijeni obruč 24. juna 1942. godine bio je otvoren 24 časa. Žarko Zgonjanin, komandant 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda, lično je zadužio mene, Radu Kantara i Relju Goronju za izlazak naroda iz obruča. Tako je 24. juna 1942. godine izvršen drugi proboj u Cvijića gaju. Tu smo napali neprijatelja svom žestinom i razbili ga. Neprijateljske vatrene linije smo uništili i na taj prolaz izašlo je iz obruča 12-15.000 stanovnika, pretežno iz novskog sreza. U tom drugom proboju bio je razbijen front širine od 2 -3 km na području Donjeg i Gornjeg Jelovca prema Planinici i Ravnom gaju. Pravac probijanja je bio prema Karanu.«
Žarko Zgonjanin, komandant 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda, piše: »Izvođenje naroda iz obruća (narod je izvođen od 19-25. juna, - ne 3/4. jula) dato je malo mjesta samoj organizaciji i učinjenom naporu partizana i rukovodstva gdje su postignuti vidni uspjesi, iako je izišlo malo naroda iz obruča (oko 15000). Komandovanje jedinicama u toku proboja ostalo je nedovoljno rasvijetljeno, iako bi se sa rasvjetljavanjem ovoga pitanja vjerovatno našao najkrupniji razlog za naš neuspjeh u prvom proboju 3/4. jula 1942. godine. Ostatak naših snaga u obruču, njihov broj, odluka o rasturanju u manje grupe i djelovanje snaga koje su se probile, sve to treba da bude predmet daljnjeg istraživanja«, piše Žarko Zgonjanin. (293,6)
Žarko Zgonjanin je bio komandant 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda, bataljona koji je vodio te borbe i uništavao neprijatelja na položaju gdje su stvarane breše i proboj obruča. Žarko je komandovao jedinicama koje su svojim oružjem i junačkim grudima probijali obruče i umštavali neprijatelja.
Prva četa komandira Ostoje Miljakovića, 3. četa komandira Dragana Pilipovića, 4. četa komandira Dušana Egića, sve tri čete su iz 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda, izašle iz obruča u toku borbi sa ustaško-domobranskim snagama u rejonu Gornji Jelovac-Međuvođe. One su izašle iz okruženja razbijanjem neprijatelja na pravcima njihovog dejstva 24. - 25. juna i produžile na ranije sektore 1. bataljona. Ostale čete sa štabom 1. bataljona ostale su u okruženju sve do odluke za proboj iz obruča. (404,690)
Iako je predviđeno da se 1, 3. i 4. četa 1. bataljona povrate u sastav bataljona u Kozari, do toga nije došlo. Tako su ove čete bile sa snagama Prve krajiške NOPU brigade, a 3. četa privremeno ušla u sastav 2. i 3. čete 3. bataljona brigade. Politički komesar 3. čete Stojan Bajalica postavljen je za političkog komesara 1. čete 4. bataljona u brigadi. (404,696)
Nikakve represalije okupatora nisu mogle zaplašiti narod Kozare. On je. stojički podnio sve udarce neprijatelja i ostao do kraja vjeran narodnooslobodilačkoj borbi. Kozara obiluje primjerima velikog heroizma i pregalaštva boraca, starješina, jedinica, članova KPJ, odbornika, omladine, žena i ljudi na položajima i u pozadini.
0 jačini vođenih borbi 24. juna 1942. godine i načinu dejstva partizanskih jedinica govori i zaplijenjeni izvještaj 1. gorske divizije, koji je poslat iz Dubice 24. juna 1942. godine »glavaru stožera«. U njemu se, između ostalog, kaže:
»Jače partizanske grupe sa strojnicama i nešto bacača pojavljuju se pozadi 2. zdruga kod spoja sa 1. zdrugom. Jutros iz pozadine napali lijevo krilo, stožer i bitnicu. U 4-časovnoj borbi uz krajnje zalaganje uspjelo odbiti napad bez većih gubitaka... Stožerni sat i stožer 2. gorskog zdruga napadnuti su na Kapeli. Za sudbinu stožera ne zna se u selu Krpeljevo. Krugoval je uništen, ali je pao u ruke partizana. Protukolski topovi izgleda isto tako pali u ruke pobunjenika... 2. gorski zdrug napadan cijele noći sa leđa. Desno krilo 1. gorskog zdruga isto tako napadano vrlo jakim snagama i sa fronta i sa leđa. Desno krilo popustilo. Bojna »Šnur« u povlačenju prema selu Grbavci u priličnom neredu. Poslato sve što je moguće, čak i 100 neboraca, 2 tenka i 20 zrakoplova za bombardovanje. Pričuva nema« (11,216).
Vijesti o gubicima njemačkih i ustaško-domobranskih jedinica na Kozari dospjele su još za vrijeme borbi i van granica Nezavisne Države Hrvatske. Italijanski konzul u Banjoj Luci poslao je o tome izvještaj svojoj vladi 24. juna 1942. godine u kome kaže:
»Nakon što su ponovo njemačke čete osvojile Prijedor, potpuno su opkolili Kozaru, upotrijebivši i oklopna kola, te su zaposjeli glavne prometne ceste. Nadalje se vrši navlačenje i prinudnim sredstvima da se popravi željeznička pruga koju su odmetnici bili mnogo oštetili. Naoružane komunističke bande, koje sve do sada drže spomenute planine, daju ogorčen otpor, te raspolažu sa najmanje 5000 ljudi i uspijevaju se držati u vezi sa komunistima, koji drže Grmeč, uprkos opkoljavanju.
Njemačke su čete imale do sada preko 25 mrtvih, među kojima 2 časnika. Oko 200 hrvatskih ranjenih vojnika nalaze se u ovdašnjoj vojničkoj bolnici, a drugih 50 njemačkih ranjenika i ustaša nalaze se u državnoj bolnici.« (293,101)
U jednom njemačkom izvještaju se konstatuje kako su samo 1. i 2. ustaško-domobranski zdrug (brigada) imali u vremenu od 18. do 25. juna 235 mrtvih, 183 ranjenih, 521 nestalih, te zarobljenih 108 konja, 53 laka i 15 teških mitraljeza, 15 minobacača i 3 brdska topa. (404,694)
Neprijatelj je priznao da mu je za 7 dana samo iz 1. i 2. gorskog zdruga 1. gorske divizije izbačeno iz stroja 939 vojnika, podoficira i oficira sa svim naoružanjem. (404,695)
Zarobljeno oružje od neprijatelja na položaju u vremenu od 18. do 25. juna 1942. godine odmah su uzimali novi borci koji su stupili u partizanske ćete na položajima. Partizanske čete u to vrijeme bile su brojčano ojačane i dostizale, bez obzira na svakodnevno izbacivanje iz stroja, i do 200 boraca u četi. To je otežalo, u uslovima suženog prostora, uspješno manevrisanje, komandovanje i usmjeravanje jedinica u borbama. Zbog toga je uslijedilo formiranje novih četa u bataljonima: 6. četa u 1. bataljonu s komandirom Stevanom Janjetovićem, koji je prije toga bio komandir 1 (baljske) čete. Za komandira 1. čete, na mjesto Stevana Janjetovića, imenovan je Ostoja Miljaković.
5. četa 2. bataljona sa komandirom Perom Alavukom;
6. četa 2. bataljona sa komandirom Perom Miljakovićem;
4. omladinska četa Udarnog bataljona sa komandirom Ljubanom Budimirom i političkim komesarom Urošom Vujanovićem.
4. bataljon, poslije razdvajanja snaga na dva dijela, popunio je svoje jedinice u Kozari novim borcima iz omladinskih četa, odnosno omladinskog vojno-političkog kursa iz Lamovite i prilivom novih boraca iz sela čiji se narod našao u zbjegovima u Kozari. Tako je 4. bataljon u toku ofanzive u svome sastavu imao tri čete koje su držale položaj od Gugunove glavice do Mrakovice. Iako je 2. krajiški NOP odred u toku neprijateljskog okruženja vodio teške i iscrplju-juće borbe sa osjetnim gubucima sa poginulim i ranjenim, njegovi redovi stalno su popunjavani. Neiscrpna je bila snaga naroda koji je bio odlučan da se bori na život i smrt. Samo poginuli borci su ispuštali oružje iz ruka i predavali ga novim borcima da nastave borbu. (404,692)
Narod Kozare je davao život za odbranu slobode. Kozara nije oskudijevala u borcima, nego u količini oružja. Mnogo boraca na položaju čekalo je oružje da se bore, tako su po dva borca čekala na jednu pušku. Rezervne partizanske čete su zajedno sa partizanskim četama napadale na neprijateljske položaje, oduzimale oružje i ostajale u partizanskim jedinicama. Nikada se neće ustanoviti brojno stanje partizanskih četa 1, 2. i Udarnog bataljona, koji su između 18. i 25. juna 1942. godine na padinama zapadnog i sjeverozapadnog dijela Kozare razbili i uništili 2. i 3. bojnu 2. gorskog zdruga, 1. bojnu ustaško-domobranske pukovnije, ustašku bojnu »Šimić« i 3. bojnu 4. gorske pukovnije. (404,728)
U noći 24. juna 1942. godine napad je ponovljen. U njemu su učestovali 3. i 4. bataljon i. krajiške brigade. U borbi je bilo 5 mrtvih i 8 ranjenih boraca. Neprijatelj je bio razbijen i panično se povlačio prema Prijedoru, ali mu je pristigla pomoć tenkova i avijacije. Izvučeni su topovi zaplijenjeni prethodne noći.
U oštrim borbama od 18. do 24. juna 1942. godine obje brigade ove divizije bile su potučene, pretrpjevši velike gubitke »jačine dva puna bataljona«, kako je general Štal izvijestio generala Badera. Njihovi položaji u više navrata bili su probijeni, ali partizanske snage to nisu iskoristile za proboje. U borbama na liniji Dubica-Prijedor, koje su vođene od 18. do 24. juna, jedan dio naroda koji se nalazio u zbjegovima uspio je da se iz Kozare prebaci na teren Dubica-Prijedor-Bosanska Kostajnica.
24. juna 1942. godine od Sutjeske i Zelengore krenula je grupa partizanskih brigada pravcem Kalinovnik-Treskavica-Kreševo-Gornji i Donji Vakuf-Kupres-Bosanska krajina. Sa ovim partizanskim brigadama kretao se i Vrhovni štab NOV i POJ na čelu sa Vrhovnim komandantom.
Upravo to je vrijeme najžešće borbe na Kozari i najkritičnije situacije za okupatorske i ustaško-domobranske jedinice.
Na prostoru od doline Neretve do linije Jajce-Mrkonjić Grad-Glamoč bilo je ukupno 3745 ustaša, domobrana, žandarma, raspoređenih u garnizonima. Maršujući od Zelengore prema Bosanskoj krajini, brigade su uništavale jednu za drugom neprijateljske posade, oslobađale teren, širile NOP i formirale nove partizanske odrede.
Italijani traže od NDH da se upute ustaško-domobranske snage odmah u Zapadnu Bosnu. Vojskovođa Slavko Kvaternik odgovara da on nema koga da uputi, jer da se sve snage nalaze na Kozari. Njemačka vrhovna komanda Jugoistoka shvatila je opasnost od proleterskih brigada koje prodiru u Bosansku krajinu, pa naređuje generalu Baderu da što prije završi ofanzivu na po-dručju Kozare i oslobodi ustaško-domobranske snage koje treba najhitnije da posjednu i brane jugozapadnu Bosnu. General Bader traži od generala Štala da kaže za koliko se dana može završiti ofanziva na Kozari.
24. juna 1942. godine kao pojačanje borbenoj grupi »Zapadna Bosna« pridodat je Operativni štab »Borovski«
štab 7O4.p. divizije (ojačan) 149 vojnika, 734.pp 2152 vojnika, 1. bat. 721.pp. oko 550 vojnika, štabovi 2, 3. i 4. bat.art.div. oko 522 vojnika, 3.bat.670.art.div.oko 157 vojnika, 4.bat.661.art.div.oko' 157 vojnika, l.četa tenk.bat.202.okl.puka 67 vojnika, 659.inž.bat. (bez 1. čete i 1. voda) 308 vojnika, transportna kolona (10 vozila) 20 vojnika, odjeljenje za vezu 704 15 vojnika, odjeljenje vojne pošte 704 15 vojnika, muzika 7O4.pd 28 vojnika, Ukupno 4155 vojnika.
U okviru borbene grupe »Zapadna Bosna« pridodavane su ili su je pomagale u različitim vremenskim prilikama još i ove snage:
specijalno 800. puka »Brandenburd« (od 18. do 29. junal' 300 vojnika, četa za vezu 3. bat.~521. puka veze (od 24. juna) 156 vojnika, l.bat.737.pp (od 5. jula) '. 550 vojnika, l.bat.pomoćne policije (dvije čete od 11. do 21. jula) 240 vojnika, 2.bat.pomoćne policije (tri čete od 11. do 21. jula) 360 vojnika, Ukupno 1606 vojnika.
Tako je u borbama na Kozari angažovano oko 11000 oficira, podoficira i vojnika Vermahta (275,203). Sem ovih vojnika Vermahta, borbenoj grupi »Zapadna Bosna« bile su potčinjene od 5. juna 1942. godine u ustaško-domobranske snage u jačini od 17.917 oficira, podoficira i vojni-ka. (Vidi spisak jedinica od 5. juna 1942. godine) (275,203) Na spoljnem obruču i zaprečnim linijama učestvovalo je i oko 2000 četnika Draže Mihajlo-vića. (275,203) Ogromni zbjegovi naroda u Kozari. Iz Potkozarja stanovništvo je ispred neprijatelja pobjeglo u Kozaru. Tako se u Kozari u dolini Mlječanice, Gračanice i Bijelih voda stvorio ogroman zbjeg kakav se ne pamti. Kozara je u svojoj istoriji za vrijeme bosansko-hercegovačkog ustanka 1875-1878. godine imala zbjegove, ali oni nikad nisu bili ovako masovni i organizirani kao ovaj za vrijeme njemačko-ustaške ofanzive u ljeto 1942. godine. (293,120) Ogromne kolone ljudi i stoke hrlile su prema grebenima Kozare. U Kozari se našlo stanovništvo sa terena između Une i Sane, tj. sa onog dijela slobodne teritorije koja je od početka ustanka bila glavni oslonac ustanka na Kozari. Htio ne htio, štab 2. krajiškog NOP odreda i Okružni komitet KPJ za Kozaru morali su prihvatiti tu činjenicu. Stavljeni pred gotov čin, ono što su oni bili dužni i morali da učine bilo je to da uz pomoć pozadinskih kadrova i narodnooslobodilačkih odbora povedu organizaciju zbjega kako bi se život u njemu učinio što snošljivim.
Sa svim zbjegovima rukovodio je Odbor koji je za to osnovan od strane Okružnog komiteta KPJ i Štaba Odreda. U tom odboru su bili: Vaso Butozan, Nikica Pavlić, Božo Cikota, Skender Kulenović, Vinko Vinterhalter, Sida Marijanović, Dževad Midžić, Nikola Mutić. Odbor se starao o organizaciji života u zbjegovima, o smještaju i zajedničkoj ishrani i drugim problemima zbjega. 283,27) Seoski i opštinski narodno.oslobodilački odbori produžili su sa radom kao i ranije u selima i opštinama. Članovi opštinskih narodnih odbora bili su za opštinu Palančište: Boško Simatović, predsjednik, Pero Gajić, Ratko Kantar, Petar Pupovac, Nikola Kovačević, Đoko Bašić, Jovo Banović, Dušan Vučković, Radovan Simatović, Mirko Banović, Ostoja Vujčić, Ostoja Torbica, Luka Medić, Ratko Ignjatović; za opštinu sansku: Rade Kantar, predsjednik, Jovo Đukić, Dušan Marin, Lazo Krneta i Dušan Knežević; za opštinu Omarsku: Branko Obradović; predsjednik, Savo Janjić, Vlado Hajnešević i Rade Prerad; za opštinu Kozarac: Adem Blažević, predsjednik, Munib Aranutović, Juso Farić, Džemal Hadžić, Vasva Zaimović, Himzo Sinanović i Petar Timšin; za opštinu knežičku: Žarko Bućma, Dušan Vućenović, Stanko Tica, Pane Knežević i Milan Kaurin; za opštinu knežopoljsku: Milorad Miljatović, predsjednik, Dragoja Ručnov, Dušan Jajčanin, Mile Marković, Dušan Šević, Sreto Bukva, Marko Stolić i Božo Gajić; za opštinu pounjsku: Mirko Bižić, predsjednik, Stevo Bursać, Miloš Nikoletić, Dušan Bašić, Dušan Arsenić, Petar Miljatović i Rade Kos; za kostajničku: Dušan Stojnić, predsjednik, Mile Karan, Mile Vasić, Ljuban Gačić, Sava Strika, Kosta Serdar, Mikan Stojnić, Ostoja Garača, Janko Kovačević, Ilija Jelisavac, Slavko Reljić, Ostoja Muharem i Stevan Soldat; za opštinu Svodna: Dragan Vujanović, predsjednik, Đuro Jelisavac, Gojko Oljača, Đuro Suzić, Dušan Majkić, Mirko Ivanović; za opštinu Ravnice Relja Goronja, predsjednik, za opštinu Dobrljin: Mirko Bolbašić, predsjednik. . . Zbjegovi su organizirani po opštinama i srezovima. Za zbjeg stanovništva za opštinsko područje sa teritorija sreza Bosanski Novi određena je dolina Mlječanice, od zaseoka Bokani do potoka Grabovac u Kozari. U dolini Mlječanice u rejonu Široka Luka bio je smješten zbog stanovnika sa područja prijedorskog sreza. Zbjeg stanovnika sa dubičkog sreza bio je na prostoriji ušća Gračanice - Pašini Konaci — Paležu u Kozari. Narod s područja Omarske smjestio se na prostoru Tisovače, Kusaća i Bijele vode u Kozari. Tu su izgrađene provizorne kolibe (283,27). Odbor za zbjegove sa narodnooslobodilačkim odborima vrši organizaciju zbjegova. Zbjeg je podijeljen po opštinama na četiri sektora. Sektori su bili označeni na tablama, na drveću prikačenim. Svaka opština je imala obično po osam odbornika i predsjednika, koji na ruci nosi crvenu traku. Na traci je upisan broj sektora. Trebalo je toliki zbjeg disciplinovati i prilagoditi partizanskom ratovanju, sačuvati od panike, zaštititi od vatre neprijateljskih topova i aviona. Eskadrile neprijateljskih aviona iz dana u dan kružile su nad Kozarom, bombardujući ne samo partizanske položaje, nego i zbjegove i bolnice. Avioni su iz dana u dan zasipali bombama svaki djelić zemlje kozarske. Obrušavali su se na goloruko stanovništvo po zbjegovima, mitraljirali i sipali bombe. Tako su napadali avioni nevini živalj i uništavali ga. Pridružila se atriljerij-ska paljba po zbjegovima Kozare. Topovi su sa svih strana ukrštali vatre i raznosili ljudska tijela. Padale su mrtve glave staraca, žena i djece, ubijena grla stoke. Kiše i studen iscrpljivala je staro i nejako. Sve te patnje i stradanja narod je podnosio stojički. Avioni su bacali letke u kojima neprijatelj poziva narod i borce da obustave borbu, da komuniste izruče nastupajućoj njemačko-ustaškoj vojsci. . . Ako to ne učine, biće uništeni, prijetio je neprijatelj. Nasuprot tome, otpor nije slomljen. Nikada Kozarčani nisu silovitije jurišali. Nikada neprijatelj u sudaru s njima nije imao toliko gubitaka. Bore se borci 2. krajiškog NOP odreda. »Samo da naši junaci izdrže, neka se oni sačuvaju, a nama što bude. . .« - hrabro su govorile majke i očevi, sa zebnjom i nadom upirući poglede prema bliskim frontovima. (283,27) Jedan od glavnih zadataka Odbora bio je ishrana naroda, ranjenika i boraca. Radi što boljeg korišćenja stvorenih zaliha namirnica, po zbjegovima su organizovane zajedničke kuhinje, zajednički kazani za narod, ranjenike i borce na položaju. Narod se brine o ishrani boraca i njegovanju ranjenika. Svi su vojska i svi odlučni da brane Kozaru. Narod je donio sa sobom, u zbjegu, nešto živežnih namirnica iz velikih magacina koje je narod za vojsku do pred ofanzivu obilno punio, u Međuvođu, na Mednjaku, Goloj planini, gdje se prenosila hrana. U Podgradcima i na drugim mjestima radi partizanska pekara i partizanska šumska željeznica prenosi hljeb na Kozaru. Kasnije, kad su zalihe hrane izcrpljene, organizovano je dovlačenje namirnica iz neokupiranih rejona dubičkog i gradiškog sreza. (293,119) U organizovanim kozarskim zbjegovima omladina je bila najaktivnija. Pomagala je u obezbjeđenju snabdijevanja hranom naroda vojske i partizanske bolnice na Vitlovskoj (u Kozari). Formirane su omladinske čete za dotur hrane jedinicama i za iznošenje ranjenika sa vatrenih položaja u bolnice i obavljanje kurirske dužnosti. U ovim četama uzelo je učešće podjednako i muška i ženska omladina. Djevojake su spremne da vilama i drugim alatom jurišaju na neprijatelja. U toku ofanzive veliki broj omladinaca i omladinki stupio je u redove partizanskih jedinica koje su branile Kozaru, preuzimajući oružje poginulih i ranjenih partizana, kao i oružje oteto od neprijatelja. Pri opštinskim narodnooslobodilačkim odborima formirane su pozadinske čete, koje su stavljene na raspolaganje vojnim jedinicama radi učešća u akcijama i radi popune gubitaka u ljudstvu. Narod je sa partizanskim jedinicama činio jedinstvenu cjelinu. Ljudstvo iz zbjega u pozadinskim jedinicama učestvuje u jurišima, dobrovoljno popunjava jedinice. Kozara je tih dana bila naoružani narod. Trebalo je brinuti o snabdjevanju bukovačke, stigovačke, jablaničke i bolnice na Vitovskoj kosi i o drugim ranjenicima. Kozarske djevojke formiraju čitave bolničke čete i rade na izvlačenju i previjanju ranjenika. Sanitetsko osoblje na čelu sa doktorom Alfredom Ržhakom organizovalo je privremene bolnice i previjališta pri štabu 2. bataljona na Vitlovskoj i Širokoj luci. Liječenje velikog broja ranjenika i pružanje zdravstvene zaštite narodu u zbjegovima, uslijed nedostataka lijekova i malog broja ljekara, bio je jedan od najtežih i najsloženijih zadataka koji su stajali pred organima narodne vlasti i vojnim štabovima. Pored dr Alfreda Ržhaka, šefa saniteta 2. krajiškog NOP odreda, ljekari Zukanović i Štern dali su izvanredan doprinos rješavanju ovih odgovornih i složenih zadata-ka (293,120) Ljekari Zuković i Stern u posljednjoj fazi ofanzive pali su u ruke neprijatelju i strijeljani u Banjaluci. Vjera u Partiju i ljubav prema partizanima objedinjavalo je jedinstvenu kozarsku pozadinu. Kad je jedna majka, sakrivala dijete pod sobom, bila ranjena od topovske granate i kad je odbornik tjerao u bolnicu da se previje, ona je to uporno odbijala riječima: »Nemojte, djeco da ja trošim medicinu, to treba našim borcima.« (11,263) Ti dani satkani su od besprimjernog žrtvovanja. Svatko je bio svjestan da je i njegovim rukama sudbina svih koji su ustali protiv okupatora. Golobradi mladići, zreli muževi i žene branili su ono najljepše što su nosili u sebi-otadžbinu, slobodu, svoju i naroda Kozare. Jer, partizanska vojska i narod ovdje su uvijek, a posebno sada bili sjedinjeni. Žestina bitke nije jenjavala danima i noćima. U više navrata Kozarčani ne samo da su suzbijali neprijatelja, nego su mu nanijeli velike gubitke. Ono što danju izgube, uveče jurišima vraćaju. Sloboda je branjena bez uzmicanja. Politički život u zbjegovima, iako pod veoma teškim uslovima, razvijao se organizovano. Političko-propagandno odjeljenje Oblasnog komoiteta KPJ za Bosansku krajinu, u kojem su radili Nikica Pavlić, Sida i Skender Kulenović, organizovala je štampanje vijesti, koristeći štampariju smještenu u Vitlovskoj. Okružni komitet KPJ za Kozaru obrazovao je posebne aktive za redovno održavanje konferencija i obavještavanje naroda o situaciji na položajima. Treba naglasiti da je stanovništvo u zbjegovima uprkos danonoćnim prepadima neprijateljske avijacije i artiljerije, za cijelo vrijeme ofanzive ostalo pribrano i da je do kraja izvršavalo sve što se od njega zahtjevalo. Evo šta o zbjegovima kaže i radu u njima preživjeli Lazo Krneta, koji je tada bio član odbora za opštinu sansku, i Boško Simatović, koji je tada bio predsjednik opštine Palančište: »Pored jedinica 2. krajiškog NOP odreda, pred koljačkim nasrtajima neprijatelja, u Kozaru se povukao veći dio naroda sa područja bivših srezova Bos. Dubica, Bos. Novi, Prijedor. Sa narodom u zbjegu nalazili su se sreski i opštinski komiteti Partije i SKOJ-a na čelu sa Okružnim komitetom KPJ i SKOJ-a za Kozaru, kao i opštinskim narodno oslobodilačkim odborima, koji su u novonastaloj situaciji uspješno izvršavali zadatke koji su stajali pred njima: popunjavali su jedinice novim borcima, starali se o ishrani partizana i naroda, prihvatali ranjenike, obavještavali narod o situaciji itd. Radi pomaganja fronta bile su formirane pozadinske čete koje su popunjavale operativne jedinice, a i same su učestvovale u akcijama sa operativnim jedinicama. Bile su formirane i omladinske čete u kojima se nalazila muška i ženska omladina za iznošenje ranjenika, doturanje hrane jedinicama na položaju i dr. Jedinstvo naroda i partizana na Kozari u toku cijele ofanzive bilo je monotono i nepokolebljivo.« »Toplo ljetno vrijeme i uvjerenje da će ofanziva biti kratkotrajna, te da će na obroncima Kozare neprijatelj biti razbijen, još više su išli u prilog rješenju koje je nametnuto formiranjem zbjegova. U pojedinim slučajevima i sami narodnooslobodilački odbori davali su direktivu za privremeno sklanjanje ispred neprijatelja. Bez obzira što je ovu situaciju bilo nemoguće izbjeći, treba istaći da je povlačenje stanovništva u Kozaru znatno otežalo položaj 2. krajiškog NOP odreda i umanjivalo njegovu manevarsku spostobnost. Ćinjenica je da bi odred nalazio lakši izlaz iz kritične situacije da iza sebe nije imao ovako masovne zbjegove, o kojima je morao da vodi računa«. Obrad Stišović, komandant 2. krajiškog NOP odreda napisao je ovo: »Kad smo od strane štabova našeg Prvog i Udarnog bataljona obaviješteni da narod sav bježi prema Kozari, mi srno upozorili drugove iz štabova bataljona kakva opasnost prijeti ako se sav narod povuče u Kozaru i naredili im da narod savjetuju da se sakriva u svoja skloništa, gdje su se i ranije od neprijatelja skrivali, i da tako ostanu u blizini svojih naselja. Tada smo obaviješteni da su pokušaji naroda da se skriva i ostaje na terenu, bili otkriveni od strane neprijatelja i da su svi otkriveni postrijeljani, te da narod, bez obzira na date savjete, bježi sa stokom u pravcu Kozare. . . Odlazak naroda u Kozaru niti je ko naređivao, niti je ko sprečavao. To je došlo prirodno kao rezultat do tada stvorene svijesti naroda i vojske i do tada stvorenog jedinstva fronta i pozadine. Do početka kozarske ofanzive bila je stvorena visoka svijest u uzajamnoj povezanosti i odgovornosti vojske za narod i naroda za vojsku. I kada je poćela ofanziva, to je bio samo produžetak zajednićke borbe naroda i vojske i nastavak borbe i u tim najtežim uslovima kada se ostavlja ognjište i ide da se bori tamo gdje se borba produžiti mogla. Mi smo narodu pritekli u pomoć, organizovali ga u zbjegovima uz pomoć Partije i organa narodne vlasti. Narod je u zbjegu bio smješten po zaseocima i selima gdje im je od NOO-a pružena pomoć u ishrani, pravljenju bajti za smještaj i drugo. Odmah je od strane Okružnog komiteta KPJ za Kozaru i Štaba odreda formirana i posebna grupa koja je bila zadužena za rad s izbjeglicama, kako na pružanju pomoći u ishrani i smještaju, tako i u suzbijanju neprijateljske propagande i formiranju pozadinskih četa koje su opsluživale narod i borce na položajima.« ». . . Ja i sada postavljam pitanje, koja bi vojska silom zadržala svoj narod, koji ga je do tada hranio i branio i u svojim njedrima sakrivao, i mirno gledala kako taj narod neprijatelj zvjerski ubija. Sve su to bile porodice baš tih istih boraca koji su trebali da ih prisiljavaju da ostanu na terenu. Mi smo uz pomoć toga naroda stvorili svoje partizanske jedinice, taj nas je narod skrivao kod svojih kuća u svojim selima, hranio, držao noćne i dnevne straže i obavještavao o svakom neprijateljskom pokretu. Sada, kada mu je zaprijetila smrtna opasnost, mi smo bili dužni da ga branimo i po svaku cijenu spasavamo. Mi smo tako mislili tada, a ja tako mislim i sada, pored svih podataka i analiza koje su do sada učinjene. Zato sam u knjizi »Kozara« i napisao: 'Kada bih i danas trebao da donosim odluku uz sve što sam onda znao i što danas znam, donio bih istu odluku — braniti narod i Kozaru do krajnje vojničke mogućnosti i po svaku cijenu. . .« Kozara je opkoljena sa svih strana i uspostavljen je neprekidni front oko čitave Kozare. Unutar obruča našlo se oko 80 000 civilnog stanovništva, oko 450-500 ranjenika i oko 3500 na-oružanih boraca. (275,235) Poslije potpunog zatvaranja obruča oko Kozare, mi smo glavninu partizanskih snaga koncentrisali na onim sektorima Kozare gdje su se nalazili ranjenici i civilno stanovništvo, sa zadatkom da ih štitimo od neprijateljskog uništenja. (275,236) Odred na Kozari nije branio Kozaru i Potkozarje kao prostor i teritoriju koja je bila slobodna, nego je branio narod u zbjegu, narod iz koga je i Odred formiran, sa svim njegovim materijalnim dobrima, sa potpuno razvijenom mrežom organa narodne vlasti i jednim višemjesečnim organizovanim životom. Tu se nalazilo i oko 500 ranjenih boraca sa Kozare. Prema tome, Odred je branio svoj narod, svoje porodice iz kojih su borci u Odredu, branio je ranjene drugove, braću i komšije i sve što su ti ljudi ostvarili za skoro godinu dana od početka oružanog ustanka. Kada se ima u vidu drastičan odnos okupatora prema narodu i ranjenicima, koji je planirao da uništi i deportuje sve živo sa Kozare i uguši svaki život u ovome ustaničkom kraju, zašto su bili pripremili logore i preuzeli raznovrsne oblike uništavanja ljudi, onda je politički i moralno bilo potpuno opravdano i razumljivo što je Odred činio maksimalan napor da spasi narod, žrtvujući se i ulažući maksimalne napore za njegov spas. Otud je bilo i opravdano primjenjivanje i odsudne odbrane, što je imalo ne samo vojni nego i politički efekat i značaj. Kada se ovo ima u vidu, onda su neprihvaljive bilo kakve teorije i pomisao o tome da se Odred trebao pravovremeno izvući iz okruženja i time ne bi izgubio 1700 boraca. To je Odred mogao postići, i pored nepovoljnog odnosa i vrlo teške situacije, pa makar i sa bataljonima u više pravaca ili sav na jednom izabranom pravcu. Zar je to bilo važnije nego borba za spas svoga naroda? Svaki onaj čovjek iz zbjega bio je i borac, i Odred je u toku ofanzive stalno popunjavan. Svaki drugi odnos prema zbjegu i svome narodu predstavljao bi politički gubitak; i zato je bilo potpuno opravdano što je Odred podijelio sudbinu sa svojim narodom. Takav napor i zajednička borba i sudbina vinula je 2. krajiški (kozarski) NOP odred tako visoko kao ovu planinu, zato je kozarska epopeja nadvisila sve kao ovaj gordi spomenik Kozaračanima,« piše Obrad Stišović, komandant 2. krajiškog NOP odreda. (275,524) Noću, izmedu 24. i 25. juna 1942. godine, težište napada je usmjereno na Asinu stranu, Kovačevića groblje i Kapelu. Razvila se iestoka borba. Sudar 3. i 4. bataljona 1. krajiške brigade sa neprijateljem prerastao je u pravi pakao, u kom se, zbog silne pucnjave, eksplozije bombi i granata, dima i prašine, ništa nije moglo ni čuti ni vidjeti. Bilo je to u pravom smislu bespoštedna borba prsa u prsa, borba u kojoj su najviše radili bajoneti i kundaci. Takvu oštrinu sudara borci 3. i 4. bataljona rijetko su i kasnije doživjeli. Borba je dostigla kulminaciju pred samo svanuće 25. juna, a onda je popustila odbrana njemačkih, ustaških i domobranskih jedinica. One su u panici i prorijeđene počele uzmicati. Bataljoni su pronašli zapljenjeno oružje i ratnu opremu i izvukli ih na polazne položaje. Gubici 3. bataljona i pridodate čete 4. bataljona bili su 10 mrtvih i 24 ranjena borca. Gubici neprijatelja bili su znatno u živoj sili i tehnici. (83,20) Ovi gubici neprijatelja na zapadnoj strani opkoljene Kozare primorali su neprijatelja da angažuje znatne snage da zaustave žestoke nalete pomenutih bataljona. Ovo se dešavalo kad je ofanziva na Kozaru bila u punom jeku i omelo njeno efikasno izvođenje. Ovo dejstvo jedinica 1. krajiške brigade pomoglo je jedinicama 2. krajiškog (kozarskog) NOP odreda da duže odolijevaju najezdi neprijatelja i da mu nanose teške gubitke. (83,20) Prvi bataljon 1. krajiške brigade je pripremljen da prihvata borce i narod i upućuje ih na slobodnu partizansku teritoriju Podgrmeča. (83,21) Prvi bataljon 1. krajiške brigade izvršilo je napad na željezničku stanicu Rudice. Vođene su žestoke borbe u kojim su poginula 4 borca i 4 ranjena. Napadnuto je uporište i u Hazića Kamenu. Ubijeno je 10 neprijateljskih vojnika. Borci 1. bataljona 1. krajiške brigade odbili su nekoliko napada iz Bosanskog Novog, Hazića Kamena i Suhače na slobodnu partizansku teritoriju Podgrmeča. (83,21) 25. juna 1942. godine u Vranovcu je održan sastanak kome je prisustvovao Ivica Marušić Ratko, komandant 1. krajiške brigade; Ilija Materić, politički komesar brigade; Boško Šiljegović, komesar 2. krajiškog NOP odreda i član Okružnog komiteta KPJ za Kozaru; Stevo Rauš, komandant 3. bataljona; Pero Đurić, politički komesar 3. bataljona; Mlađo Marin, zamjenik političkog komesara 4. bataljona. Na sastanku je razmatrana situacija i odlučeno da se izvrši proboj u Koza-ru i da bataljoni ostvare sadejstva sa jedinicama 2. krajiškog NOP odreda da bi zajednički razbili obruč neprijatelja i izašli iz opkoljene Kozare. (83,22) Nije se mogla uspostaviti veza sa štabom 2. krajiškog NOP odreda da bi se neprijatelj zajednički napao. Istog dana vršeno je izviđanje na određenim pravcima za proboj u Kozaru. Treći bataljon 1. krajiške brigade je određen da se probije u Kozaru pravcem Vranovac - Brekinje -Međuvođe - Pogleđevo. Četvrti bataljon 1. krajiške brigade, bez dvije čete, dobio je pravac preko Mrazovca — Kruškovac i Vlaškovca. (Na drugom mjestu piše: Aginci - Maglajci - Pogleđevo) (275,263). Nije bilo predviđeno da štab bataljona kreće sa bataljonima u Kozaru. Zadržao se u Vranovcu sa prištapskim dijelovima i jednom četom 4. bataljona, sa ciljem da vrši prihvat jedinica 2. krajiškog NOP odreda, koji bi se probijali iz Kozare. Nije isključivo da je izbor ovoga napada prema Kozari imao uticaja izvještaj zamjenika komandanta 2. krajiškog odreda od 24. juna 1942. godine Štabu 1. krajiške brigade o borbama na položajima Pogleđevo — Mirkovac, kog je štab Brigade primio neposredno poslije ovih borbi. Vjerovatno je da su vezu sa štabom 1. krajiške brigade uspostavili i prenijeli obavještenja neustrašivi borci kuriri 1. bataljona 2. krajiškog odreda Radovan Sobot i Kamenko Rafaelo. (404,712) Obavještavajući štab 1. krajiške brigade o borbama koje su vođene 24. juna 1942. godine, Josip Mažar Soša, zamjenik komandanta odreda, javljao da se 24. juna borba sa 3. bojnom 4. gorske pukovnije završila povoljno i da je neprijatelj protjeran sve do 1. bojne ustaško-domobranske pukovnije, dodajući: »Kako nismo imali vezu sa vama, to vam poručujemo da tre-ba da uglavimo zajedničku akciju na 1. bojnu koja je zaposjela Latinovića brdo - Međuvođe i Elezovaču. Ako dobijate ovaj list, vi odgovorite i ugovorite sa Žarkom (Žarko Zgonjanin, koman-dant 1. bataljona) kojeg ovlašćujemo da ispred nas to organizuje, jer je bliže vas.« (404,712) Prema tome, Štab odreda je na osnovu ovoga izvještaja imao uvid u raspored neprijateljskih snaga na Pogleđovu, a od komandi 1., 3. i 4. čete 1. bataljona, koje su 25. juna izašle iz obruča i stavile se pod neposrednu komandu štaba Brigade, stekao je širi pregled situacije u Kozari i na položajima: Dolovi - Patrija - Jugovića brdo - Mlječanica - Pogleđevo. Ali, štab 1. krajiške brigade nije imao obavještenja o tome da je neprijatelj poslije 25. juna povratio izgubljene položje i utvrdio ih na liniji: Dolovi - Patrija - Jugovića brdo - Mlječanica -Elezovača. (404,712) Napominjem, pri izboru mjesta za proboj u Kozaru štab Brigade nije raspolagao tačnim podacima o jačini i rasporedu neprijatelja. Na određenom pravcu proboja 3. bataljona, u to vrijeme u selu Grbavcima (k.163) nalazila se komanda mjesta 1. brdske ustaško-domobranske divizije, dobro utvrđena i branjena. Pored prištapskih dijelova i divizijske rezerve u ovome rejonu nalazilo se i oko 200 žandara iz 3. žandarmerijskog puka iz Banjaluke, a na prednjim položajima na liniji sela Elezovače - selo Mlječanica bio je raspoređen ojačani 1. bataljon 1. brdske briga-de. Pored toga, na prednje položaje na ovom pravcu uoći napada stigao je iz Bosanske Dubice 1. bataljon 4. brdskog puka. Ovi položaji na prednjoj liniji bili su takođe dobro utvrđeni sistemom neprekidnih rovova za stojeći stav. Položaji na pravcu 4. bataljona bili su povoljniji za proboj. Na prostoru između sela Grbavca i sela Vlaškovca neprijatelj nije imao snaga raspoređenih po dubini. Oba bataljona je trebalo orijentisati ovim pravcem. Položaje u selu Maglajcima držao je 3. bataljon 1. ustaško-domobranskog puka. Treći i 4. bataljon marširali su određenim pravcima. Uz put su borci nailazili na opustošene domove, neobranu ljetinu. Odnekud su se pojavljivale grupice pljačkaša, štićene od ustaša, odvlačile napuštenu imovinu mještana izbjeglih u Kozaru. Pljačkašima je strogo suđeno. Nedostatak stručnog kadra ometao je razvoj sanitetske stručne službe na Kozari. Na Kozari su 1942. radili sljedeći ljekari: dr Alfred Ržehak, dr Getruda Štern, dr Ishan Zukanović, dr Radonič (zarobljen od Njemaca 27. juna 1942. godine, tokom ofanzive) i medicinari (studenti) Moric Levi i Marijan Kveder. Od bolničarki su bile: Stevka Ristić, Nevenka Milaković, Mileva Obradović, Smilja Šinik, Sena Kovačević, Nada Grgić, Dragica Škorić, Nada O. Stojanović, Božica Babić, Milka Balagon i druge. (257,461) Dr Alfred Ržehak, sanitetski referent Odreda, vešio je kontrolu rada bataljonskih bolnica i četnih ambulanti. On je davao uputstva bolničkom osoblju o načinu liječenja ranjenih i oboljelih. Dr Ržehak je patronažno krstario Kozarom, dr Zukanović i dr Štern stalno su radili u Kozarcu, odnosno Vitlovskoj. Uz bolnicu na Vitlovskoj bila je smještena evakuisana apoteka iz Prijedora, u kojoj je radila Rifka Kabiljo, student farmacije iz Prijedora. 25. juna 1942. godine Štab 2. KNOP odreda je svojom naredbom o organizaciji sanitetske službe u bolnicama i ambulantama 2. KNOP odreda, pobliže utvrdio organizaciju sanitetske službe, dužnosti i obaveze, kako medicinskog tako i pomoćnog osoblja. (275,461) Sve partizanske bolnice i ambulante na području Kozare su, pored liječenja ranjenih boraca, pružale medicinsku pomoć stanovništvu Kozare. Poslije razbijanja 3. bojne 4. gorskog zdruga vođene su vrlo žestoke borbe u pozadini neprijatelja sa dijelovima 1. gorske divizije kod Dolova i Jugovićeva brda. U borbi prsa u prsa položaji su u toku jednog dana prelazili po nekoliko puta iz ruku u ruke. U žestokim danonoćnim borbama koje su vođene na ovim položajima sve do 25. juna 1942. godine zaustavaljeno je napredovanje 1. gorske divizije, a njeno lijevo krilo je potisnuto na liniju sela Uremovci - selo Grbavci. Samo 1. i 2. hrvatska brigada (1. i 2. gorski zdrug) izgubile su u vremenu od 18. do 25. juna 1942. godine 235 mrtvih, 182 ranjena, 521 nestalih, 108 konja, 53 laka i 15 teških mitraljeza, 15 minobacača i brdskih topova. (11,210 i 164,54) Neprijatelj je bio odredio zloglasni logor u Jasenovcu za sve nedužno stanovništvo koje se zateklo u obruču na Kozari. To se vidi iz akta broj 646, od 26. juna 1942, koji je zapovjednik 3. gorskog zdruga dostavio potčinjenim jedinicama: »Sve osobe, koje iz opkoljenog područja oko Kozare i Prosare pokušaju van vlastite linije prijeći, imaju se uhvatiti i poslije preslušavanja preko mjesta za prikupljanje zarobljenika u koncentracioni logor St. Gradišku odnosno Jasenovac uputiti (sprovesti). Tako osobe, koje dolaze iz Kozare, propusti ili nakon zarobljavanja osloboditi, biće radi neposlušnosti stavljeni pred ratni sud. Sve jedinice imaju se podučiti. Dostavljam prednji nalog i nalažem da se po istom striktno postupa. Svako ko ne bude po ovom postupao bit će bez ikakvih obzira stavljan pred ratni sud. Jedinice ovoga zdruga upućivat će ovakve zarobljenike oružničkom satu u Prpošima, a.ovaj će ih sprovoditi dalje kamo treba.
Rubičić v.p.«(
11,19)
Zapovjednik pukovnik
26. juna 1942. godine neprijatelj je pokušao prodor na liniji Krnjin - Kukići - Kapetanov točak. Ove položaje je držala 1. četa 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda. Nakon žestoke sedmo-časovne borbe neprijatelj je bio prisiljen na povlečenje uz 49 mrtvih I više ranjenih. (404,704) Od 20. do 26. juna 1942. godine dijelovi 4. bataljona, pomognuti 4. četom 3. bataljona 2. kraji-škog odreda, odbili su više uzastopnih napada jedinica 3. ustaškodomobranske brigade na položajima Krnjih - Drenovača. U borbama koje su vođene 21, 23. i 24. juna 1942. godine ubijeno je oko 75 neprijateljskih vojnika. (293,108) U ovom vremenu 1. četa 3. bataljona izvršila je diverzionu akciju na rijeci Savi u rejonu sela Bistrica. Tom prilikom jedan vod ove čete uspio je da forsira Savu i dospije do željezničke stanice Okučani, kojom prilikom je pretrpio osjetne gubitke. Bila je to smjela diverzantska akcija, u kojoj je grupa od 19 partizana uspjela da probije blokadu na Savi i izvršili napad na oklopni voz kod Okučana. U neravnoj borbi sa monitorima na rijeci, sa oklopnim vozom na pruzi kod Okučana i jedinica 18. ustaškog bataljona na lijevoj obali Save, poginulo je 16 boraca ove udarne grupe na čelu sa vodnikom Ostojom Matijašem, zvanim Sabotaža. (293,109) Problem popune ljudstva uslijed gubitaka nije se postavljao, iako su se snage Odreda postepeno topile i iscrpljavale u svakom pogledu. Na svakog poginulog ili ranjenog borca stupali su novi iz rezervnih četa, koje su se naoružane nalazile neposredno iza borbenih položaja četa u prvoj liniji. Ove čete su i bez oružja učestvovale u svim borbama koje je vodio 2. krajiški odred od početka ofanzive. Oružjem koje je bilo oteto od neprijatelja odmah su naoružavani mnogi borci za popunu gubitaka već postojećim jedinica i za formiranje novih četa. Tako je, na primjer, 2. bataljon u vremenu od 20. juna 1942. godine formirao još dvije čete sa komandirima Perom Alavukom i Perom Milankovićem na čelu. Prvi Bataljon, i pored četa koje su mu ostale van obruča, popunom iz rezervnih četa i zarobljenim oružjem ne samo da je redovno popunjavao gubitke već je brojno stanje Bataljona iz dana u dan raslo. Isti slučaj je bio i sa ostalim bataljonima. (293,116) Kod neprijatelja je situacija bila neuporedivo povoljnija. I pored nekoliko uzastopnih poraza i velikih gubitaka, dovlačenjem novih snaga on je uspio da se stabilizuje na sjeverozapadnoj zaprečnoj liniji i da je dobro utvrdi. Dana 26. juna 1942. godine u Dubicu počinju da pristižu svježe njemačke snage 704. divizije, dovedene iz Srbije, što je i bilo odlučujuća prekretnica u korist neprijatelja. Nasuprot tome jedinice Odreda su se borile bez smjene, danonoćno. Padali su mnogi drugovi rukovodioci i iskusni borci. Broj ranjenika neprestano je rastao. Ali, u štabu 2. krajiškog NOP odreda nisu uočili elemente koji su ukazivali da se bliži prekretriica u korist neprijatelja, niti su pokušali iskoristiti posljednju mogućnost da Odred, poslije uspješne aktivne odbrane, preduzme ono što bi jedino moglo biti pravi izlaz: organizaciju izvođenja proboja iz neprijateljskog obruča. Štab je i dalje dejstvovao razdvojeno. To pokazuje da u njemu nije došlo do cjelovitog razmatranja situacije ni poslije toliko dana upornih i danonoćnih borbi, što je u svakom slučaju zahtijevalo svestranu analizu. Noću izmedu 26. i 27. juna 1942. godine jedinice 1. krajiškog NOP odreda i dijelovi 1. krajiške brigade napali su Sanski Most, u cilju vezivanja snaga 3. gorskog zdruga da se olakša opkoljenoj Kozari. Sanski Most je bio zloglasno ustaško gnijezdo i klaonica nevinih žena i djece. (11,219) Neprijatelj je bio iznenađen tako da se relativno lako i brzo ovladalo centrom grada. Pred zoru su pristigla pojačanja neprijatelju iz sela Sasina i Bronzanog Majdana. Pored ustaša i četnika, nalazila se i dobrovoljačka četa iz Sasine, kao i jedna bojna i 9. satnija 10. pukovnije sa vodom haubica. 27. jula oko 9 sati napad je bio obustavljen. Partizani su se povukli zapadno od grada. Neprijateljski gubici u ovim borbama bili su: 17 mrtvih, 53 ranjena i 9 zarobljenih vojnika.
1. krajiški odred je poslije zauzimanja Bosanske Krupe, usmjerio dejstva desnom obalom Une prema Bosanskom Novom, zauzeo sela Rudice i nastavio nadiranje prema Čađavici. Štab 1. domobranskog zbora zatražio je od ministarstva domobranastva pojačanja, pošto nije bio u stanju da spriječi nadiranje jedinica 1. krajiškog odreda niti da pritekne u pomoć odbrani Bosanskog Novog. Zbog ovakve situacije ministarstvo je naredilo zaprečnom zboru iz Siska da odmah preduzme energične mjere radi odbrane Bosanskog Novog. Jedinice 1. krajiškog odreda bile su naročito aktivne na pruzi Bosanski Novi - Bihać. Napale su do željezničke stanice (Rudice, Blatnu i Otoku) i rušile prugu na toj relaciji. U ovim akcijama uzeli su učešća i banijski partizani koji su po direktivi Glavnog štaba Hrvatske dejstvovali na lijevoj obali Une od Dvora do Bosanske Krupe. Ove akcije 1. krajiškog odreda, 1. krajiške brigade i hrvatskih partizana, preduzete sa ciljem da se pomogne snagama 2. krajiškog odreda u Kozari, nisu mogle bitno da utiču na tok ofanzive. Neprijatelj je bio riješen da do kraja sprovede svoj plan o uništavanju Kozare i u tu svrhu angažovao je sve nove i nove jedinice, ne osvrćući se na izložena ofanzivna dejstva partizanskih snaga van terena Kozare. Zbog toga poseban značaj imala su dejstva bataljona 1. krajiške brigade neposredno na neprijateljske snage koje su držale položaje oko Kozare s ciljem da se povežu s jedinicama 2. krajiškog odreda. Od 24. do 27. juna 1942. godine 2. krajiški NOP odred svojim snažnim protivnapadom i napadom doveo je neprijatelja u vrlo kritičnu situaciju na području Kozare. Neprijatelj je bio prisiljen da se brani i dovlači pojačanja prebacivanjem na Kozaru glavnih snaga njemačkih posadnih divizija iz Srbije, folksdojčera iz Slovenije i ustaško-domobranskih snaga iz rejona Petrinje i Siska. Nijemci su bili planirali da završe ofanzivu za 8 - 10 dana. Ali, snage 2. krajiškog NOP odre-da i 1. krajiške NOU brigade, vodeći dugotrajnu iscrpljujuću borbu protiv koncentrisanih glav-nih snaga Nijemaca, ustaša, domobrana i folksdojčera, i nanoseći ozbiljne gubitke glavnim snagama neprijatelja, doprinijeli suda su neprijateljske snage znatno oslabile na teritoriji NDH i Sr-bije. To je uslovilo brži razvoj NOP-a u Jugoslaviji. Danju 27. juna 1942. godine 2. četa 3. bataljona 1. krajiške brigade sa komandirom Mikanom Marijanovićem, koji su obezbjeđivali čelo bataljona da lakše priđe Kozari, sačekali su motorizovanu kolonu iz Bosanske Dubice, kod Kruškovca. Mikan je opalio u vojnike, braća Sadžaci, Vaso, Cvijo i Miloš, skočili su iz zaklona prema kamionima. Pristigli su i ostali borci. Benzinom iz rezervoara zapalili su 3 kamiona. Ubijeno je 16 neprijateljskih vojnika, zarobljena su 4 oficira, nekoliko vojnika, 40 civila. Zarobljen je i ljekar Radonjić, koji je izrazio želju da ostane u redovima 1. krajiške brigade i da liječi borce. Ostao je i liječio borce. Zaplijenjeno je 10 pušaka, 1 puškomitraljez, 4 pištolja i oko 9000 metaka. (83,24) (275,264). Noću između 27. i 28. juna 1942. godine 3. i 4. bataljon 1. krajiške brigade jednovremeno je izvršilo napad u dva pravca. Treći bataljon je pokušao da se probije na pravcu Grbavcu - Pogleđevo. Na tom pravcu (Me-đeđe - Pogleđeva) bili su dijelovi 1. brdske ustaško-domobranske divizije, čije je komandno mjesto dobro utvrđeno i branjeno tenkovskim jedinicama koje su se nalazile na tom pravcu u selu Grbavcima (k.163). Borci 3. bataljona 1. krajiške brigade dočekani su ubitačnom vatrom kod Međuvođe i naprijed nisu mogli. Osula je kiša kuršuma, uslijedio je protivnapad neprijatelja. Vodila se žestoka borba, vršeni su juriši. Sa komandantom i političkim komesarom bio je i Boško Šiljegović. Zaključili su da se izvuku iz ubitačne vatre, te da sačekivaju i uništavaju vozila koja su prenosila ratnu opremu i municiju. (83,22) Tako je, poslije žestoke borbe i znatnih gubitaka, bataljon bio prisiljen da se povuče u pravcu sela Brekinje i sela Dvorište. Neprijatelj je pretrpio velike gubitke. Iz izvještaja kotarske oblasti u Bosanskoj Dubici vidi se da je samo 6. četa 3. bataljona 4. brdske brigade imala ovom prilikom 30 mrtvih i ranjenih. (275,264) U prijepodnevnim časovima 28. juna 1942. godine neprijateljska konjiva napala je borce 2. čete 3. bataljona 1. krajiške brigade. Borci su otvorili vatru a neprijateljska konjica je odstupila. Tada je konjica preko Verije i Mrazovca borcima 2. čete došla iza leđa. Borci su suzbili napad, trkom pregazili Mlječanicu i izbjegli opkoljavanje. Neprijatelj je uspostavio vezu na drumu za Kozaru. (83,24) Politički rad u partizanskoj vojsci i u narodu odvijao se i u toku same ofanzive. Na kosi Vitlovskoj radila je štamparija, koja je izvučena iz Prijedora. U njoj su štampane radio-vijesti, leci i »Krajiške partizanske novine«. 28.juna 1942. godine general Štal obilazi položaje na Kozari i obavještava generala Badera telegramom sljedeće: »Neprijatelj pojačava svoje vješto postavljene položaje na Kozari. Prema onom što se moglo do sada utvrditi,~on se odlučio na borbu do kraja. . .« 28. juna 1942. godine njemački generali konstatuju da partizani pojačavaju svoje vješto postavljene položaje na Kozari iz čega se može zaključiti da su se odlučili na borbu do kraja. Na osnovu takve procjene napravili su sljedeći operacijski plan za uništenje partizanskih snaga na Kozari: ». . . 2. Borbena grupa 'Zapadna Bosna' napada, radi uništenja neprijatelja i čišćenje opkoljenog područja, najprije na Kozaru, istovremeno sa grupom 'Borovski' sa zapada, ojačanim 3. gorskim zdrugom s jugoistoka i dostiže kao lijevi odsijek: sa zapada, opštu liniju Mrakovica - dolina Moštanice do željezničke pruge, 6 km jugo-istočno od Bosanske Dubice; s jugoistoka , greben koji se proteže južno od Kozare preko Krnjjna - Lisine - M. Visa od Mrakovice. 3. Zamisao vođenja borbe. a) Grupa »Borovski«: Prodor osobito jakih i dobro opremljenih jurišnih odreda duž grebena s obje strane doline Mlječanice, kao i napad grupe »Fon Wedel« sa zaprečne linije u sjeveroistočnom pravcu na Mrakovicu; Iza ovih udarnih klinova, napad dotadašnje zaprečne linije u širokom povezanonj frontu radi čišćenja zemljišta u međuprostoru; Angažovenje artiljerije tako da se koncentrična vrata otvara ispod udarnih klinova, a isključu napadi sa boka; Radi zaštite od prepada sa zapada treba zapadno od puta Prijedor - Dubica ostaviti jača osiguranja, koja će živom patrolnom aktivnošću obezbijediti od neprijatelja poleđinu trupa koje napadaju i put Prijedor - Dubica. b) Ojačani 3. gorski zdrug: Težište: uništenje neprijateljskih položaja prodorom duž grebena od Krnjina ka zapadu. Istovremeno vezivanje neprijatelja frontalnim gonjenjem od strane jurišnih grupa sa zaprečne linije. Prema tempu nepredovanja prodora duž linije visova, smjesta pomjeriti zaprečnu liniju na greben. Pri tom temeljito pročistiti zemljište između stare i nove zaprečne linije. Radi uništenja, angažovanje osobito dobro opremljenih jurišnih grupa, među njima inžinjeraca (bacaći plamena) i artiljerijskih osmatrača. Ovdje takođe treba ućešće mase artiljerije sa podrškom avijacije. . .« Za obezbjeđenje Prijedora i Ljubije formirana je Grupa za obezbjeđenje Prijedora ili »Putlic«, sastava: 2. bat. 721. pp (bez 10. čete), 924. Landesšicen bataljon, 4. bat. 670. art. div., štab i 3. četa 1. tenk. bat. 202. okl. puka, štab i 2. i 6. četa građevinskog Landesšicen bataljona i domobranski 1. bataljon 10. pp, jurišna četa Ljubija i ustaško-regrutna ćeta Ljubija. Ovom grupom je komandovao komandant 3. bataljona 721. pp 714. pd major Zigfrid Putlic. Prema stanju od 28. juna 1942. godine, ukupno brojno stanje ljudstva u ovim ustaško-domobranskim jedinicama koje su bile potčinjene njemačkoj borbenoj grupi »Zapadna Bosna« bilo je 436 oficira i 17.481 podoficira i vojnika. (275,213) Borci 2. čete 4. bataljona 1. krajiške brigade, s komandantom Petrom Mećavom i zamjenikom poliličkog komesara Borkom Arsenićem, uspješno su prešli drum u rejonu sela Aginci i bez borbe su prešli prvu i drugu linju napuštenih rovova i u svanuće 28. juna 1942. godine stigli u Vranovac, na odsjeku položaja 11. ćete 3. bataljona 1. ustaško domobranskog puka. Neprijatelj je bio potpuno iznenađen. Borci 1. čete, nastupajući na desnom krilu borbenog rasporeda bataljona, dočekani su žestokom vatrom iz druge linije neprijateljskih rovova i izgubili vezu sa štabom bataljona i 2. četom. Pridružili su se 3. četi s kojom je bio Dragutin Stanić, zamjenik komandanta bataljona. Odlučeno je da štab Brigade ne ide u Kozaru i da pripremi prihvatanje boraca 2. krajiškog (kozarskog) odreda, žena i djece ako izađu iz obruča. Treća četa je zadržana da vrši obezbjeđenje. Druga četa u Vlaškovcu se našla na rovovima neprijatelja i čeljustima neprijateljskog borbenog rasporeda. Borci su shvatili ozbiljnost situacije i na čelu sa Petrom Mećavom i Borkom Arsenićem trčeći se spustili na neprijateljske rovove. Municija je neštedimice praštala, a udarci kundaka i bajoneti činili su svoje. Uslijedila je bacačka i artiljerijska vatra. Neprijateljskim vojnicima pritekla je pomoć. Bez obzira na pomoć poraz neprijatelja na Vlaškovačkoj kosi nije spriječen i četa boraca 4. bataljona je produžila prema Kozari. Borci su trčali da se što prije domognu pošumljenih padina Kozare. Kod Banjčevog gaja dočekani su puškomitraljeskom i puščanom paljbom. Bilo je i ranjenih. Mećava i Arsenić su vidjeli da je to zabuna i da to na njih otvaraju vatru borci 2. krajiškog (kozarskog) NOP odreda, nikoga ne puštajući da priviri u Ko-zaru. Počelo je dozivanje. Nešto kasnije borci Kozare su se uvjerili da im dolaze drugovi iz 1. krajiške brigade, ushićeni su izletjeli iz rovova i zaklona da im požele dobrodošlicu. (275,264) Ćeta se malo odmorila, nahranila i otišla na položaj Đenadine ćete. Sada su se našli na položaju mnogi rođaci, prijatelji i poznanici iz prvih dana borbe u Kozari. Poslije je ova četa krenula na Pogleđevo. Tu su bili Josip Mažar Šoša, zamjenik komandanta odreda, Ratko Vujović Čoče i Miloš Šiljegović. Šoša je obavijestio Obrada Stiševića, komandanta Odreda, o dolasku dijela ovog bataljona. Stišević je tražio da komandant bataljona Mećava dođe u štab Odreda i da ga obavijesti o situaciji Prve brigade i mogućnostima uspostavljanja veze sa Operativnim štabom za Bosansku krajinu. Trebalo je stvoriti plan za proboj iz obruča i četa Četvrtog bataljona smjelo će jurišati na neprijatelja (83,23) Ova smjela akcija i uspješan proboj dijelova 4. bataljona izvan obruča kroz obruč u Kozaru izazvali su oduševljenje kod boraca 2. krajiškog NOP odreda i naroda u zbjegovima. Slučaj je sa vojničke tačke gledišta veoma interesantan, jer predstavlja rijedak primjer nasilnog ulaska u obruč s ciljem da se pomogne jedinicama u okružnju. Borbe od 18. do 28. juna. Izbivši na liniju Prijedor - Bosanska Dubica neprijatelj je sveo operativni prostor jedinica 2. krajiškog NOP odreda na uže područje planine Kozare i otežao njihov manevar na jug ka snagama 1. krajiškog odreda i njegovoj slobodnoj teritoriji pod Grmečom. Tako su počele borbe za ogranke Kozare, koje su primile izuzetnu žestinu. Snage 2. kraji-škog NOP odreda, osjetivši se stiješnjene na uskom području, skrativši svoj front, učiniće sve da spriječe stezanje obruča i osujete neprijateljske planove. Položaj na Bjelajcima pružali su neprijatelju idealne uslove za odbranu. Protezali su se duž bjelajčke kose, otkriveni prema Kozari i dobro utvrđeni za stojeći stav, sa žičanim preprekama ispred prednjeg kraja. Stigavši na ove položaje, od 18. juna do 28. juna, neprijatelj je imao dovoljno vremena da ih utvrdi po savremenom sistemu odbrane. Uz to su ovi položaji najbliži jakom neprijateljskom garnizonu u Bosanskoj Dubici (6-7 km) u koju su pristizale svježe njemačke jedinice. Odatle je bilo moguće intervenisati ubacivanjem jakih rezervi. Iako se znalo da je neprijatelj dobro utvrđen, napad je izveden bez dovoljno priprema i konsultovanja sa komandirima ćeta, koji su najbolje poznavali situaciju kod neprijatelja. Upravo, privremeni Operativni štab je donio odluku za napad na te položaje 2. i 3. bataljona 1. ustaško-domobranskog puka u selu Bjelajci. Napad je izvršen noću izmedu 28. i 29. juna 1942. godine. Izveli su ga 2. bataljon i ojaćani vod 3. bataljona, doveden sa položaja od Gradiške, kojim je komandovao Mirko Šiljak. Dok su čete 2. bataljona poslije silovitog juriša bile već mjestimično upale u rovove, neprijatelj je uvođenjem rezervi uspio da ih u svanuće potisne i da im na brisanom prostoru nanese velike gubitke. Na neprijateljskim rovovima i žicama palo je oko 80 najboljih i najiskusnijih boraca 2. bataljona. Samo iz 2. čete Vase Tomaša poginulo je 35 boraca, od kojih 9 puškomitraljezaca. Poginuo je i politički komesar ove čete Mirko Arsenić. Velike gubitke pretrpjela je i 4. četa ovog bataljona. Teško su ranjeni komandir čete Vlado Pekić i politički ko-mesar Adem Kalabić. Ništa bolje nije prošla ni 1. četa Srete Đenadije. Iz ove čete poginuli su: Mile Biga, vodnik voda; Sreto Kos, desetar; Pilip Balaban, desetar; Rade Vujanović, nišandžija na teškom mitraljezu; Ljuban Burezar i mnogi drugi. Izbacivanjem iz stroja velikog broja preka-ljenih boraca i rukovodilaca, 2. bataljona je bio u znatnoj mjeri osakaćen. (293,117)_ Napad na Bjelajce bio je prvi ozbiljni neuspjeh jedinica 2. krajiškog NOP odreda od početka ofanzive. Dan ranije prvi neuspjeh doživjele su i čete 1. bataljona u napadu na položaje 2. brdske brigade Patriji. Tom prilikom je i ovaj bataljon pretrpio znatne gubitke. (293,118) Pokretima južne zaprečne grupe od 26. do 29. juna 1942. godine definitivno je uspostavlje-na južna zaprečna linija, koja se protezala: Hnijom Gornja Puharska - selo Grozdanići - k.268 -Drenovača - kosa (k.624) - Kalajdžija - selo Miljevići - Trnovačka (k.647) - Krnjin (k.841) - Javorac (k.546) - potok Lubina (k.267). Na njoj su se navedene neprijateljske jedinice zadržale do 5. jula 1942. godine, tj. do polaska u pretres Kozare. Primivši telegram, general Bader je odmah sutradan odletio avionom za Bosansku Dubicu i istovremeno pozvao Antu Pavelića i Slavka Kvaternika. U Bosanskoj Dubici su general Bader, poglavar Nezavisne Države Hrvatske Pavelić, ministar domobranske vojske NDH Slavko Kvaternik i komandant borbene grupe »Zapadna Bosna « general Štal razmotrili situaciju i utvrdili daljnje zadatke trupa u ofanzivi na Kozaru. 29.juna 1942. godine istovremeno je i u njemačkoj komandi za jugoistok održano savjetovanje na kome je na osnovu izvještaja generala Badera o prodoru grupa proleterskih brigada u zapadnu Bosnu zaključeno sledeće: ». . . Situacija u zapadnoj Bosni svakako pokazuje da se sada akcija na Kozari mora što je moguće prije da privede kraju kako bi se ponovo oslobodile snage radi sprečavanja prodora ustanika u području koja su posjele njemačke trupe. . .« (275,154) Sprovodeći te stavove general Štal se obratio svojim trupama i pored ostalog istakao: »Borba koja se ovdje mora da istjera do kraja protiv istog neprijatelja kao u Rusiji, isto je tako važna kao angažovanje na drugim frontovima, iako je vodimo u tišini i bez spominjanja u vojnom izvještaju, na radiju i u štampi, jer mi znamo da se borimo za isti veliki cilj, za konačnu pobjedu!« (275,154) 29. juna 1942. godine oko 6 časova dijelovi 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda izvršili su prepad u neposrednoj blizini Bosanske Dubice na jednu motorizovanu jedinicu koju je neprijatelj uputio da opravlja put. Ubijeno je 9, ranjeno 10, a zarobljeno 30 neprijateljskih vojnika i 2 oficira. Uništena su 3 kamiona. (11,221) Prema zapovijesti pov. br. 690 od 29. juna 1942. godine napad neprijatelja je izvršen u tri kolone, i to: desna (ustaška bojna ojačana 1. satnijom 1. bojne 3. gorske pukovnije, bacačem plamena, topovskom gatnijom 4. gor. pukovnije i 1. bitnicom 4. gorskog zdruga) preduzela je napad iz rejona sela Ivanjska u pravcu Krnjina (tt 841); srednja (1. i 3. bojna, bez po 1. satnije, 3. gorske pukovnije, topovska satnija, bez 2 topa, dva bacača plamena i bitnica »Kelen«) napadala je od sela Bistrice ka Javorniku (k.887), a lijeva kolona (4. bojna 3. gorskog zdruga, bacač plamena, vod topova 37 mm i bitnica »Veselj«) iz rejona sela Gornji Jakupovići prema Goloj planini (tt 874). Dijelovi 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda, koji su se nalazili prema jedinicama 3. gorskog zdruga, pružili su tako odlučan otpor da neprijatelju nije pošlo za rukom da izvrši postavljeni zadatak. (11,225) Krnjin (k. 841) se nalazi sjeverozapadno 1,6 km od zaseoka Rasmani (selo Šimići), sjeverno od sela Ivanjske. Taj dio branila je 3. satnija ustaša. Noću između 29. i 30. juna 1942. godine dijelovi 4. bataljona i 4. čete 3. bataljona 2. krajiškog NOP odreda izvršili su juriš na 3. satnije ustaša na visinu Krnjin i zauzele ga. Neprijatelj je pretrpio velike gubitke. Zaplijenjen je protivtenkovski top 37 mm1 sa 120 granata, 4 puškomitraljeza, 20 pušaka i 1 mali minobacač. (275,242) Ovaj protivtenkovski top prevučen je prilikom proboja partizana iz obruča u Kozari preko ceste Prijedor-Dubica i štitio je cestu od nadiranja neprijateljskih tenkova od pravca Prijedora sve do blizu 9 sati na dan proboja partizana. Kad je istrošena municija, top je upućen dalje prema Karanu, gdje se nalazio štab i dijelovi 1, krajiške brigade, a kasnije je prebačen u Podgrmeč i ušao u sastav 2. krajiške brigade. (275,243) 30. juna 1942. godine od zarobljenih neprijateljskih vojnika na brdu Krnjinu doznalo se da se neprijatelj priprema za konačni obračun sa partizanima i potpuni pretres Kozare i da su oni takav zadatak i dobili. Sutradan neprijatelj je napao jačim snagama i ponovo zauzeo Krnjin. 30. juna 1942. godine po treći put je ponovljen napad na neprijateljsko uporište Kapela, Asina Strana i Ravni gaj. Napad je izvršio 3. bataljon 1. i 3. četa 4. bataljona 1. krajiške brigade i 5. četa 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda. Vodila se žestoka borba. Neprijatelj je istjeran iz rovova. Poginulo je 20 neprijateljskih vojnika i više ranjeno. Poginula su 4 a ranjeno 8 partizana. Ovi napadi imali su cilj da olakšaju dejstva snaga u okruženju. Kod jedinica Odreda osjećao se zamor. Povećao se broj ranjenika. Naroda u zbjegovima bilo je svakim danom sve više. Počela se osjećati nestašica u životnim i borbenim potrebama. Ishrana naroda u zbjegovima bila je poseban i vrlo težak problem. Za ishranu su stajali na raspolaganju jedino magacini koji su bili u šumi. Ono što je narod, bježeći ispred neprijatelja, us-pio da ponese od kuće, bilo je na izmaku. U ovoj veoma ozbiljnoj situaciji štab 2. krajiškog NOP odreda nije više živio u iluzijama da će odsudnom odbranom slomiti napad neprijatelja i osujetiti mu namjere. On je počeo da uviđa da se rješenje ove teške situacije može postići jedino probojem iz okruženja. U svom izvještaju od 30. juna 1942. godine Operativnom štabu za Bosansku krajinu, on konstatuje i sljedeće: »Iz zarobljene arhive vidi se da neprijatelj ne namjerava ovaj teren da napusti, makar je do sada pretrpio velike gubitke u ljudstvu i materijalu. Uslovi za proboj bili su sada znatno teži nego ranije.« (11,227) »Svakom komandantu odreda bilo bi teško izdati naredbu da se vojska izvuče iz obruča, a da se narod ostavi na milost neprijatelju. Duboko sam uvjeren da je kojim slučajem takva naredba izdata, da Kozara ne bi bila ono što jeste i da ne bi postala legenda. Bilo bi pogrešno i politićki neispravno da je narod ostavljen na cjedilu od svoje vojske i prepušten neprijatelju da ga masakrira i uništava. Narod Kozare bio je svjedok natćovječanskih napora partizana u cilju odbrane svoje pozadine, svoga naroda. Masovni heroizam naroda, golemo požrtvovanje, zadivljujuća snaga nesalomljivog otpora tuđinu i tuđinskim fašističkim slugama«, piše Obrad Stišović, komandant 2. krajiškog NOP odreda. »Bilo je opravdano što se Odred odlučno borio za odbranu ranjenika i naroda u zbjegu, pa i onda kada je morao prihvatiti frontalni način borbe. Da tako nije postupio, već da je zbjeg i ranjenike ostavio i probio se kroz obruć neprijatelja, što je kao relativno jaka i dobro naoružana borbena jedinica mogao uspješno učiniti u svako vrijeme, onda bi to bitno bilo naš veliki vojni, a naročito politički poraz, i Kozara ne bi bila ono što je postala zahvaljujući upravo toj bici, piše.Mladen-Mlađo Marin. (275,521) Krajem juna 1942. godine otpočelo je masovno pokretanje stanovništva iz potkozarskih sela gotovo istovremeno sa dubičkog i gradiškog terena. Sakupljanje stanovništva vršile su neprijateljske borbene jedinice razvijene u streljačke strojeve i pretresom podizale sve sa mjesta gdje se ko zatekao. Oni koji su se usprotivili takvom postupku streljani su na licu mjesta, Kuće su spaljene označavajući liniju dokle je izvršen pretres. Na dubičkom i gradiškom srezu zapaljeno je preko 2000 kuća. Sela su ostajala pusta i u njima sve je postalo plijen neprijatelja koji nema milosti. (275,273) Krajem juna 1942. godine počelo je povlačenje italijanskih okupatorskih snaga iz treće okupacione zone. Partizanske snage u bosanskoj krajini stalno su brojčano rasle. Navedena dva momenta su bila značajna i presudna za ubrzanje završetka započete operacije »Zapadna Bosna«. Njemački komandanti u ta dva događaja vide opasnost za uspjeh operacije na Kozari. Kapetan Ernest Vishaupt piše: ».. .Stalnim prilivom iz evakuisane italijanske okupacione zone formirale su se jače grupe partizana na neprohodnoj planini Grmeč, koje su, ponovo ojačane, napadale slabe ustaško-domobranske garnizone u oblastima koje su napustile italijanske trupe i nadirale preko demarkacione linije između Ljubije i Suhače do Sane i u rejon južno i jugozapadno od Bosanskog Novog. Zapadno od Bosanskog Novog i u najjužnijem kraju velike i teško pristupačne planine Šumarice takođe su se prikupljale nove grupe partizana, pogotovo što ustaško-domobranske jedinice nisu temeljito izvršile čišćenje te planine i rejona između Sane i Une do linije Prijedor-Bosanska Dubica. Pošto je borbena grupa »Zapadna Bosna« krenula u napad na Kozaru sa slabo osiguranim zapadnim krilom, moralo se pri takvorn razvoju situacije računati sa time da će za vrijeme operacija neprijatelj nadirati sa Šumarice u pozadinu zapadnog fronta, kao i sa juga protiv osiguranja na liniji zaprečavanja Sanski Most-Ljubija-Prijedor. Pokazalo se, dakle, daje bio ozbiljno ugrožen front okruženja oko planine Kozare. Ta situacija je nametala potrebu da se preformira borbena grupa 'Zapadna Bosna', tim prije što napad nije više bio izvodljiv sa novoformiranim domobranskim brd. điv. . ..« Zbog svega toga odlučeno je da se borbenoj grupi »Zapadna Bosna« dovedu njemačka pojačanja iz Srbije u navedenoj jačini. Do njihovog dolaska 26. juna u Dubicu trebalo je držati i ojaćavati front okruženja oko Kozare, a tek tada nastaviti napad prema toj šumovitoj planini. /. jula 1942. godine u 00,00 časova dovedena borbena grupa »Borovski« preuzela je komandu nad zapadnim odsjekom obuhvatnog fronta. Zaprečni front na liniji Prijedor-Dubica je dobio potreban oslonac i čvrstinu, čime su stvoreni uslovi da se pristupi izvođenju glavnog napada i okončanju ove operacije, jedne od najvećih koju su njemačke trupe u Jugoslaviji izvodile u ovoj ratnoj godini. 1. jula 1942. godine otpočelo je neprijateljsko nadiraje na partizanske položaje od pravca Kozarca cestom prema Mrakovici. Neprijatelj je žestoko tukao partizanske otporne tačke na Kozarskom kamenu i druge položaje koje su držale snage Udarnog bataljona 2. KNOP odreda. Na ovom sektoru neprijatelj je koncentrisao brojnu artiljeriju i dovodio u talasima neprekidno avijaciju, koja je žestoko tukla partizanske položaje čitav jedan dan i tako izvršio pripreme za dalje nadiranje prema Mrakovici. 2. jula 1942. godine, poslije izvršene pripremne vatre prethodnog dana, neprijatelj je krenuo sa tenkovima i pješadijom u napad, raščiščavajući zakrčenu cestu' pod vatrom i postepeno napredujući u pravcu Mrakovice. Artiljerijska i avionska vatra je bila ubitačna i vrlo sistematična, tukući svaki kutak ovoga terena, tako da se partizanske snage nisu na njemu mogle zadržati jer su trpjele velike gubitke. Partizanske snage povlačile su se sa Kozarskog kamena i položaja oko njega do pod samu Mrakovicu i zaposjeli visove ispod Mrakovice, a štab bataljona smjestio se na samoj Mrakovici. O povlačenju s Kozarskog kamena odmah je obavijestio štab 2. krajiškog NOP odreda komandant Udarnog bataljona drug Ranko Šipka. Njegovo je mišljenje da će njegov bataljon teško moći duže zadržavati neprijatelja u nadiranju prema Mrakovici. Očekivalo se da će se spojiti neprijateljske dvije kolone od Bosanske Gradiške preko Krnjina i od Kozarca preko Mrakovice. To bi bilo najgore, jer bi to podijelilo Odred i Kozaru na dva dijela. To bi bilo zalaženje neprijateljskih snaga našim snagama za leđa, koje su branile ranjenike i narod, i stezanje obruča oko partizanskih snaga i dovođenje u tešku situaciju. 2. jula 1942. godine oko 12 sati održan je sudbonosni sastanak za proboj obruča iz Kozare. Sastanak je održan ispod puta koji vodi od Mrakovice prema Podgracima, nedaleko od današnjeg hotela »Kozara« na Mrakovici. Tom sudbonosnom sastanku bili su prisutni sljedeći: Obren-Obrad Stišović, komandant 2. krajiškog NOP odreda, Josip Mažar Soša, zamjenik komandanta 2. KNOP odreda, Branko Babič, sekretar Okružnog komiteta KPJ za Kozaru; dr Alfred Ržehak, šef.saniteta 2. krajiškog NOP odreda i Ranko Šipka, komandant Udarnog bataljona 2. KNOP odreda. (275,244) Potrebno je napomenuti da se vodila žestoka borba dok je držan sastanak na Mrakovici. Artiljerija je tukla na sve strane, avioni su stalno zasipali šumu i partizanske položaje bez prestanka, a mitraljeska i puščana vatra bivala je sve jača. Navedeni rukovodioci posmatrali su borbu i došli do zaključka da odbrana Mrakovice ne može dugo potrajati. Partizanske snage trpjele su velike gubitke i bile sve slabije. Osjećao se nedostatak municije, a mogućnosti za popunu su bile neznatne. Neprijatelj se nije osvrtao na gubitke, brzo ih je nadoknađivao ubacujući u borbu sve brojnije svježe i odmorne snage i stalno pojačavao borbu, tukući sa zemlje i vazduha iz sve raspoložive ratne tehnike. Zaključeno je da je neprijatelj krenuo u odlučnu bitku da se što prije dočepa Mrakovice i čvršćeg stezanja obruča oko partizanskih snaga radi konačnog uništenja partizana na Kozari. Ranko Šipka, komandant Udarnog bataljona, podnio je izvještaj o situaciji u bataljonu, borbenoj spremnosti, stanju municije i situaciji na frontu. Josip Mažar Šoša podnio je izvještaj o situaciji na terenu Drugog bataljona. Tamo se nalazio i Miloš Šiljegović i Ratko Vujović Čoče, koji su imali zadatak da koordiniraju akcije između Prvog i Drugog bataljona. Prvi i Drugi bataljon nalazili su se na položaju u odbrani ranjenika i civilnog stanovništva. Obrad Stišović podnio je izvještaj o situaciji na području Četvrtoga bataljona i borhama koje su vođene na brdu Krnjinu. Dr Alfred Ržehak informisao je o stanju ranjenika i pripremi skloništa za njihovo sakrivanje. Branko Babič je informisao o stanju kod civilnog stanovništva i njihovu raspoloženju, kao i o radu zadužene grupe sa njima. Okupljeni rukovodioci s Kozare procijenili su situaciju na bojištu i jednoglasno se složili da je neprijatelj krenuo u konačni pretres Kozare i da mu se partizanske snage u Kozari neće moći duže odupirati. Navedni rukovodioci jednoglasno su zaključili da se u Kozari ne može duže ostati i da se iz obruča moraju probijati. Zaključeno je da se vrši proboj preko ceste Prijedor-Bosanska Dubica na teren Prvog bataljona, prema Karanu i Pastirevu, a po potrebi preko Sane u pravcu Podgrmeča. Tad se na terenu oko Dobrljina nalazila glavnina 1. krajiške brigade, na čiju se pomoć može računati u slučaju potrebe kod prihvatanja ranjenika i njihovog prebacivanja za Podgrmeč. Pravac je bio podesan i za pregrupisavanje partizanskih snaga i njihovog privlačenja do mjesta proboja tako da pripreme ne budu od neprijatelja otkrivene. Neprijateljski obruč tamo gdje je odabran proboj nije jače obezbijeđen po dubini. Najbliže neprijateljske snage na drugoj strani preko ceste nalazile su se na pravcu Prijedor i na Planinici, koje su se mogle obići i postaviti obezbjeđenja, a potom nastaviti kretanje prema Karanu i Pastirevu. Na ovoj strani nije bilo mnogo ni pješadije. Održavanje obruća oko Kozare ispomagali su neprijateljski tenkovi koji su se stalno cestom kretali gore - dole i tako obezbjeđivali teren. Proboj je određen da se izvrši u toku noći. Tenkove paliti sa benzinskim flašama koje su začepljene krpom natopljenom benzinom. Odabrati hrabre borce koji će se tenku približiti, krpu zapaliti i flašu baciti na kupolu tenka. Zapaljeni benzin se razlijeva po tenku i sigurno ga pali. Posada mora da napusti tenk ili da u njemu izgori. Teren preko kojega se treba kretati poslije proboja dobro je bio poznat, pošumljen i podesan. Na ovom pravcu su se nalazili ranjenici i veliki dio naroda, a tamo je bila prisut-na i 1. krajiška brigada na terenu 1. bataljona, u sektoru Pastirevo. Treba spomenuti i to da su se na tom pravcu nalazile ustaško-domobranske snage sa kojima su borci odreda i brigade svakodnevno vodili borbe, nanosili im velike gubitke i više puta probijali njihove linije. To je davalo uvjerenje u proboj obruča i iznošenje ranjenika, naroda i boraca iz Kozare. Nije se znalo da su baš tada došle njemaćke snage na taj sektor kao pojaćanje i glavna snaga za dalje nastavljanje ofanzive, radi uništenja i daljeg pretresa Kozare. Proboj iz obruča planiran je noću između 3. i 4. jula 1942. godine. Neprijatelj pripremajući se za odlučni napad doveo je nove njemačke snage 734. pješadijskog puka, 704. njemačke divizije koje su imale zadatak da 5. jula 1942. godine sa Qvog sektora krenu u napad radi pretresa Kozare. O tom nije bilo obavještenja. Upravo na taj pravac trebalo je da napadaju snage Drugog i Trećeg bataljona 2. krajiškog NOP odreda (275,246). Ipak na odluku pravca proboja iz obruča imalo je: teren, blizina pravca proboja ranjenika naroda i partizanskih jedinica van neprijateljskog obruča koje su mogle prihvatiti i ukazati pomoć. (275.246) 2. jula 1942. godine na sastanku štaba Odreda i Okružnog komiteta KPJ za Kozaru na Mrakovici jednoglasno je odlučeno da se izvrši proboj iz obruča iz Kozare noću između 3. i 4. jula 1942. godine. Pravac proboja je Jelovac-Jutrogošta-Karan, gdje se očekuje susret sa snagama Prve krajiške brigade. U proboju učestvuju Udarni, Prvi, Drugi i Treći bataljon, a Četvrti bataljon 2. krajiškog NOP odreda je određen za rezervu i da štiti leđa partizanskim snagama koje učestvuju u proboju, ranjenicima i civilnom stanovništvu dok se izvuku iz obruča. Linija fronta određena je po širini, i to: lijevo krilo kretalo se pravcem Patrija-Cvijića brdo-Jelovac-Planinica sa zadatkom da odmah, poslije probijanja neprijateljskog obruča i prelaska preko ceste Prijedor-Bosanska Dubica, uspostavi obezbjeđenje lijevog krila od neprijateljskih snaga koje su se nalazile na Planinici iz pravca Prijedora. Desno krilo fronta dobilo je zadatak da se kreće lijevom stranom rijeke Mlječanice i obroncima Patrije da što prije izbije bočno od sela Hajderovaca i na cestu Prijedor-Bosanska Dubica, te da od pravca Dubice obezbijedi naše desno krilo. Pismena naredba za proboj glasi: Plan proboja neprijateljskog obruča i izlazak iz Kozare »Odlukom štaba Odreda i Okružnog komiteta, u cilju spasavanja živih snaga ovoga Odreda, odlučeno je da se izvrši proboj. Proboj se vrši na juriš u pravcu Jelovca, Jutrogošte, Gradine, Krive Rijeke, Karana. Raspored snaga: Udarni bataljon nastupa, napada i probija se na lijevom krilu Patrija-Cvijića brdo-preko Dolova, Jelovca, zv. brdo napada na Planinicu do Sredelja. Po proboju ostavlja dio snaga na cesti za osiguranje prolaza od Prijedora. Uz pomoć pozadinskih četa treba da organizuje prekopavanje ceste. Ovo osiguranje ostaje sve do prolaska sve komore sa ostalim snagama proganja ne-prijatelja i uspostavlja front prema Asinoj straži i Brezičanima. Za čitavo vrijeme mora biti u vezi sa Prvim bataljonom, koji se nalazi desno od Udarnog bataljona i mora imati zalomljeno svoje lijevo krilo prema neprijatelju u Palančištu. Od početka Prvi bataljon kreće sa Patrije ka Dolovima i sa desnim svojim krilom zavija prema jelovačkoj cesti i pomaže Drugom bataljonu u likvidiranju istog uporišta. Sa lijevim svojim krilom napada u zajednici sa Udarnim bataljonom da likvidira Planinicu. Po likvidiranju Jelovca sve svoje snage rokira u lijevo... i potom nastupa u pravcu Gradine, Marina, Grobašnice. Vezu održava lijevo sa Udarnim bataljonom, a desno sa 2. bataljonom. Drugi bataljon napada lijevim krilom sa Patrije i Dolova preko Čupića kuća i Jugovića brda, napada i likvidira Cvijića Gaj i Hajderovce, Donji Jelovac, a sa desnim krilom napada od Patrije. ('zbomik dokumenata i podataka o NOR-u, tom IV, knjiga 6, str. 16.) preko Jugovića brda, Gajeva, Hajderovaca, Donjeg Mirkovca. Održava vezu lijevo sa Prvim bata-ljonom, a desno sa Trećim bataljonom. Po likvidaciji nastupa u pravcu... Treći bataljon nastupa dolinom Mlječanice i obroncima Patrije prema Hajderovcima i prcko istih ka šumi Mirkovac. Treći bataljon treba da uputi Udarnu četu da se probije što prije u pozadinu neprijateljskih rovova i da napada bočno i s leđa Hajderovce. Po izlasku na cestu osigurava istu od Dubice i uz pomoć pozadinskih četa ruši most na cesti i za vrijeme borbi treba da ostavi jednu četu sa teškim mitraljezom kod Međuvođa na liniji Pogleđava-Trubarci prema Stražici i Elezovači. Poslije prebacivanja sviju snaga, 3. bataljon prikuplja se i kreće u pravcu Knežica-Murati-Tubića brdo-Banjci. Štab odreda će biti u Tubića kući. Četvrti bataljon biće u zaštitnici jedinicama i čitavoj komori. Lijevo krilo 4. bataljona, gledajući od mjesta odakle se kreće, ide Vitlovskom, Mlječanicom do Bokana. Tu izlazi na Vis i obroncima Patrije, Hajderovaca kreće se preko Radišića gaja, zaobilazeći desno Cvijića gaj. Ide gornjim dijelom Hajderovaca pravac Knežica, držeći vezu sa Trećim bataljonom koji se nalazi na tome krilu. Lijevo krilo kreće se lijevo od Čupića kuća prema Palančištu-Puharino brdo na Đakovića dućan na cesti u Jelovcu. Drži vezu sa Udarnim bataljonom koji se kreće prema ... Na Planinici ostaviti četu za brzo rokiranje na sredini između lijevog i desnog krila u rezervi. Pri štabu 4. bataljona ostaju snage brigade. Odstupanja nema radi napuštenih sektora i vojne situacije u kojoj se Odred nalazi, Nove ranjenike izvući i nositi sa sobom. Svaki bataljon će se opskrbiti sa po jednom četom rezervnom radi nošenja ranjenika. Ostaviti rezervu vojske sa kojom će bataljon raspolagati. Baterija jedan brdski i jedan protivtenkovski top postavlja na brdo Čupića za tući Cvijića i Ravni gaj, Hajderovce. Po likvidiranju istih kreće za 2. bataljonom. Iz poćetka ranjenici i komora prikupljaju se kod Čupića kuće. Po posljednjem izvještaju štab Odreda kreće za Karan.«' (293,125) 2. jula 1942. godine na sastanku na Mrakovici ručno je napisan plan proboja, jer nije bilo pisaće mašine. Plan je kasnije umnožen u štabu Odreda i razaslat kuririma u štabove bataljona i odredskoj bolnici na Vitlovskoj. Naredba nije slata istog dana pismeno štabu 3. bataljona, koji se nalazi u rejonu Gradiške, i 4. bataljona u rejonu Krnjina za pokret prema Patriji. Štab 3. bataljona obaviješten je preko telefona usmeno da odmah sa bataljonom krene prema Mrakovici gdje će dobiti pismeno naređenje za dalji pokret. Naređenje je komandantu bataljona uručeno sutradan na zakazanom mjestu, gdje je i upoznat o odluci za proboj. (275,247) U izradi plana o proboju iz obruča učestvovali su svi koji su bili prisutni na sastanku na Mrakovici. Po zadatku Josip Mažar Šoša, Branko Babič Slovenac i dr Alfred Ržehak idu na Vitlovsku da obavijeste štabove Prvog i Drugog bataljona o proboju i njihovim zadacima i da se oni za to pripreme. Branko Babič dobio je zadatak da obavijesti partijsko rukovodstvo i grupu koja je radila sa pozadinom u zbjegovima o mjestu i vremenu proboja, kako bi se i oni pripremili i blagovremeno iz obruča neprijateljskog izišli. Dr Ržehak dobio je zadatak da obavijesti upravu bolnice za pripremu ranjenika za evakuaciju i blagovremeno donošenje težih ranjenika u šumu iznad Cupića kuća, gdje im je bilo određeno zborište, kao i za ostali dio komore. Dr Alfred Ržehak i Branko Babič trebalo je da se dogovore sa rukovodiocima pozadinskih četa o obezbjeđenju ljudstva i da ih okupe za nošenje ranjenika. Dobili su zadatak da se jedan dio teških ranjenika za koje postoji opasnost po život, ako se budu kretali i dalje nosili, da se oni izdvoje i smjeste u podzemna skloništa, koja su već bila iskopana, i da se sa njima ostavi neophodni broj bolničarki. Što se tiče ostalog sanitetskog osoblja, ono je trebalo da se kreće sa ranjenicima ukoliko je to neophodno, a jedan dio sanitet-skog osoblja da se rasporedi pri štabovima bataljona koji idu.u napad i pomognu previjanju, izvlačenju i nošenju ranjenika, jer se očekivalo da će ih biti više za vrijeme dok se bude vršio proboj. Svi ranjenici koji su mogli da se sami polako kreću ili jašu na konju, da se pripoje jedinicama i da se sa njima kreću. Zborno mjesto za ranjenike bilo je u šumi iznad Čupića kuća, gdje je i štab Odreda. Kad padne mrak, najkasnije do 21 čas, trebalo je da se okupi štab Odreda, dio članova Okružnog komiteta na čelu sa sekretarom Brankom Babičem. Tu će doći drugovi Miloš Šiljegović i Ratko Vujković Čoče, članovi Operativno.g štaba za Bosansku krajinu, koji su za vrijeme ofanzive na Kozari i u to vrijeme bili na terenu 2. bataljona. Njih je trebalo da obavijesti Josip Mažar Šoša. U štab je trebalo da dođu i komandanti bataljona.
Na sastanku na Mrakovici zaključeno je da napad počne taćno u 22 časa. Predviđeno je da se dotad izvrše sve potrebne pripreme i da će se moći prebaciti preko noći preko ceste sa svim snagama. Taj sastanak na Mrakovici trebalo je da bude posljednji sastanak rukovodstva na Kozari neposredno pred početak proboja iz obruča. (275,248) Određen je sastanak kod Čupića kuće na kom se trebao podnijeti izvještaj o izvršenim pripremama. Ranko Šipka, komandant Udarnog bataljona, otišao je u bataljon da izvrši pripremu za proboj. Obrad Stišović, komandant 2. krajiškog NOP odreda, dobio je zadatak da umnoži odluku o proboju i da je dostavi bataljonima i upravi bolnice. Jedan primjerak je poslat Okružnom komitetu KPJ za Kozaru, sekretaru Branku Babiču, koji se nalazi na Vitlovskoj. 2. jula 1942. godine otkucana je odluka, naredbe, a uveče je dostavljena svim. Komandi 3. bataljona uručena je sutradan, negdje pred podne na Mrakovici. U toku noći u štabu Odreda nalazio se samo zamjenik komesara odreda drug Duško Misirača, a sve prištapsko osoblje sa zaštitnicom i vodom za vezu krenulo je prema Mrakovici. Iste noći krenuo je i 4. bataljon, čije su se snage nalazile na visovima iznad štaba Odreda, na pravcu prema Lamovitoj. Jedinice su prije upozorene da budu pripravne za pokrete. Pri štabu Odreda određeno je šta treba da se nosi, a što da se zakopava i skloni od neprijatelja. Bataljoni su odredili desetine koje će ostaviti na položajima, sa zadatkom da otvaraju vatru na neprijatelja, ukoliko on bude kretao u napad. Desetine su trebale da se po terenu prebacuju i otvaraju vatru sa raznih položaja, da se brzo ispred neprijatelja sklanjaju, zabacujući mu se za leđa. Ovo treba da se čini da neprijatelj ne primijeti odlazak sa terena, koncentraciju i namjere. (275,249) 3. jula 1942. godine oko 12 sati komandant 2. krajiškog NOP odreda Obrad Stišović sa nekim članovima štaba Odreda stigao je na Mrakovicu. Tu je komandanta 2. krajiškog NOP odreda Stišovića čekao Mirko Pekić, komandant 3. bataljona, kom je predato pismeno naređenje i upoznat sa zadatkom njegova bataljona. Komandantu odreda podnio je izvještaj o stanju i pripremama Ranko Šipka, komandant Udarnog bataljona. Četvrti i Treći bataljon trebalo je da sami obezbijede vodiče do zbornog mjesta i polaznih položaja za napad. Komandant odreda Stišović je na Mrakovici obaviješten da su svi bataljoni u pokretu prema Vitlovskoj i polaznim položajima za napad. Štab Odreda bio je mišljenja da će sve biti po predviđenom planu. (275,249) Komandant 2. krajiškog NOP odreda sa članovima štaba krenuo je sa Mrakovice i predveče stigao na Vitlovsku. Na Vitlovskoj su dr Alfred Ržehak, šef saniteta, i Branko Babič, sekretar Okružnog komiteta KPJ za Kozaru, podnijeli izvještaj o tome šta je sve učinjeno komandantu 2. krajiškog NOP odreda. Dr Ržehak je obavijestio da je u saglasnosti sa Šošom Mažarom jedan broj ranjenika uputio niz Mlječanicu, umjesto u šumu Cupića kući. Jedini razlog je teškoća prenosa ranjenika uz brdo Čupića kuća. Sa Šošom su se dogovorili da front prošire preko Mlječanice na desnu stranu obale, kako bi obezbijedili nesmetano nošenje ranjenika niz Mlječanicu. Tamo je bio Miloš Šiljegović i Ratko Vujović Čoče. Komandant 2. krajiškog NOP odreda je naredio da se više ranjenici ne nose niz Mlječanicu, već prema datoj naredbi kod Čupića kuće. Odmah je jedan broj ranjenika, koji su mogli da jašu na konjima, upućen prema Ćupića kući. Dr Rržehak se žalio na sporo stizanje ljudi koji treba da nose ranjenike. Dok se budu vodile borbe, moći će se prebacivati ranjenici, komora i ostalo. Tim pravcem preko Čupića kuće vodi put koji je duboko usječen i od vode raznesen, pa je bio dobar zaklon za noćno kretanje po njemu. Neprijateljske snage s Planinice noću nisu mogle pričinjavati veće poteškoće. Proboj obruča sa Kozare predviđen je u vidu trougla od Čupića kuće prema cesti. Front bi se širio desno i lijevo što bi omogućilo veći i brži prolaz partizanima i stanovništvu. Na pravcu proboja iz obruča kod neprijatelja se bitno izmijenila situacija 3. jula 1942. godine neprijatelj na ovom sektoru uvodi u borbu svježe jedinice njemačkog 734. pješadijskog puka 704. njemačke pješadijske divizije, koje su imale zadatak da za dva dana sa zaprečne linije krenu u pretres Kozare.1 O smjeni ustaškodomobranskih jedinica na dan 3. jula u bojnoj relaciji 1. brdske ustaško-domobranske brigade kaže se: "3. srpnja 1942. godine 1. i 3. bojna zamijenite su sa položaja koje su dosada držale sa njemačkim bojnima. I to dvije bojne imale su zadatak čišćenje prostorija pozadi njemačkih jurišnih odreda-odjela. Od svake bojne dato je po 30 domobrana pod komandom jednog zastavnika-zapovjednika voda u jurišnu.grupu".(293,125) Ove jedinice ojačale su ustaško-domobranske snage na ovom sektoru, koje su više puta pretrpjele teške gubitke u protivnapadima. Dolazak njemačkih snaga na ovaj sektor izvršen je u tajnosti. Tako je došlo do situacije koja je u ratnoj praksi rijetka i izuzetna. Obje protivničke snage su u isto vrijeme koncentrisale svoju glavninu na istom pravcu sa ofanzivnim namjenama: štab Odreda za proboj iz obruća, a štab borbene grupe »Zapadna Bosna« uvodio je borbenu grupu »Borovski«, koja je imala zadatak do 5. jula da pređe u akciju za ovla-davanje Kozarom. Interesantno je da nijedna strana nije znala za rad, pripreme i namjere druge strane. Poznato je da proboj iz obruča predstavlja jednu od najtežih i najkomplikovanijih operacija. Uspjeh poduhvata zavisi od izbora mjesta i vremena za proboj. Od značaja je poznavanje zemljišta, jačine naoružanja i rasporeda neprijatelja, moralnog stanja njegovih jedinica i slično. Mnogi su postavljali pitanje da li je izabrano najpogodnije mjesto za proboj iz obruča? Na ovom mjestu vođene su najkrvavije borbe u vremenu od 18. do 30. juna. Područje Kozare opasano je rijekama (Savom, Unom, Sanom, Gomjenicom i Vrbasom), koje su prirodna prepreka, za čije savlađivanje 2. krajiški NOP odred nije imao odgovarajuća tehnička sredstva. Proboj prema Grmeču bio je jedino moguće rješanje. Što se tiče samog mjesta proboja, postojala su dva moguća rejona: jedan između Ivanjske i Kozarca ka jugu i ovaj na Patriji ka jugozapadu za koji se odlučio štab 2.krajiškog NOP odreda.(293, 126) Osnovni elementi koji su uticali da se štab Odreda odluči za proboj na Patriji bili su prvenstveno u tome što su neposredno iza partizanskih jedinica na ovom prostoru, u dolini Mlječanice.bili koncentrisani svi ranjenici, čije je izvlačenje iz obruča bio jedan od primarnih zadataka. Tu su bili i zbjegovi naroda od oko 50.000 stanovnika, čije bi prebacivanje preko Kozare u pravcu Ivanjske i Kozarca bilo teško izvodljivo. Sem toga, desno i lijevo od Patrije nalazila su se tri ba-taljona na položajima, pa je bilo lakše dovesti na ovaj pravac 3. i 4. bataljon. U pravcu proboja, izvan obruča, na Karanu nalazila se l.krajiška brigada, koja je mogla prihvatiti ranjenike i stanovništvo i prevesti prema Grmeču. Negativna strana izbora ovog pravca bila je svakako u tome što su tu već 12 dana vođene žestoke borbe i što je uslijed toga neprijatelj tu bio najbolje utvrđen. Zbog toga se teško moglo računati na iznenađenje, što je jedan od važnih elemenata za za uspjeh proboja. S te strane rejon Ivanjska-Kozarac pružio bi povoljnije šanse. U pitanju je bilo i izbor vremena za proboj. Po-ložaji neprijatelja na sjeverozapadnoj zaprečnoj liniji bili su u vremenu od 18. do 25. juna 1942. godine u dva maha potpuno razbijeni u širini od nekoliko kilometara i stajali otvoreni po nekoliko časova. To su bile idealne šanse za izvođenje jedinica i naroda iz okruženja, ali oni nisu bili u potpunosti iskorišćeni. Sada, početkom jula, a s obzirom na uvođenje borbene grupe »Borovski«, situacija se na ovom odsjeku sasvim izmijenila i nikako nije bila povoljna za proboj. Odlukom o proboju nisu bile zadovoljne ni neke druge značajne pretpostavke uspjeha. Štab odreda, kad je donio udluku o proboju, radio je i suviše brzo. Nije bilo obezbijeđeno vrijeme ni za najneophodnije pripreme. Treći i 4. bataljon su dobili naređenje istog dana kad je trebalo vršiti proboj, a bili su udaljeni oko 30 km. Kretali su se usiljenim maršem i stigli su kada je proboj trebalo već da počne. Komandanti ovih bataljona primili su zapovijest u toku marša, svega jedan čas prije početka napada. Razumije se da u takvim uslovima nije moglo biti govora o pripremama za proboj, a borci ovih bataljona poslije napornog marša bili su premoreni. Komandanti su izdavali četama zapovijest u pokretu, pri čemu nisu mogli pružiti nikakve podatke o neprijatelju i njegovom rasporedu, jer takvih podataka u zapovijesti nije ni bilo. Možda bi bilo'bolje da je zapovijest izdata na samim položajima, nego u štabu na Mrakovici. U tom slučaju mogli su biti konsultovani komandanti bataljona i komandiri četa sa položaja, jer su oni najviše znali o stanju kod neprijatelja i o njegovom rasporedu pa bi zapovijest mogla biti preciznija. U zapovijesti su izostali i drugi neophodni podaci. Nije bilo određeno šta će se preduzeti ako proboj ne uspije ili ako uspije samo djelomično., što se faktički i desilo. Nije rečeno šta treba da rade jedinice koje ostanu u obruču, odnosno one koje uspiju da se probiju iz obruča. Propust je učinjen što se nije obezbijedilo borbeno sadejstvo sa dijelovima 1. krajiške brigade koji su se nalazili iza leđa neprijatelja i mogli su za vrijeme proboja pružiti dragocjenu pomoć. Nije bilo lako u uslovima gustog rasporeda neprijatelja osigurati vezu sa jedinicama 1. krajiške brigade van obruča, ali to nije bilo nemoguće, jer su veze održavane. Kuriri s Kozare su prenijeli sedam izvještaja u Operativni štab za Bosansku krajinu, pa se i ovog puta moralo s tim računati. (293,128) U ovom se dogodilo i drugo iznenađenje koje se rijetko dešava u vođenju rata. Štab 1. krajiške brigade, ne znajući za odluku Štaba 2. krajiškog NOP odreda za proboj obruča, donio je odluku da iste noći između 3. i 4. jula 1942. godine napadne Dobrljin u istom vremenu kad je štab 2. krajiškog NOP odreda donio odluku da izvrši proboj obruča. Umjesto da snage 1. krajiške brigade napadnu s leđa neprijatelja na mjestu gdje se probija obruč, one su se udaljile od Patrije oko 20 km prema Dobrljinu. I evo šta se desilo. Izviđanjem komesara 3. bataljona Pere Đurića saznalo se o rasporedu snaga koje brane Dobrljin i njihovoj brojnosti od 500 vojnika domobrana i ustaša. Kada je 3. jula 1942. godine noć uveliko osvojila, četiri čete boraca 1. krajiške brigade žurile su niz Pastirevo da se približe Dobrljinu. Negdje iza Bosanskog Novog- tutnjale su eksplozije granata. Treća četa 3. bataljona i 3. četa 4. bataljona 1. krajiške brigade prešle su željezničku prugu i drum između Dobrljina i Bosanskog Novog i obalom Une ušle u Dobrljin da napadnu neprijatelja. Druga četa 3. bataljona došla je da napadne neprijatelja iz pravca Pastireva. Postavljena su obezbjeđenja prema Kostajnici i Bosanskom Novom. Angažovana je tu četa boraca 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda koja je ostala iza obruča. (83,29) Nešto poslije 21 čas noću između 3. i 4. jula 1942. godine odjednom su propjevali puškomitraljezi i vrisnule puške. Čula se vika oficira da vojnici daju otpor. Grmjelo je nesnosno. Rafali su smrtonosno kosili. Borci su osvajali kuću po kuću i utvrđenje po utvrđenje. Bombama je osvojeno i utvrđenje kod željezničke stanice. Najkasnije je osvojen crkveni toranj odakle je kosio mitraljez. Zarobljena je kompletna 3. bojna 3. pješadijske domobranske pukovnije. Prema izvještaju štaba 1. krajiške brigade od 4. jula, zarobljena su 284 vojnika i 4. oficira, a 16 vojnika i 2 oficira su ubijena u toku borbe. Brigada je imala 2 mrtva i 4 ranjena borca. Plijen je bio znatan: 3 puškomitraljeza, 3 minobacača, 400 pušaka, 70 000 metaka, desetak sanduka minobacačkih granata. Zaplijenjene su i znatne količine namirnica: žita, soli, šećera, odjeće, obuće i sanitetskog materijala. Dobrljin je gorio i odsjaj požara se vidio iz daleka. Spaljene su vojne zgrade, pilana, separacija i električna centrala. Plijen je užurbano evakuisan. Čete su napustile Dobrljin i zauzele položaj na okolnim visovima. Kasnije krenule su prema Bosanskom Novom. (83,29 i 275,395) Ali neprijatelj nije odvajao svojih jedinica iz obruča od opkoljene Kozare. Vratimo se ponovo proboju obruča iz Kozare. Na zakazani sastanak kod Čupića kuća nije došao Josip Mažar Soša, Miloš Šiljegović i Ratko Vujović Čoče. Uveče, noću 3. jula 1942. godine upućeni kuriri nisu ih nalazili. Javljeno je da su na izviđanju i da će doći kad se vrate. U 22 časa, kad je dogovoreno početak napada, nije ih bilo. Čekanje je trajalo do 24 časa. Nije se više moglo čekati, jer je vrijeme prekratko za noćni proboj. Preostala su 4 sata do svanuća. Čulo se puškara-nje na desnom krilu. Nije se znalo da li partizani napadaju ili je neprijatelj. U sporazumu sa komandantima Udarnog, Prvog i Drugog bataljona i sekretarom Okružnog komiteta KPJ za Kozaru Brankom Babičem, komandant 2. krajiškog NOP odreda Obrad Stišović izdao je naređenje da napad počne tačno u 24 časa. Obaviještene su jedinice i ranjenici sa njima. Sve je bilo spre-mno za pokret. Tačno u 24. časa, u ponoć, noću između 3. i 4. jula 1942. godine, dva časa kasnije nego je bilo dogovoreno, počeo je napad za proboj obruča.1 (275,250) I to malo pomjerenje od 22 do 24 časa početka napada bilo je od sudbonosnog značaja za pun uspjeh proboja partizana, spa šavanja ranjenika i naroda, koji je uspješno branjen više od mjesec dana u najkrvavijim bojevima vodenim danonoćno, piše Obrad Stišović, komandant 2. krajiškog NOP odreda. (275,250) Tačno u ponoć između 3. i 4. jula 1942. godine, počeo je proboj jedinica 2. krajiškog NOP odre-da u rasporedu koji je određen zapovijesti komandanta odreda. Otpoćela je borba dotad neviđene žestine. Na liniji od Bukove kose, 6 km sjeverno od Prijedora, preko Patrije, sve do rijeke Mlječanice, jedna za drugom partizanske čete su upadale u rovove i u borbi prsa u prsa lomile otpor neprijatelja. Vrelo je kao u kotlu. Nisu se raspoznali puščani ni mitraljeski pucnji, bombe, bacači ili topovi. Nastao je opšti vatreni pakao. Pripremljeni borci sa flašama benzina zapalili su nekoliko tenkova i oni su buktali u plamenu. Paljenje neprijateljskih tenkova izazvalo je veliku paniku kod neprijatelja. Ostali tenkovi su pobjegli sa položaja u pravcu Prijedora. U borbu su ubačene prištapske jedinice i sve osoblje. Neprijateljska pješadija nije mogla dugo da izdrži siloviti nalet partizanskih jedinica. Neprijateljske linije na pravcu udara Udarnog i Prvog bata ljona 2. krajiškog NOP odreda bile su brzo razbijene (jedan njemaćki i dva domobranska bataljona) i neprijateljski obruč otvoren. Tako su 1. i Udarni bataljon, napadajući na odsjeku koji su već ranije držali i dobro pozna-vali, uspjeli da probiju obruč pravcem Patrija - prelaz preko ceste Dubica - Prijedor - pravac Planinica - selo Jutrogošta. S Prvim i Udarnim bataljonom iz obruča je izašao komandant 2. krajiškog NOP odreda Obrad Stišević, zamjenik političkog komesara odreda Dušan Misirača i sekretar Okružnog komiteta KPJ za Kozaru Branko Babič. Iz obruča je izašao manji broj pokretnih ranjenika i oko 10.000 stanovnika, većinom sa novskog i dobrljinskog terena. (275,253 i 293,129). Stanovnici odmah po proboju obruča upućeni su u pravcu Karana. U drugim izvorima o proboju iz obruča piše da je u toku 3. jula 1942. godine u rejonu Patrija — Jugovića brdo uveden u prvu borbenu liniju 3. bataljona 734. njemačkog pješadijskog puka, koji je zauzeo položaj ispred desnog krila 3. bojne 4. gorske pukovnije i lijevog krila kombinovane ustaško-domobranske bojne »Simić«. Istovremeno njemačke snage 734. pješadijskog puka smijenile su 1. i 3. bojnu ustaško-domobranske pukovnije na položajima Mlječanica - Elezovača -Košuća — Maglajci — Bjelajci. I upravo tad kada su neprijateljski položaji ojačani sa svježim i od borbe odmornim njemačkim snagama, otpočeo je noću između 3. i 4. jula 1942. godine oko 24. časa proboj snaga 2. krajiškog NOP odreda iz okruženja. Na lijevom krilu snaga Odreda sa pravca kote 340 — Patrija prema položajima kombinovane ustaško-domobranske bojne i desnog krila 3. bataljona 734. njemačkog pješadijskog puka u rejonu Dolovi — Jugovića brdo, krenuo je Udarni bataljon predvođen komandantom Rankom Šipkom i političkim komesarom Nikom Jurinćićem. Poslije kraćeg dejstva minobacačke vatre po neprijateljskim položajima, borci Udarnog bataljona, podržavani mitraljeskom vatrom, na čelu sa puškomitraljescima i bombašima, krenuli su na juriš. Kombinovana ustaško-domobranska bojna pružila je snažan otpor. Žestoka borba vodila se oko groblja u Gornjem Jelovcu, a zatim u sredini položaja bojne »Šimić«. U ranim jutarnjim časovima razbijen je neprijateljski položaj u rejonu Dolovi-Jugovića brdo na lijevom krilu bojne »Šimić« i desnom krilu 3. bataljona 734. njemačkog pješadijskog puka. Ovim pravcem napadao je i 1. bataljon pod komandom neustrašivog komandanta Žarka Zgonjanina. Napad snaga 1. bataljona izveden je u centar borbenog rasporeda 3. bataljona 734. njemačkog pješadijskog puka koji je uz znatne gubitke bio razbijen i nabačen svojim desnim krilom prema položajima bojne »Šimić« i lijevim prema položajima bojne »Šnjur«. Ovaj njemački bataljon imao je znatne gubitke, ostao je i bez komandnog kadra. Tu noć u borbi sa snagama Udarnog i 1. bataljona pogihuo je komandant 3. bataljona 734. pješadijskog puka, 2 komandira četa i 3 podoficira. Snažan pritisak snaga Udarnog i 1. bataljona u rejonu Dolovi - Jugovića brdo, upad u rovove neprijatelja i borba prsa u prsa, produžili su pokret prema cesti Prijedor - Knežica i izbili na Planinicu, kako je planom proboja bilo predviđeno. Glavnina snaga Udarnog i 1. bataljona, osim 4. omladinske čete Udarnog bataljona, izašla je iz obruča. (404,747) Ojačana 3. bojna, pod komandom potpukovnika Šnjura, uz sadejstvo snaga njemačkog 3. bataljona dočekaju snažnom vatrom i odbijaju pokušaje proboja snaga 2. bataljona. Pretrpjevši osjetne gubitke, bataljon je prisiljen na povlačenje. Ugrožen je lijevi bok 3. bataljona koji je bio prisiljen na povlačenje. (404,748) Na poprištu borbi u rejonu Dolovi - Patrija - Jugovića brdo - Mlječanica prema cesti Prije-dor - Knežica ostali su brojni poginuli i ranjeni borci Udarnog, 1, 2. i 3. bataljona koji su u silovitom jurišu ovdje bili pogođeni neprijateljskim kuršumima. (404,750) Ostaće nepoznato brojno stanje četa 1, 2. i Udarnog bataljona prilikom njihovog polaska na proboj iz obruča, jer se pored rezervnih partizanskih četa na položajima nalazila omladina i žene, koji su sa poprišta iznosili ranjenike i otpremali ih do partizanskih bolnica. To je bila borba naroda Kozare, koji se zajedno sa svojim naoružanim borcima borilo protiv njemačkog okupatora i njegovih slugu. Tu je bilo jedinstvo naroda i njegove vojske. Kurt Neher, ratni dopisnik Vermahta, opisao je proboj partizana iz okruženja ovako : ». . . A tada nam je na cijelom našem odbrambenom rejonu odjednom zastao dah. . . Dvije bijele svjetleće rakete sinule su iznad naših glava, a nakon toga iznenada nastaje uraganska vatra, kao da se ogroman talas lomi iznad naših glava. Na našem desnom krilu, udaljenom jedva 200 koraka, uz urlik i viku ljudska tijela udaraju jedno u drugo. Prvi talas napadaća privukao se do našeg položaja kroz visoku travu i gusto džbunje do na 5 m, partizani hitaju za cijevi naših mitra-ljeza, prije nego što su oni mogli da opale i jedan metak. . . Ukočene ruke na užarenoj mitralje-skoj cijevi je posljednje što je preostalo od fanatičke volje za uništenjem. Naša artiljerija tuče dolinu, prenosi vatru na padinu, tako da već osjećamo zujanje parčadi i otpadaka iznad naših glava. Front je oživio. Partizani su udarili poput oluje na naše zaklone i rovove. . . To je bila borba bez milosti i sažaljenja. . . Probili su se partizani. . .« (275,211) Jedan borac učesnik u proboju napisao je ovo: »S druge strane rovovima su se približavale i druge čete. Paljba je postojala žešća. Gruvale su ručne bombe. Borci su skakali na rovove. Neprijateljski vojnici su uzvikivali da se predaju. Ravnom gaju su sve više pristizale partizanske jedinice koje su otvorile brešu u neprijateljskom obruču u podnožju Kozare. Za njima su išle grupe mještana, žena, djece i staraca iz nekih sela zapadno od dubičke ceste. Tjerali su nešto stoke i nosili manje zavežljaje na pogurenim plećima.
Proboj 2. KNOP odreda iz okruženja noću između 3. i 4. jula 1942. godine
Sjećajući se tih dramatičnih trenutaka Mladen Oljača je zapisao: ». . .Izbili smo na Jutrogoštu, odspavali i nešto pojeli. Počele su da stižu grupe ljudi, s kolima i stokom. Djeca su jaukala, goveda rikala, ovce blejale. Svi su građani preplašeni. Pregazili su cestu i bježali na zapad u neizvjesnost. . . Seljaci su krenuli kućama, a partizani su se sreli s borcima Prve krajiške brigade. Bili smo s njima- dan-dva, a onda smo krenuli na zapad, do Berinog gaja, u Žuljevicu. . .«
Desno partizansko krilo, ćiji je pravac napada bio dolina rijeke Mlječanice, kuda su napadale snage Drugog i Trećeg bataljona 2. krajiškog NOP odreda, bile su zaustavljene. Dakle, Drugi bataljon, koji je doveden sa Pogleđeva i Maglajaca, a napadao je u centru na najbolje utvrđene položaje neprijatelja, zadržan je na Jugovića brdu i u prvim jutarnjim ćasovima odbačen snažnim protivnapadom ubačenih svježih njemačkih rezervi. Borba na ovom sektoru bila je žestoka i krvava i vodila se prsa u prsa po neprijateljskim rovovima. Pretrpjevši velike gubitke, bataljon je bio prinuđen da se povuče na položaje. Premoreni 2. bataljon nije imao snage da izdrži snažan protivnapad svježih njemačkih rezervi, koji je uslijedio u najkritičnijem momentu. Posljedica teških gubitaka koje je ovaj bataljon imao nekoliko dana ranije u borbi na Bjelajcima osjetile su se ovdje u punoj mjeri. Ovim protivnapadom neprijatelj je uspio da preuzme inicijativu u samom centru rasporeda jedinica odreda i da, potiskujući 2. bataljon, ugrozi lijevi bok 3. bataljona, koji se time našao uklinjen u dolini Mlječanice između nadvišavajućih neprijateljskih položaja sa dvije strane rijeke. U takvoj situaciji 3. bataljon bio je prinuđen da se i sam povuće, iako je već bio duboko uklinjen u neprijateljski raspored. Proširenje fronta proboja preko rijeke Mlječanice na njenu desnu stranu razvuklo je partizanske snage po širini fronta i oslabilo glavni udar u centru fronta, kako je bilo zamišljeno. Tako je pomjeran glavni pravac udara na pravac rijeke Mlječanice sa pravca od Čupića kuće. Snage su bile nedovoljne. Snage koje su pomjerene u desno bile su iscrpljene prethodnim borbama sa neprijateljem. Treći bataljon je kasno stigao na polazne položaje i nije mogao blagovre-meno da se upozna sa situacijom na terenu. U borbu su ušle nepripremljeni, piše Obrad Stišo-vić, komandant 2. krajiškog NOP odreda. (275,251) Neprijateljski štabovi u svojim izvještajima neposredno poslije proboja javljaju o tome svojim komandama. Iz ovih izvještaja vidi se natčovječanska borba i herojstvo partizana Kozare. U izvještaju ustaško-domobranske 1. brdske divizije zabilježeno je ovo: »Noću 3/4. srpnja 1942. godine poslije pola noći počeo je silan napad partizana na odsjeku Dolovi - Jugovića brdo, pravcem kota 340 - Patrija - Hajderovci. Utvrđeno je da su za ovaj napad prikupljene sve raspoložive snage Kozare, ostavljajući samo slabije izviđačke dijelove na ostaloj fronti. Jačina napadača bila je 1500 — 2000 boraca sa oko 7 strojnica i mnogo strojopušaka. Primijećeni su i bacači. Iza kratke bore partizani su upali u postave njemačke 734. bojne koja je raspršena, i bačena dijelom na bojnu »Šimić«, a dijelom na bojnu 'Šnur'. Ovom prilikom poginuo je zapovjednik bojne bojnik, jedan zapovjednik satnije i jedan poručnik, pobočnik zapovjednika bojne.« U istom dokumentu stoji da je u prvom naletu partizana ova njemačka jedinica imala 17 mrtvih (od kojih 3 oficira) i 18 ranjenih. (11,234) Osobnim zalaganjem potpukovnika Šnura i potpukovnika Šimića njemački vojnici prikupljeni su žurno i sa dijelovima naših bojni uz sjajnu pomoć topništva u jurišu vraćeni na postav.« O žestokim borbama na Kozari, Saveznici su se upoznali posredstvom članaka njemačkih ratnih izvještaja »Bitka na planini Kozari« objavljenih u njemačkom listu »Neue ordnung«. Iako je autor pisao s mržnjom, prikazao je uzbudljivo žestinu borbe koja se vodila, organiziranost i hrabrost partizanskih boraca. Citiramo ovaj prijevod koji je stigao u ministarske kabinete: »Nisu to zapuštene grupe, već su to strogo organizovane družine koje u šumama Kozare planine štampaju svoje novine, izrađuju municiju i bombe. Osjeća se da ove bande drži jedna ćvrsta ruka. . . Front je oživio. Banditi su navalili u naše rovove sa bajonetima i noževima u ustima. Ni jaki reflektori nisu ih uplašili. Na desnom krilu su se probili i ušli u naše položaje. Njemački i hrvatski vojnici bacaju na njih ručne granate da bi sa svojim leševima pokrili otvor. Najzad najstrašnije, što je svakome od nas koji po prvi put to čuje, sledilo krv u žilama: jedna žena viče i visokim glasom. . . posle je zagrmjelo iz stotinu grla, na stotine glasova. Muškarci, žene i djeca navalili su uz životinjsku viku na naše linije. . . koji hoće sebi da prokrče put makar i preko ljudskih tela gazili. Uvijek novi talas ljudi navaljivao je na nas, puni smjelosti i bez dvoumljenja. Svaki juriš počinjali su vikanjem koje je zamiralo pred hašim šančevima. . . Pokušaj bandita da probiju naše linije propao je. Sto dvadeset sedam mrtvih vise na žica-ma i leže ukrućeni u našim rovovima. Još dva puta slijedećih dana pokušali su banditi da se probiju kroz obruč koji smo sve više stezali, pa je onda njihov otpor iscrpljen.« (275,418) Tako su neke partizanske snage uspjele probiti iz neprijateljskog obruča, neke su se ponovo vratile na polazne položaje u Kozaru, a neke su se spojile sa snagama 1. bataljona. Ranjenici koji su bili doneseni u dolinu Mlječenice, nisu se mogle dalje pokretati naprijed pošto neprijatelj nije bio razbijen niti protjeran iz svojih utvrđenja. Uslijed žestoke borbe i blizine neprijateljskog fronta ranjenike su napustili mnogi koji su ih nosili i više nije imao ko da ih pokreće, a oni se sami nisu mogli kretati, pa su ostali u dolini Mlječanice. Neki ranjenici koji su mogli na nogama da se kreću, a bili su ranjeni teže u druge organe tijela, tražili su oružje da se bore i idu na položaj za proboj obruča. Bilo je mnogo herojskih primjera od kojih ću navesti samo jedan. Ilija Surlan, teški ranjenik, kad je vidio da je u pitanju praboj. obruča, digao se sa nosila i uputio pravo u Operativni štab. Došao je Josipu Mažaru Šoši i tražio oružje da ide na položaj. Josipa Mažara Sošu borci s Kozare smatrali su velikim junakom. Ali taj veliki junak ponekad bi zaplakao za sudbinom svojih boraca. Šoša se nije mogao da se uzdrži od plača kada mu je Ilija Šurlan, ranjeni borac, došao u štab i zatražio da se bori zajedno s ostalim drugovima. Šoša, vidjevši Ilijinu razmrskanu ruku, prešao je maramicom preko vlažnih očiju, izvadio iz torbe 10 cigareta i darovao borcu. Naredio je Iliji da se još liječi, kuharu skrenuo painju da mu pripazi Iliju. Volio je narod svoje komandante, voljeli su oni njega, u tome jedinstvu leži snaga Kozare i njenih komandanata junaka i heroja. (164,70) U obruču su ostali Josip Mažar Šoša, zamjenik komandanta 2. krajiškog NOP odreda i Ratko Vujović Čoče, obavještajni oficir. U obruču su ostali Drugi, Treči i Četvrti bataljon i dijelovi 4. bataljona 1. krajiške brigade sa svojim štabovima. Jedino se iz 3. bataljona probio udarni vod 1. ćete. Dakle, komandant Operativnog štaba za Kozaru Josip Mažar Šoša dobro je znao da od njegovih boraca, heroja, svrstanih u bataljone na položaju leži sudbina iza njihovih leđa ranjenika i zbjegova naroda koji se povukao iz ugroženih sela. Duboko u šumi, oni su prekrili strane oko rijeke Mlječanice i Gračanice, zatim Pašine konake i Palež, Mednjak i Gornje Podgrace. Staro i mlado, muško i žensko, sa stokom i najnužnijim stvarima koje su mogli povući konjske i volovske zaprege s vrećama i torbama, sa djecom u narućju i kolijevkama, nastanio se po jarkovima i puteljcima, proplancima i kosama, pod krošnjama bukava, svuda gdje se moglo skloniti od nevremena i neprijateljskih aviona, oko 80 000 ljudi, žena i djece i oko 200 000 grla stoke.« Sve je to uperilo oči prema svojim borcima na položaju i dobro otvorilo uši da čuje svaki pucanja i glas nade u proboj obruča i izlaz iz Kozare. Borci su davali svoje živote i činili sve što je u njihovoj moći lomeći neprijateljski obruč. Obrad Stišović, komandant 2. krajiškog (kozarskog) NOP odreda piše: »Upravo zbog neizvršavanja naređenja u potpunosti prema datoj zapovijesti nazvana je dvojnost u komandovanju. Odlukom i naredba za proboj donijeta je jednoglasno, ali kod njene primjene nije se tako postupilo od strane štaba 2. bataljona i saniteta. Šef saniteta Odreda umjesto da ranjenike iznese i okupi kod Ćupića kuće, kako je stajalo u naredbi, veći broj je snio u Mlječanici i tek kad sam ja stigao u bolnicu, zaustavio sam dalje nošenje ranjenika u Mlječanicu, već upućivani kod Čupića kuće i ovi su svi spašeni. Štab 2. bataljona sa kojim je bio Šoša proširio je front bez mog znanja i odobrenja, Suprotno naredbi preko rijeke Mljećanice na susjedni greben iako je u naredbi rečeno da se ide samo do Mlječanice, odnosno grebenom sa lijeve strane Mlječanice. Štab ovog bataljona kao i Šoša nisu došli kod Čupića kuće, kako je bilo dogovoreno. Mi smo ih čekali dva sata, a potom krenuli na proboj na cestu gdje su front držali tenkovi i front je probijen. To je činjenično stanje. Proboj je djelimično neuspio zbog neizvršavanja naređenja od strane štaba Drugog bataljona. No, možda je to našu situaciju i olakšalo, jer je neprijatelj po svaku cijenu htio da uništi partizane u Kozari. . .« Štab Odreda kad se probio iz obruća, povratio je u Kozaru jedan vod partizana sa zadatkom da uhvati vezu sa štabom 2. bataljona i Josipom Mažarom Šošom, da ih obavijeste da se nalaze blizu ceste, da im pomognu u probijanju obruča i prihvatanju ranjenika i da pokušaju novi proboj. Kuriri se nisu vraćali iz Kozare. Štab 2. krajiškog NOP odreda jedinicama Prvog, Udarnog i djelovima Drugog bataljona, koji su se probili iz obruča, naredio je da ostanu na položajima u blizini ceste Prijedor - Bosanska Dubica, da se odmore i pripremc za novu borbu, ukoliko zaostale partizanske snage u Kozari pokušaju novi proboj iz Kozare. 4. jula 1942. godine negdje oko 9 sati došli su tenkovi iz pravca od Prijedora cestom u pravcu Bosanske Dubice i ponovo pomogli zatvaranje obruča oko zaostalih partizanskih snaga i naroda u Kozari. 4. jula 1942. godine kriza kod jedinica koje su ostale u obruču došla je do vrhunca. Taj dan se s pravom može nazvati najduži i najteži ratni dan za partizane Kozare. Poslije proboja Prvog i Udarnog bataljpna valjalo je prije svega srediti desetkovane čete 2. i 3. bataljona i održati njihove položaje koje su ranije držali Prvi i Udarni bataljon. Toga dana neprijateljska artiljerija i avi-jacija nisu prestale da dejstvuju. Posebne napore trebalo je uložiti da bi se prikupili i previli brojni novi ranjenici iz borbe od prethodne noći. U ovoj teškoj situaciji članovi štaba Odreda Josip Mažar i Miloš Šiljegović u dogovoru sa štabovima preostalih bataljona donijeli su odluku da se proboj ponovi na istom mjestu, ovaj put na nešto užem frontu. Pripreme su izvedene solidnije nego za prvi proboj. Obavljeno je komandatsko izviđanje koje je organizovao i njime rukovodio Josip Mažar Šoša. Sada je situacija bila neuporedivo nepovoljnija od one koja je bila prilikom planiranja prvog proboja. Na zaprečnoj liniji, pored ustaško-domobranskih jedinica, stajale su i njemačke jedinice iz grupe »Borovski«, koje su sutradan, 5. jula, trebale da krenu u akciju čišćenja Kozare. S druge štrane, partizanske jedinice bile su znatno oslabljene. Prvi i Udarni bataljon nalazili su se van obruča. Drugi i 3. bataljon pretrpjeli su prethodne noći teške gubitke. Broj ranjenika se povećao. Psihoza u zbjegovima uslijed neizvjesnosti bila je krajnje napeta. Rezerve municije kod jedinica bile su svedene na kritičan minimum. Noću izmedu 4. i 5. jula 1942. godine pred sam poćetak proboja nekoliko neprijateljskih ten-kova, dolazeći iz Prijedora, zaustavilo se i rasporedilo duž ceste Prijedor-Dubica, upravo na pravcu nastupanja jedinica 2. krajiškog NOP odreda. Pod komandom i na čelu sa Josipom Mažarom Šošom, djelovi snage 2. krajiškog NOV odreda i jedna četa 1. krajiške brigade, koje su bile u obruču u Kozari, tačno u ponoć (24 časa) izmedu 4. i 5. jula 1942. godine, izvršile su napad na proboj obruča. Borba se rasplamsala na sektoru Drugog bataljona na pravcu Patrije i u dolini rijeke Mlječanice. Puške se nisu čule od mitraljeza, bacači od bomba, od borbenog pakla zemlja se tresla. Vatra je postajala sve snažnija i negdje između 1 i 2 časa po ponoći dostigla je svoju kulminaciju. Sve je vrelo kao u kotlu. Noć je bila tamna, ali je nad tim dijelom Kozare blještalo svjetlo od eksplozija, kao da su upaljene sijalice. Stab Odreda koji je bio izašao iz obruča prethodne noći, pokrenuo je raspoložive snage da napadnu neprijatelja s leđa da pomognu proboj zaostalih snaga i ranjenika da izađu iz neprijateljskog obruča. Ova pomoć nije bila efikasna, jer se snage iz obruča nisu probijale pravcem kud su izašle iz obruča prethodne noći. Tako su napadnute neprijateljske snage, koje su bile zaštitnica njemačkim snagama, a nalaziie su se na Jugovića brdu i drugim položajima prema Kozari. Te neprijateljske snage su se nalazile u blizini same ceste. One su onemogućavale da se napadnu glavne udarne neprijateljske snage, koje su vodile borbu sa partizanskim snagama koje su pokušale proboj iz obruča na istom mjestu gdje su napadale prethodne noći i bile odbijene. Partizani su se herojski borili i mnogi od njih su herojski izginuli. Mnogi vodovi su u žestokim borbama za čas nestajali ili su samo pojedini dijelovi ostajali.
Drugi proboj na Patriji noću između 4. i 5. jula 1942. godine predstavlja kulminaciju borba koje su vođene na Kozari. Ne samo po žestini već i po gubicima koje je 2. krajiški NOP odred pretrpio. Ne raspolažemo tačnim podacima o broju mrtvih i ranjenih partizana koji su te noći ostali na Patriji. Poznato je da su se pojedine čete istopile u vatri i ognju na neprijateljskim bunkerima i rovovima. 3. četa 3. bataljona komandira Ljubana Aćimovića ušla je u ovu bitku sa oko 150 boraca, a izišla iz nje sa svega 30 ljudi na čelu sa vodnikom Sladojevićem. Negdje na neprijateljskim rovovima na Patriji ostao je zajedno sa političkim komesarom Danilom Borkovićem i komandir čete Ljuban Aćimović. Na vjećnoj straži ostao je i komandir Pero Alavuk i drugi. Na vjećnoj straži na Patriji ostali su i politički komesar 2. bataljona Nikola Luketić, politički komesar 1. čete ovoga bataljona Dušan Kos, komandir Četvrte čete 2. bataljona Vlado Pekić i mnogi drugi borci i rukovodioci. (293,130). Neke čete prosto su se istopile u mnogobrojnim jurišima koje su u toku noći preduzimale. One su desetkovane, a neke su prepolovljene. Ostaci ovih jedinica su bili krajnje iscrpljeni. Majke Kozarćanke su vaspitivale svoje sinove da ginu za slobodu. Sinovi Kozare su ginuli i pjevali. Kroz neprijateljske redove probilo se protivtenkovsko odjeljenje 2. bataljona, kojim je komandovao Stojan Grujičić Jaruga. Ovo je odjeljenje na komunikaciji (cesti) Bosanska Dubica-Knešpolje uništilo 2. neprijateljska tenka. (11,237)
Proboj iz okruženja između 4. i 5. jula 1942. godine
Poznato je da su borci 4. omladinske čete 3. bataljona s borcima 3. čete 3. bataljona svojim jurišima na Jelovcu, na proboju neprijateljskog uporišta uništavanjem tenkova na cesti Prijedor-Knežice, značajno doprinijeli da se stvore uslove za prelaz jednog dijela jedinice 2. krajiškog NOP odreda. Ti juriši na neprijateljske bunkere, rovove i tenkove odnijeli su desetine života kozarskih junaka, među kojim se spominju Branko Bjelovuk, Danilo Borković, Toše Dragišić, Miloš i Branko Bjelić, Atif Topić, Rade Todorović, Drago Makić, Ostoja Vidović, Stevo Sovilj, Milan Kukrić i mnogi drugi hrabri junaci kojima su to bili posljednji juriši. (275,346) Na jednom mjestu u neprijateljskom izvještaju piše: »Oko 3 sata partizani su izvršili jak napad na cijeli položaj sa jakom vatrom i jakom udarnom snagom i velikom galamom. Njemački dijelovi su napustili kosicu i povukli se na glavicu. Ostali su tenkovi. Partizani su tukli jakom bočnom vatrom. U 4,15 sati partizani su uspjeli upaliti benzin na jednom tenku koji je goreći jurio duž položaja. Pod zaštitom gorećeg tenka partizani su uspjeli da se oko 40 - 50 boraca probije preko položaja koje su Nijemci držali i izađu u pozadinu.« Ne popuštajući u jurišu partizanske jedinice pretrpjele su velike gubitke. Iz sebe se cijedila posljednja kap snage. Primjera ličnog heroizma bilo je bezbroj. Evo kako je doživio taj drugi proboj neprijateljski vojnik kao njemački ratni dopisnik na položaju Kurt Neher. »Gusta pomrčina pritisla je naše položaje kada nam je svima zastao dah... Nastala je uraganska vatra. Partizani su uhvatili za cijevi naših mitraljeza prije nego što su mogli da opale ijedan metak. Pojavili su se nečujno kao mačke, sa noževima u zubima. I tada je otpočelo ono najstrašnije što je svakome od nas sledilo krv u žilama. Muškarci, žene i djeca, sa neshvatljivom upornošću nagrnuli su na naše položaje«. Tako je zapisao o drugom proboju obruča na Kozari Kurt Neher, ratni dopisnik 714. njemaćke pješadijske divizije. Do kakvih je dramatičnih scena dolazilo kod grupa i pojedinaca možda dobro ilustruje slučaj ranjenog komandira voda Uroša Bakića, jednog od najhrabrijih boraca od početka ustanka na Kozari. Ranjen u nogu u borbi na Dudici još u aprilu 1942. godine, nalazio se među teškim ranjenicima, koji su čekali na probijanje obruća. Uz pomoć svoga brata Milana dobio je konja i priključio se jedinicama koje su vršile proboj. Pozadi njih kretao se sve do ceste Prijedor-Dubica. U svanuće upao je među neprijateljske tenkove. Od vatre iz tenkova izgubio je konja. Grupa boraca koja se s njim kretala spasavala se je kako je ko znao i umio. U toj najkritičnijoj situaciji, našavši se sam u paklenoj vatri neprijateljskih tenkova i pješadije, nije gubio prisebnost. Provukao se kroz vatru, puzeći na rukama i na zdravoj nozi, prešao cestu i dovukao se do potoka Puharske, a zatim do prvih šumaraka Planinice. Dalje nije mogao. Imajući kod sebe pištolj, bio je ćvrsto riješen da sam sebi prekrati život prije no što padne u ruke neprijatelju. U takvoj bezizlaznoj situaciji na njega je naišao borac Kosta Trivić iz sela Pobrđana. Priskočio mu je u pomoć. Iznio ga je i odnio dublje u šumu. Tek treći dan stigli su do naših dijelova koji su se probijali iz obruča, gdje mu je Boško Šiljegović dao drugog konja i uputio ga za Grmeč na liječenje. (293,131)
Do svanuća 5. jula 1942. gođine partizanske jedinice uspjele su da mjestimično probiju neprijateljsku odbranu i da se po dijelovima probiju iz obruča. Iz obruča se probio Dragutin Ćurguz, zamjenik komandanta 2. bataljona sa dijelovima bataljona (oko 200 boraca). Iz obruča se probila glavnina boraca 1. čete 2. bataljona sa komandirom Sretom Đenadijom i zamjenikom političkog komesara Jovicom Kosom; Vaso Trkulja, vodnik voda 2. čete 2. bataljona sa grupom od oko 70 boraca iz 2. bataljona; grupa boraca iz 2. i 3. čete 2. bataljona sa politićkim komesarom 3. čete Perom Ćurguzom; Rade Čekić, komandir, i brane Kovačević, politički komesar 2. čete 3. bataljona, sa 68 boraca čete; Đuro Milinović, zamjenik komandira 1. čete 3. bataljona, sa 17 boraca; Mlađo Obradović, komandant 4. bataljona, sa komandirima Brankom Mitrašinovićem i Mihajlom Đurićem i dijelovima dviju četa od oko 80-90 boraca; Borko Arsenić, zamjenik političkog komesara 4. bataljona 1. krajiške brigade sa dijelovima bataljona koji se probio u Kozaru (404,756). Izašla je iz obruča i 4 (omladinska) četa Udarnog bataljona sa izvjesnim brojem boraca. (404,747) Dakle, plan proboja iz neprijateljskog obruča je djelimično uspio. Dva kompletna bataljona sa dijelovima snaga drugih bataljona 2. krajiškog NOP odreda uspio je da se probije iz obruča. Sa ovim snagama iz obruča su se probile i sve prištapske snage i od komande štaba odreda komandant odreda Obrad Stišović, zamjenik političkog komesara odreda Dušan Misirača, sekretar Okružnog komitata za Kozaru Branko Babič sa jednim brojem članova komiteta. Prevučen je i protivkolski top, koji je zarobljen na brdu Krnjinu sa 120 granata. Kad je top prebačen pre-ko ceste, postavljen je da može tući neprijateljske tenkove na cesti. I ovoga puta nisu uspjeli da se probiju iz obruča oko Kozare preostali dijelovi 2, 3. i 4.bataljona 2. krajiškog NOP odreda od oko 1000 - 1200 boraca. Sa ovim snagama u okruženju Koza-re su ostali: Josip Mažar Šoša, zamjenik komandanta i članovi Operativnog štaba Odreda Ratko Vujović Čoče i Miloš Štiljegović; Stanko Milić, komandant 2. bataljona; Dušan Utješinović, zamjenik političkog komesara, 2. bataljona; Mirko Pekić, komandant, i Joco Marjanović, politički komesar 3. bataljona; Piljo Stanišljević, zamjenik komandanta, i Milan Egić, zamjenik političkog komesara 3. bataljona; Milan Vrhovac, politički komesar, i Vladeta Radić, zamjenik komandanta 4. bataljona; Petar Mećava, komandant 4. bataljona 1. krajiške udarne brigade; Vladimir Nemet, sekretar Okružnog komiteta SKOJ-a za Kozaru; Grga Jankez i Ivo Marinković, član Centralnog komiteta KPJ za Hrvatsku; Skender Kulenović, Vilko Vinterhalter, Nikica Pavlić, Sida Jelić-Marijanović i Duško Bole, članovi Političkog obavještajnog biroa za Bosansku krajinu; oko 450 teških ranjenika koji su iz proboja povraćeni u Široku luku; brojno civilno stanovništvo sa područja Kozare. (404,757) Teško je oživjeti mnogobrojne primjere herojskih podviga grupa i pojedinaca u ovoj natčovječnoj borbi, koja je vođena na život i smrt sa neuporedivo nadmoćnijim neprijateljem. Ostaće zauvijek neidentifikovani neznani heroji koji su te noći sa benzinskim flašama ili ručnim bom-bama zapalili dva neprijateljska tenka. U izvještaju 1. gorskog zdruga zapisano je da je najžešća borba vođena noću između 4. i 5. jula 1942. godine sa pravca groblja u Gornjem Jelovcu, gdje je napadalo oko 200 partizana od kojih je oko 80 ostalo na položaju mrtvih. U centru je napadalo oko 400 partizana od kojih je oko 60 ostalo mrtvih na položaju. (404,755) Neprijateljski vojnici krvlju i životima su plaćali svaki pedalj okupirane Kozare. U toku borbi od 10. juna do 5. jula 1942. godine izbačeno je iz stroja oko 3000 neprijateljskih vojnika. Zaplijenjeno je 800 pušaka, 61 puškomitraljez, 15 teških mitraljeza, 21 minobacač, 3 topa, 15 njemačkih strojnica (automata), 70.000 puščanih metaka, 150 mina za bacać, 2 bataljonske bolnice, 2 zastave, 60 konja imnogo ostale ratne spreme. (404,757) I neprijateljski dokumenti govore o herojstvu kozarskih partizana u ovim borbama za proboj iz obruča. U izvještaju ustaško-domobranske 1. brdske divizije piše: »U noći 4/5. srpnja 1942. godine partizani su ponovili skoro u isto vrijeme napad sa još jačim snagama, na ovaj puk smjerom više prema postavi bojne Šimić. Kako se naknadno saznalo partizani su imali zadatak probiti se u smjeru sela Donji Jelovac sa namjerom da se pošto-poto dovuku do Grmeč planine. Poslije prvog naleta partizana njemaćka bojna opet je ubrzo napustila svoj postav i povukla se prema bojni nur, ostavljajući skoro cijelo teško naoružanje u rovovima. Neprijatelj ubrzo navaljuje i prema našim rovovima bojne Šimića i upada u njih. Borba na nož i bombom traje preko dva sata uz povremene krize. Neki dijelovi partizana uspjeli su probiti se i opkoljavati pojedine posade. Jedan njemački tenk zapaljen od partizana ručnom bombom vraćajući se u postav izazvao je među našim paniku te su pojedini dijelovi počeli povlačiti se. U toj najkritičnijoj situaciji, potpukovnik Šimić sa ustaškim poručnikom Sabolom, nekoliko ustaša i domobrana junaćkim zalaganjem svojim uspijevaju zaustaviti pokolebane vojnike i snažnim protivnapadajem povraćaju naš i njemački položaj i povraćaju sve ostavljeno naoružanje. Pri ovom podvigu pomažu im dva njemačka tenka pod zapovjedništvom njem. Hauptmana Adolfa Libe.« (293,133) Činjenica je da partizanskim snagama koje su vršile drugi proboj iz obruča na Patriji nije pritekla u pomoć 1. krajiška brigada koja je bila udaljena oko 20 do 25 km i nalazila se do Dobrljina. Nisu pritekle u pomoć da napadnu neprijatelja s leđa ni snage 2. krajiškog NOP odreda koje su se probile iz obruča prethodne noći. Tako su ostale usamljene snage koje su vršile proboj iz obruča i u svoje snage su jedino mogli i računati. Obrad Stišović, komandant 2. krajiškog (kozarskog) NOP odreda, piše: »Postoji tvrdnja da snage koje su se probile na Karan nisu upotrebljene da pomognu proboj snagama ostalim u Kozari druge noći. To je netaćno. Kad smo se probili iz obruča, istod dana smo poslali kurira da javi Šoši da ćemo pomoći njihov proboj. Mi smo sa snagama koje su se probile prve noći bili više dana odmah preko ceste Prijedor-Dubica i mi smo napadali neprijatelja sa leđa, ali je neprijatelj na ovom mjestu imao tri linije i mi nismo mogli direktno napasti Nijemce u prvoj liniji kad su im leđa štitile druge snage. Mi smo druge i treće noći vodili borbu sa neprijateljem i prihvatali one koji su se probijali. Pomoć smo tražili i od Prve brigade, ali je ona dobila naređenje Operativnog štaba za pokret u Podgrmeč kuda je i otišla.« 5. jula 1942. godine štab 2. krajiškog odreda, koji se probio iz obruča, povratio je jednu četu u obruč u Kozaru da uspostavi vezu sa snagama koje se nisu probile iz obruča i da obavijesti o situaciji sa ranjenicima i narodom. Sa ovom četom pošao je u Kozaru i sekretar Okruž-nog komiteta KPJ za Kozaru drug Branko Babič. Ove snage nisu mogle brzo da uspostave vezu, a niti su mogle da pošalju izveštaj sve do završetka pretresa Kozare. (275,253) Ujutro 5. jula 1942. godine jedinice 2.krajiškog odreda, koje ni u drugom pokušaju nisu uspjele da se probiju iz obruča, prikupile su se u rejonu Čupića kuća, iznad Patrije. Zamjenik komandanta odreda Josip Mažar Šoša izdao je naređenje za odstupanje prema Vitlovskoj. Poslije povlačenja sa Patrije odbrambeni front oko Kozare praktično nije više postojao. Put za ulazak neprijatelja u Kozaru bio je sa svih strana otvoren. 5. jula 1942. godine borbena grupa »Borovski« počela je pokret sa sjeverozapadne i južne zaprečne linije ka sjeveru prema rijeci Savi, opštim pravcem Kozarac-Mrakovica-Orahova u sljedećem rasporedu: 734. pješadijski puk 704. divizije, ojačan 1. bataljonom 737. puka iste divizije i 2. bataljonom 1. brdske brigade podržan 654. artiljerijskim divizionom, 3. baterijom 670. artiljerijskog diviziona, baterijama 1, 3. i 4. brdske brigade sa linije sela Hadžibair-selo Bjelajci-selo Maglajci-selo Elezovača-selo Mlječanica-Jugovića brdo-Dolovi-drum Dubica-Prijedor (k 265); 721. pješadijski puk 714. divizije, ojačan 1. bataljonom 750. pješadijskog puka 718. divizije, podržan 661. artiljerijskim divizionom, 1. i 2. baterijom artiljerijskog diviziona 1. brdske divizije na liniji: selo Palančište-selo Božići-isključno Kozara; 3. brdska brigada, ojačana 2. bataljonom 4. brdske brigade sa linije: uključno Kozarac-Debeli brijeg (k. 478)-Jarčevica (k. 736)-Previja (k. 762) i Lisina (k. 978) - Krnjin (k. 846) - Javorac (k. 546). Ove snage su 5 jula 1942. godine ujutro krenule za dijelovima 2. krajiškog odreda koji su toga jutra napustili Patriju i počeli povlačenje u Kozaru. Sa drugih zaprečnih linija, neprijateljske snage nisu vršile pokret, već su na dobro utvrđenim položajima kontrolisale sve pravce, očekujući eventualne pokušaje proboja partizanskih jedinica koje budu odstupale ispred borbene grupe »Borovski«. Uz dolinu Mlječanice neprijatelj je već 5. jula bio u pokretu, očigledno sa namjerom da partizanskim snagama koje se povlače presiječe odstupnicu 5. jula grupa »Borovski« otpočela je pokret za ćišćenje Kozare. Brzim prodorom neprijatelja uz dolinu Mlječanice, ranjenici koji su bili dovučeni iza same borbene linije, pali su u ruke neprijatelju, koji ih je na licu mjesta masakrirao. Najveći broj teških ranjenika bio je povraćen uz Mlječanicu i sklonjen u dolinu Grabovačkog potoka. Tu su pronadeni i nad njima su izvršeni najveći zločini. Neprijateljski vojnici odsijecali su im glave, ruke, probadali ih noževima. Umirali su u najtežim mukama. Takve zločine nad ranjenicima nije pravila nijedna vojska svijeta, a niti je zapamtila istorija. Prema podacima, tu je masakrirano oko 400 do 500 ranjenika. Pismenih dokumenata o ovoj jedinstvenoj tragediji kozarskih ranjenika nema ni u našoj ni u neprijateljskoj ratnoj dokumentaciji iz tih dana. Postoji mali broj živih svjedoka medu samim ranjenicima koji su preživjeli pokolj u Mlječanici. Jedan od takvih je nekadašnji borac 2. čete 2. bataljona Milorad Vikalo iz sela Ševarlija kod Bosanske Dubice. Ranjen u obje noge na Bjelajcima, nalazio se u grupi nepokretnih ranjenika koji su, privučeni seljačkim kolima blizu vatrenih položaja, čekali ishod drugog proboja, pa da krenu na liječenje u bolnice u Grmeču. U. svanuće 5. jula posmatrao je povlačenje naših desetkovanih jedinica sa Patrije. Uz dolinu Mlječanice čuo je dolazak neprijatelja koji se sve više približavao. Posmatrao je kako mnogi ranjenici pokušavaju da se dignu i upiru poglede niz Mlječanicu. Čuo je pojedinačno pucanje među samim ranjenicima. Znao je da to pojedinci prekraćuju sebi život da ne bi pali živi u ruke neprijatelju. Znao je da je kraj blizu i da pomoći nema ni sa koje strane. U posljednjem momentu riješio je da pokuša ono što mu je i samom izgledalo nemoguće. Izvukao se iz kola i u njima ostavio druga koji je bespomoćan ječao. Stotinu metara puzao je na rukama i dovukao se do jednog gustog čestara iznad Mlječanice. Posmatrao je dolazak neprijatelja i kraj drame njegovih drugova koji su ostali u kolima i na nosilima. Iznad njega stazom su prolazile kolone u zelenim i sivomaslinastim uniformama. Kasnije se sve utišalo. Imao je nade da će se pojaviti makar neko ko ne nosi one stravične uniforme. Primijetio je jednu ženu sa malim djetetom, koja je sama lutala tražeći neko sigurnije sklonište dalje od ovog mjesta ispreturanih kola i leševa. Odnekud je naišao jedan partizan, u kome je prepoznao Boška Vujanovića koji mu je prvi ukazao pomoć i spasio život. Ovaj preživjeli očevidac pokolja u Mlječanici i danas živi i obrađuje zemlju u svom selu Ševarlijama, noseći u sebi stravične uspomene doživljene prije 40 godina u dolini Mlječanice (293,136). Ovaj pokolj preživio je i ranjenik Borko Karan.
1. U dolini rijeke Mlječanice jula 1942. godine Nijemci i ustaše masakrirali su oko 450 ranjenih boraca partizana; 2. U šumama Struga na putu Stara Gradiška — Jasenovac, ubijali su samo nejake; 3. Mnoge Kozarčane pohvatane u zbijegu Kozari juna i jula 1942. godine ustaše i Nijemci su poubijali; 4. Jasenovačke ustaše na djelu
Široka luka ostala je sva u krvi, a preživjeli očevici nazvali su je Krvavom lukom. Topovske granate padale su, letjele su u zrak ljudi i stoka miješajući se sa kamenjem, zemljom i lišćem. Brane Kovačević, politički komesar 2. čete 3. bataljona, koji se sa dijelom čete poslije proboja uskoro povratio u Kozaru, zapisao je:
»Prvi utisci iz Mljećanice ostaće nezaboravni. Prizor je stravičan i žalostan. Pored rijeke ležala su tijela u raspadanju mnogih poginulih boraca, žena i djece. Teško je i dirljivo posmatrati mrtvu majku koja drži zagrljenu kćerkicu pored, takođe, ubijene krave. Sve ih je pokrio oblak muva. Stoka je podivljala. Svinje su jele leševe.
Posebno su dirljivi susreti sa preživjelim ranjenicima, koje smo pronalazili pod oborenim stablima, u skloništima i grmovima. Većina je u teškom stanju. Rane su zapuštene...« (404,771)
U kući Dragoja Čupića u selu Gornjem Jelovcu, zadržalo se 8 ranjenih boraca. Neprijatelj ih je otkrio i na zvjerski način pobio. Zidovi su poprskani krvlju. (404,770)
Pod Projsom, kod štaba Odreda, 3. gorski zdrug pronašao je podzemno sklonište u kome je bilo 40 teških ranjenika. Ranjenike su na najzvjerskiji način poubijali. Na Vitlovskoj se nalazila bolnica i u jednom skloništu ostavljena je.jedna grupa vrlo teških ranjenika. Juriški odred 734. njemačkog pješadijskog puka otkrio je sklonište sa ranjenicima pa su sklonište i ranjenike spa-lili. (404,769) Neprijateljski vojnici nisu se zadovoljili samo ubistvom ranjenika, već su ih onako bespomoćne palili ložeći im vatru na stomaku i ostavljajući ih tako zapaljene da se muče. (404,769)
Narod iz zbjega koji je pronađen ili je na licu mjesta gdje je zatečen ubijen ili tjeran u logore.
Vlajko Bokan, p.pukovnik, priča: »Za vrijeme fašističke ofanzive na Kozari, 5. jula 1942. godine, imao sa 16 godina starosti. Kad nije uspio proboj obruča na Patriji, mi se povratimo od Patrije uz Mlječanicu; i baš na tom mjestu, iznad rječice Mlječanice, sjeli smo i ugledali odozdo kako ide neprijateljski streljački stroj uz Mlječanicu. Ja sam ondje (pokazuje rokom) izašao u stranu od Mlječanice oko 50 m i uvukao se u šušanj. U onom strmom jarku na njegovoj padini. Dole u koritu Mlječanice bilo je nekoliko porodica, djece i žena, Šormaza i Macura. Streljački stroj neprijateljske vojske nam se približavao. Bio je dan i negdje od 9 do 11 sati. Vidim koga god pronađu, čuje se pucanj. Tad su poubijali i poklali ranjenike u Mlječanici i Grabovačkom potoku. Kad se stroj približio, odnekud se pojavi jedan borac partizan, nedaleko od nas iskoči iz grma i poče bježati pred njima. Oni ga vidješe i iz oružja pogodiše i ubiše. Ja sam ćutao kao da sam mrtav. Pronađoše ispod mene u Mljećanici one porodice Macura i Šormaza i poubijaše starce, žene i djecu. Ja ćutim. Prođe, taj jedan streljaćki stroj, sastavljen od Nijemaca i ustaša. Ja ostah. Pogledah - ide drugi streljački stroj za njima uz Mlječanicu. Ja sam i dalje ležao kao da sam mrtav. I taj stroj prođe i nisu me našli, ostao sam. Tu sam ležao do poslije podne i onda sio i posmatrao. Nedaleko od mene ostala je moja majka i mlađi brat sakriveni u žbunju i travi. Ni njih nisu pronašli. Neprijateljski streljački strojevi zanoćili su na Velikoj gradini i Mlinarskoj kosi. Sutradan nastavili su dalje pretres Kozare. Jedan neprijateljski logor je bio na Patriji, a drugi u Mlječanici i iz tih logora su se kretali i pretresali Kozaru. Kad se umračilo, onda smo tražili hrane. Našli smo krušaka i jeli. Ja i brat Branko smo išli uz Mlječanicu i preko jarka čujemo da neko viče: 'Halt!' Pobjegli smo uz potok. Sakrili smo se u kamenu liticu. Jedan dan je kiša padala kad neko viče: 'Halt!' Ugledasmo ispred sebe stroj i mi bježi nazad u šumu prema Pogleđevu. Tu u šumi Pogleđeva nađosmo oko 20 mrtvih, poklanih Cvijića i Macura. I tako smo se krili po Kozari s mjesta na mjesto, jeli srijemušu, zečiji kupus, kruške, jagode, dok je prošlo pretraživanje Kozare. Leševi svugdje kud god kreneš Kozarom. Niko to nije sahranjivao. Eto imadosmo vojničku sreću da ostanemo.« Nema ovdje porodice koja nije izgubila u ratu nekoliko ćlanova porodice. Hasan Hušidić, član Mjesnog odbora u Kozarcu, bježi sa porodicom u Kozaru zajedno s partizanima. Kada se pojavila opasnost da će pasti u ruke ustašama u Kozari, on je svojom puškom prvo ubio ženu, pa onda dvije svoje kćerke i na kraju izvršio samoubistvo. Hasan je to radije učinio nego da padne živ u ruke neprijatelju i da gleda kako mu muče porodicu i njega samog (164,45). Ovakvih primjera bilo je više. 5. jula 1942. godine dijelovi 2, 3. i 4. bataljona, koji su ostali u okruženju, pod borbom su odstupili u pravcu Vitlovske kose, praćeni artiljerijskom i minobacačkom vatrom. Operativni štab za Kozaru naredio je da se sve preostale partizanske snage koncentrišu na Vitlovskoj kosi. 5. jula 1942. godine na Vitlovsku je stiglo oko 700 - 750 boraca iz svih bataljona, a najviše iz 2, 3. i 4. bataljona. Njima su se pridružile i grupe boraca zaostale u pokretu. Otuda se može izvući realan zaključak da je u Kozari, poslije proboja između 4. i 5. jula 1942. godine ostalo preko 1000 boraca. (404,760) U sumrak 5. jula 1942. godine s Vitlovske prema Pašinim konacima kretala se kolona od oko 800 boraca i lakših ranjenika. (404,760) Prihvativši ostatak odreda na Vitlovskoj, Josip Ma-žar Šoša izdao je naređenje za odstupanje u pravcu sela Vojskove. Cilj je bio odlijepiti se što dalje od neprijatelja radi dobitka u vremenu, odnosno sređivanja preostalih jedinica i traženja izlaza iz postojeće situacije. Ostaci 2. krajiškog NOP odreda zanoćili su uveče između 5. i 6. jula 1942. godine u blizini sela Vojskove, na brdu Živoder. Oko 400 do 500 boraca sa nešto pokret-nih ranjenika čekali su odluku koja je trebalo da bude donesena na savjetovanju komandnog kadra i članova KPJ iz jedinica i sa terena, na ovom posljednjem i najdramatičnijem sastanku od početka ofanzive. Rješavano je što treba preduzeti da se spasi što se spasiti može. Noć je bila tiha i mračna, zasićena mirisom mladih borova i omorika. Sastankom je rukovodio Josip Mažar Šoša. U njegovim riječima osjećala se sva težina situacije u kojoj su se nalazili umorni i desetkovani ostaci Odreda. Tražilo se rješenje kako da se spasi preostali dio boračkog sastava četa i bataljona. Jedina misao prisutnih bila je ponovni proboj iz obruča. U vezi sa izborom mjesta za proboj postojala su tri prijedloga. Grgo Jankez i Ivo Marinković, član CK KP Hrvatske predlagali su da se jedinice upute na Prosaru i onda da se izvrši proboj kod Orahove preko Save u Slavoniju. Milan Vrhovac, politički komesar 4. bataljona, bio je za to da se proboj izvrši preko Mrakovice, između Ivanjske i Kozarca za Grmeć. Komandant 3. bataljona bio je za to da se proboj vrši prema Grmeču, ali između Dubice i Bjelajaca, preko Karana i Sane. Dok je diskusija o predloženim varijantama bila u toku iznenadni udar neprijateljske artiljerijske vatre neposredno po mjestu gdje je držan sastanak, onemogućila je da se sastanak privede kraju i da se donese konačna odluka. (293,137) Pokret je izvršen u pravcu planine Prosare. Kad se kolona nalazila u blizini sela Vojskove, Operativni štab za Kozaru dobio je podatke da je neprijatelj jakim snagama posjeo komunikaci-ju Bosanska Gradiška-Bosanska Dubica i da širokim frontom nastupa prema Prosari. Istovremeno su stigli podaci da neprijatelj nastavlja nastupanje kroz šumu i sa ostalih pravaca. U ovakvoj situaciji Operativni štab za Kozaru na čelu sa Josipom Mažarom Šošom i Milošem Šiljegovićem izdaje potčinjenim štabovima naređenje 6. jula 1942. godine da se borci razbiju u male grupe i tako se probiju iz obruča ili se sklone za vrijeme neprijateljskog pretresa Kozare. A kad to prođe, da se ponovo prikupe u rejone gdje im odrede štabovi četa. Naređeno je da se oružje, koje se ne može nositi, zakopa pod kontrolom komandira četa. Dato je uputstvo da se vještim manevrisanjem po grupama prođe kroz neprijateljski raspored, čuvajući ljudstvo i oružje. Ovakva uputstva data su i stanovništvu koje se nalazilo u obruču. Odmah se pristupilo izvršenju ovog naređenja. (293,138) Po dobijenoj direktivi komandiri četa su postrojili jedinice i objasnili im situaciju i razloge zbog kojih je izdato takvo naređenje. Ogromna većina boraca pravilno je shvatila situaciju i disciplinovano pošla da traži skloništa ispred nastupajućeg neprijatelja. U ovim vanredno teškim trenucima odlućujuću ulogu odigrala je politička svijest partizana. Ćvrsto uvjerenje da je i ova ofanziva, ma kako teška i svirepa, prolazna, borci su postupili po naređenju Operativnog štaba za Kozaru. Oružje (puške i puškomitraljezi) sakupljeno je na gomilu i zakopano. Prestao je or-ganizovan otpor neprijatelju. Jedino su manje grupe partizana, tražeći skloništa, nailazile su neprijateljske patrole i izviđačke dijelove i sukobljavaie se sa njima. Ovdje treba naglasiti da ni u takvoj situaciji partizane nije zahvatila malodušnost i kapitulanstvo. Naprotiv, ogromna većina boraca uspjela je da se skloni u zemunice, izrađene na brzu ruku u kosama i pristrancima Kozare, zatim u žbunju, na drveće i na razne druge načine. Jedan dio je pod zaštitom noći uspio da se prebaci u pozadinu neprijatelja. (11,239)
Bile su dirljive scene kada je poslije neuspjelih proboja donesena odluka da se naše snage u obruču razbiju u manje grupe i skriju ili nekako provuku kroz neprijateljske streljačke strojeve u pozadinu. Kada su te grupe boraca prolazile pored naroda, koji je već bio u kritičnoj situaciji, žene i starci su im, prateći ih pogledima punim saosjećanja i razumijevanja, dovikivali: »Samo se vi spasite, a sa nama šta bude!« (11,263) Neprijatelj je produžio stezanje obruča, ali se, uprkos slomljenog otpora partizanskih jedinica, kretao vrlo oprezno kroz šumu. Ispitivao je sistematki svaki grm, svako drvo, svako sumnjivo mjesto gdje je očekivao susret sa partizanima. Partizani, koji su se bili sklonili u zemunice, slušali su zapovijesti neprijateljskih oficira: »Pretresati svaki žbun, svako šuplje drvo!« Pretresali su vrlo detaljno cijelu šumu. Za takav zadatak raspolagali su sa dovoljno snage. Šestog jula 1942. godine neprijatelj je pristupio odvajanju izbjeglog naroda u logore i pljački partizanskih magacina. Neprijatelj je gonio u koncentracione logore i gotovo sve stanovnike sa bosansko-gradiškog sreza, iako oni nisu bili u žbjegu već kod svojih kuća, gotovo za sve vrijeme trajanja neprijatelj-ske ofanzive. 6 i 7. jula 1942. godine grupa »Borovski« je nastavila nastupanje kroz Kozaru, vršeći njeno metodično pretresanje. 7 jula 1942. godine, prestao je organizovan otpor neprijatelju u Kozari. (170,666) Pošto neprijatelj nije nailazio na otpor, izuzev mjestimičnih sukoba sa pojedincima ili grupama kozarskih partizana, neprijateljske jedinice su 7. jula 1942. godine izbile na liniju: Mednjak (k 440) - Brezice (k. 419)-k.421-Pašin konak 6 (k-445)-Veliko raskršće (k.672)-Ravna gla-va- Jasenovaćki potok (k 481)-Široki brijeg (k.848) -Međedovo brdo (k.727)-Šimtransko brdo (293,139). Sa sjevera neprijatelj je izbio na liniju Gornji Gornje Selci-selo Vojskova-selo Kneževići, a sa juga na liniju Maslin-bair-Talovića poljana-Mrakovica. Neprijatelj je nastavio dalje nadiranje. (11-240) 7. jula 1942. godine u neprijateljskom izvještaju stoji da je pored 2918 mrtvih partizana, 8849 zarobljeno i 431 strijeljan za odmazdu. Od toga je upućeno u Zemun 2347, kao radna snaga u Njemačku 1589, a u logorima je još ostalo oko 3000. Noću između 7. i 8. jula 1942. godine 1. krajiška brigada, 1. krajiški i Banijski odred i manji dijelovi 2. krajiškog odreda, pod rukovodstvom Operativnog štaba za Bosansku krajinu, napali su Bosanski Novi sa ciljem rasterećenja ostataka 2. krajiškog NOP odreda okruženih na Kozari. U žestokim borbama oko Bosanskog Novog zarobljeno je nekoliko vojnika, zaplijenjeno nešto oružja i municije. Bilo je mrtvih i ranjenih, čete su proređivane. Borci su pokazivali čuda od junaštva. »Naprijed, Krajišnici! Hvataj i udri krvopije!« Povici su nadjačavali bombe i mitraljeze. Borci 1. čete 1. bataljona s komandirom Gojkom Trikićem vješto su prošli i našli se u gradu. Kad je odjutrilo 1. četa se jedva izvukla iz grada. Oko 9 časova odustalo se od napada i izmaklo na obližnje položaje. (83,31) Zbog velike nadmoćnosti neprijatelja (njemačko-ustaške posade) uz obostrano visoke gubitke, partizani nisu zauzeli Bosanski Novi. (275,265) 8. jula 1942. godine šef policije i sigurnosti Rajha Miler dostavio je ministarstvu spoljnih poslova Rajha izvještaj u kojem navodi da borba na Kozari nije imala uspjeha. Evo šta je Miler napisao: »Dijelovi njemačkih trupa koji se nalaze u jugoistočnom prostoru preduzeli su u zajednici sa hrvatskom vojskom akcije protiv jakih partizanskih snaga koje se nalaze na planini Kozari (zapadna Bosna). Teške borbe još traju. Hrvatski državni sekretar Kvaternik ima pesimističko mišljenje o izgledima na uspjeh ovih borbi. Po njegovom mišljenju, ove oblasti se neće moći umiriti, pošto je stanovništvo vrlo mnogo zaraženo komunizmom...« 8. jula 1942. godine na zaprečnoj liniji »Istok« bilo je ukupno 19. pješadijskih četa. Stanje artiljerije nije se mijenjalo. Ove jedinice su bile dobro popunjene, a naročito ustaški bataljon i dva njemačka bataljona. (293,74) 8 jula 1942. godine jedinice grupe »Borovski« su zastale na dostignutoj liniji radi odmora. 9 jula 1942. neprijateljske jedinice produžuju pokret i izbijaju na liniju: manastir Moštanica-Gojanac (k. 496)-Živoder (k.542)-Malo raskršće (k. 590)-Bukovi vrh-potok Crna rijeka-Crni vrh (k.626)-Sastavci (k. 265)-Tisovača (k.547)-selo Beraji-selo Dragelji. Ovoga dana kreću i jedinice sa istočne zaprečne linije, pravcem ka rijeci Savi. (293,139)
10. jula 1942. godine neprijateljske jedinice koje su pretresale Kozaru izbijaju na liniju: selo Ravni Klekovci-selo Ličani-selo Kadin Jelovac-selo Gornji Selci-selo Vojskava-Bukovica (470)-Resanovci-Jerići-Gornji Podgraci-k. 126-selo Dragelji. Ovim je neprijatelj bio završio pretres Kozare i nastavio pokret prema Prosari. Toga dana krenule su i ostale jedinice sa istočne zaprečne linije, tako da su u pokretu sve jedinice grupe »Borovski« prema rijeci Savi. One su 10. jula 1942. godine izbile na liniju: selo Jašik-selo Klekovci-Makreš-selo Pucari-selo Rakovica (k. 202)-selo Sjeverci (k. 255)-selo Jablanica (k. 209)-selo Sovjak-selo Miloševo brdo (k. 193)-selo Trebovljani (k. 167)-Svrakino brdo-kota 171-rijeka Sava (k. 94). Ofanziva na Kozari počela je kada je grupa brigada sa Vrhovnim štabom već bila u pohodu ka zapadnoj Bosni. Izgleda da je tek početkom jula 1942. godine Vrhovni štab dobio prve vijesti o borbama na Kozari. U to vrijeme štampa okupatora i kvislinga već je pisala o Kozari. Ne znamo pouzdano da li je Vrhovni štab prvi javio »Slobodnoj Jugoslaviji« vijest o tome. Vjerovatnije je da je redakcija saznala drugim putem. Prvu vijest o Kozari objavila je radio-stanica u petak 10. jula 1942. godine. Evo te informacije: »U Bosanskoj krajini partizanski bataljoni već petnaest dana vode žestoke bojeve sa fašističkim bandama. Protiv partizana digle su se dvije divizije ustaških i njemačkih vojnika kojima pomažu izdajice našeg naroda, četnici. Partizanski bataljoni Bosanske krajine, kojima komanduje Kosta Nađ, junački su se oduprli ovoj navali fašističkih krvoloka i u nekoliko okršaja zadali im velike gubitke. Naročito se žestoki bojevi vode u planini Kozari, gdje su još zimus njemački okupatori i njihovi ustaški plaćenici bili do nogu potučeni. Krvolok hrvatskog naroda Pavelić posjetio je prije nekoliko dana artiljerijske položaje njemačkih i ustaških vojnika na domaku planine Kozare,1 posmatrajući kako topovi pucaju po obroncima planine, ali nije imao smjelosti da pođe naprijed u prvu liniju, gdje su zviždali puščani i mitraljeski meci, već se pod jakom pratnjom vratio preko Bosanske Kostajnice u Staru Kostajnicu ...« (275,416) Herojska borba 2. krajiškog NOP odreda i naroda Kozare imala je širok odjek ne samo u Bosanskoj krajini nego i u cijeloj zemlji, a s njom je bila upoznata i šira svjetska javnost. Sovjetski dnevni list »Pravda« od 12. jula 1942. godine objavio je veliki natpis Božidara Maslarića pod naslovom »Jugoslovenski partizani se bore«, u kome je pored ostalog pisao i o borbama kozar-skih partizana. Prema drugoj vijesti iz istog izvora i datuma stoji: »Njemačka informativna služba prenijela je saopštenje njemačke Vrhovne komande u kome se govori da se u Bosni planski produžava borba protiv partizana ...« Njemačka komanda priznaje da se u kozarskim planinama vode ogorčene borbe sa partizanskom vojskom i da su Nijemci prinuđeni da operišu u veoma nepovoljnim prilikama ...« (275,416) U drugom izvještaju konstatuje se potpuno razbijanje ustaničkih grupa na Kozari, gdje je do 10. jula 1942. godine poginulo 2080 partizana. Sa opkoljenog područja otpočelo je masovno bjekstvo 9500 izbjeglica od čega 2/3 predstavljaju žene i djeca. Uhvaćeni ustanici su strijeljani, a sumnjivi muškarci iznad 14 godina, sem iznemoglih staraca, njih 7947, raspoređeni su za Njemačku i kažnjeničke logore u Norveškoj, dok su žene i djeca zbog širenja epidemije, prebačeni u logore. Stoka je takođe zaplijenjena. Neprijateljski vojnici kupe djecu s Kozare i gone u logore, mučilišta. Tako je 11. jula 1942. go-dine prvi organizovani transport od 850 djece s Kozare iz Stare Gradiške dopremljen vozom u Zagreb. 12. jula 1942. godine dopremljen je transport djece iz Stare Gradiške u Zagreb. Na putu je umrlo 17 djece, na zagrebačkom kolodvoru umrlo je 30 djece, a u bolnici je umrlo 37 djece. Transport je produžio za Jastrebarsko. Logor Jastrebarsko osnovan je 12. jula 1942. godine i eg-zistirao je do kraja oktobra iste godine. U njemu se nalazilo 300 dječaka i 250 djevojčica. U jednoj štali nalazilo se 700 dječaka od 10 do 15 godina starosti, obučenih u crna odijela sa ustaškim oznakama. Preko časnih sestara ustaše su pokušale da ih prevaspitaju. U drugom logoru Reka nalazilo se oko 2000 djece. (275,280) Kotarska oblast Bosanskog Novog izvještava da su partizani 12. VII 1942. godine napali 7. domobransku satniju koja je išla u nasilno izviđanje u selu Poljanica.
/. Odvajanje majki od djece bilo je najbolnije; 2. Mali Kozarčani iz Sovjaka, Bistrice, Turjaka, Trebovljana i Jablanice dobili su prve ustaške uniforme; 3. Kad su mala djeca odvojena od majki, suza više nije bilo, čula se samo tiha jeka; 4. djecu tjeraju u vagonu jedne kompozicije za logor Sisak.
Londonska radio-stanica u toku borbi u nekoliko svojih emisija govorila je o borbama na Kozari. 12. jula 1942. godine u operacijskom izvještaju 1. gorske divizije (pov. broj 312) glavaru glavnog stožera o borbama na Kozari je navedeno: »Srazmjerno veliki gubici, već u početku nadiranja, nepovoljno utiču na moral neuvježbane mlade zelene trupe. 3. bojna je pokolebana. Neprijatelj toliko žilav da su topovi upućeni u streljačku crtu i izravnom vatrom tuku u neprijateljske postave. Dijelovi neprijateljskih tijela lete po zraku ali ostaci ne popuštaju postavu... Stvara se rupa i gubi veza između desne i srednje kolone, koju neprijatelj dobro iskorišćuje, te se povlači na zapad i pojavljuje po boku i pozadini zdruga. (11,206 i 164,53) Neprijatelj je bio primoran da ubacuje u borbu jače snage. 14. jula 1942. godine drugi organizovani transport od 770 djece s Kozare stigao je u Zagreb. 14. VII 1942. godine jedinice 1. bataljona 2. KNOP odreda vodile su žestoke borbe sa 1. ba-taljonom 1. ustaško-domobranske brigade u selu Dubrave i Prusci. 14. jula 1942. godine za završnu fazu operacije koja je izvodila borbena grupa »Zapadna Bosna« napravljen je operacijski plan za dalje borbe protiv partizana na Kozari i postupak sa stanovništvom u zapadnoj Bosni. 14. jula 1942. godine borbena grupa »Borovski« završila je kretanje kroz Kozaru, vršeći pri-tom varvarsko terorisanje civilnog stanovništva. U ovome se naročito isticao 1. bataljon njemačkog 750. puka 718. divizije, koji je dobio zadatak da se zadrži kao posada na Kozari. Njemu je bilo naređeno da organizuje logor na Mrakovici.
Pretres Kozare i Prosare od 5. do 18. jula 1942. godine
Ostale snage borbene grupe »Zapadna Bosna«, clovršavajući pretres Kozare i Prosare, prebacivale su se na Uni i daljem toku Sane, a banjalučki zdrug u dolinu Gomjenice.
14. jula 1942. godine tri njemačka borbena čamca su po dolasku iz Beograda smijenila kod Bosanske Gradiške na Savi mađarsku dunavsku flotilu monitora, koja je upućena Savom u rejon Slavonskog Broda.
Neprijateljska avijacija svakodnevno je bombardovala nezaštićena sela i civilno stanovništvo.
Grupa »Putlic« vraćena je u rejon Prijedora, odakle je jedan dio morala uputiti 14. jula ka Sanskom Mostu, da bi ograničila aktivnost 1. krajiškom odredu sa sjeveroistočnih ogranaka Grmeča.
Udarni i 1. bataljon zajedno sa dijelovima 2, 3. i 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda 15. jula 1942. godine iz Svodne izvršili su prelaz Sane i razmjestili se na prostoru sela Vitasovci-Radomirovac-Miska Glava radi sređivanja i odmora, isturivši manje dijelove prema Ljubiji i Prijedoru u cilju osiguranja.
Još dok neprijatelj nije bio ni prešao preko Kozare i Prosare, već 15. jula 1942. godine ostaci Odreda počeli su da se prikupljaju oko preživjelih rukovodilaca na mjestima koja su bila određena za pojedine jedinice na dan rasturanja. Tako su se borci 2. bataljona prikupljali oko zamjenika komandanta bataljona Dragutina Ćurguza u rejonu sela Pogleđeva; borci 3. bataljona oko komandanta bataljona Mirka Pekića i političkog komesara Joce Marijanovića u selu Vojskovi; borci Udarnog bataljona koji su se našli u Kozari prikupljali su se oko komandira 2. čete Rade Bašića u rejonu Maslin-Baira. Do 17. jula 1942. godine neprijatelj, odnosno jedinice grupe »Borovski« preko Kozare su prešle streljačkim strojem. U ovom periodu odvođen je u logore narod koji se zatekao u Kozari i Prosari i selima na tom području. Komandant borbene grupe »Zapadna Bosna« general Štal je znao da nije uspio uništiti 2. krajiški NOP odred, ali nije više mogao produžiti operacije. Najrealnija procjena svih neprijateljskih efekata angažovanih u ofanzivi na Kozari, odnosno u operaciji »Zapadna Bosna« od 10. juna do 17. jula 1942. godine, bilo bi da je u njoj učestvovalo oko 40-45000 svih neprijateljskih snaga i njemačkih, i ustaško-domobranskih i četničkih. (404,644) Borbena grupa »Zapadna Bosna« sa oko 45000 dobro naoružanih vojnika vodila je 37 dana borbu protiv naroda Kozare i njegovog partizanskog odreda od oko 3500 boraca, što znači da je odnos snaga u ljudstvu bio 12:1 u korist okupatora i njegovih slugu. (404,644) 18. jula 1942. godine po dolasku sa grebena Kozare u rejon Prijedora dijelovi grupe »Putlic« i 3. gorskog zdruga upućeni su u rejon sela Bišćani - Rakovčani, zapadno od Prijedora, odakle su preduzeli napad na dijelove 2. krajiškog NOP odreda, koji su se nalazili na liniji Miska Glava-selo Radomirovac. Pošto su ovladali kotom 238, produžili su nadiranje ka dolini Ja-pre, u pravcu sela Suhače. Neprijatelju je pošlo za rukom da energičnim prodorom razdvoji jedinice 2. krajiškog NOP odreda. Udarni bataljon, bez Druge čete, odbačen je na zapad prema selu Rujiška, a 1. bataljon i 2. četa Udarnog bataljona odbačeni su ka Sani, koju su idućeg dana prešli i produžili na Kozaru, u pravcu Pastireva, sa namjerom da se tamo malo odmore i prikupe podatke o neprijatelju. 18. jula 1942. godine štab borbene grupe »Zapadna Bosna« izdaje naredbu jedinicama grupe »Borovski« sa pohvalom povodom završetka operacije »Haver«. (293,140). 18. jula 1942. godine rasformirana je grupa »Borovski«. 1. i 3. bataljon 1. brdske brigade, koja je od 5. jula 1942. godine bila u sastavu grupe za juriš, povućeni su u Bosansku Dubicu radi odmora i popune. Drugi bataljon ove brigade ostao je i dalje na Kozari radi pljačke sela i magacina 2. krajiškog NOP odreda. General Štal je preostalim snagama naredio da ponovo pređu streljačkim strojem teren Karana. Operacije su počele 18, a završile se 31. jula 1942. godine. 18. jula 1942. godine komandant borbene grupe »Zapadna Bosna« izdao je zapovijest za organizaciju odbrane, dalju borbu protiv partizana, kontrolu i postupak sa stanovništvom na području Kozare i Prosare. To on naziva »uređenje pozadinskog područja 'sjever'«. Za komandanta tog područja postavljen je domobranski pukovnik Franjo Užar sa sljedećim snagama: Stab 10. pp, 2. bata. 4. art.div., štab bataljona »Stjepan Eršek« (1,6. i 9. četa 11. pp,8,21,22,23. i 24. četa 10. čč), štab dobrovoljačkog bataljona »Banja Luka« (2. i 3. dobrovoljačka četa i 2. bat. 5. pp), aktivni bataljon »Princ Eugen« i jedna četa pripremnog bataljona »Ludvig fon Baden« i ustaški bataljon od štaba i tri čete, zatim niz žandarmerijskih (oružničkih) postaja u Bosanskoj Dubici, Grbavici, Knešpolju, Vragolovu 7kota 265, brdo), Mrakovica, Užari, Stanišljevci, Oraho-vi, Drakseniću, G. Sreflijama, Seferovcima i Podgradcima. Od snaga Vermahta 1. bat. 750. pp bila je razmještena na Mrakovici, s tim što je ostao i dalje neposredno potčinjen komandantu borbene grupe »Zapadna Bosna« generalu Štalu. U svim zapovijestima, naređenjima, operacijskim planovima za operaciju »Zapadna Bosna« bio je regulisan i postupak prema stanovništvu na širem području Kozare i Prosare. Tako u jednorn naređenju operativnog štaba borbene grupe »Zapadna Bosna« piše: ... »Naređenje se mora izvršiti tako, da se pojedini zemljišni odsjeci pretresu ili očiste u vidu prepada. Sve muškarce starije od 14 godina, osim staraca, treba uhapsiti. Od njih treba pod prijetnjom da će odmah biti strijeljani iznuditi podatke o neprijatelju, čime se obezbjeđuju podaci za izvođenje daljih borbenih dejstava... Ukoliko se uhapšeni neće poslije saslušanja zbog posjedovanja oružja ili potpomaganja partizana strijeljati, treba ih sprovesti u stanicu za prikupljanje zarobljenika...«
18. jula 1942. godine u posljednjoj zapovijesti komandanta borbene grupe »Zapadna Bosna« piše: »... Nakon završetka operacija Kozara-Prosara i preformiranja sastava, predviđa se povratak žena i djece odbjeglih iz oštećenog područja (polaze 25. jula - p.a.). Za muška lica preko 14. godina, sa izuzetkom nemoćnih i staraca, područje ostaje i na dalje zatvoreno. Zbog toga sva muška lica stara preko 14 godina treba u očišćenom području uhvatiti i dovesti u sabirni logor Stare Gradiške ili Dubice. Pri pokušajima bjekstva, treba bez milošte upotrijebiti vatreno oružje...« Tim naređenjem je bilo regulisano da niko ne može napustiti područje Kozare i Prosare bez isprava oružničkih postaja. Pokupljeno življe Kozare izvođeno je pred »Prijeki sud«, strijeljano, odvođeno na rad u Njemačku, u logore-sajmišta, Jasenovac i Staru Gradišku, u dječji logor u Jastrebarskom, dok su žene masovno upotrebljavali za rad u poljima, za branje ljetine u blizini Jasenovca ili selima Kozare blizu vojnih garnizona, uporišta. Poslije tako izvršene »pacifikacije« i umirenja Kozare, bilo je predviđeno i ponovno naseljavanje sela i gradova sa »pouzdanijim stanovništvom«, o čemu se trebao starati ustaški ministar dr Oskar Turina. I sami komandanti pojedinih borbenih grupa u okviru borbene grupe »Zapadna Bosna« naređivali su svojim potčinjenim kako treba postupati sa žiteljima Kozare. Tako je komandant borbene grupe »Wedel« potpukovnik Wedel naredio specijalnoj četi 800. puka »Brandenburg«: »Ćeta će ponovno prodrijeti u rejon selo Martini i potući sve što se tamo nalazi (ljudi, žene i djeca)«., 18. jula 1942. godine završen je pothvat na prostoru Kozare i Prosare, stoji u dnevniku ge-nerala Štala. »Uspjeh je bio veliki, neprijatelj je bio uništen, odnosno zarobljen, a cjelokupno stanovništvo opkoljenog područja iseljeno, te je tako provedeno temeljito čišćenje prostora. Osiguranje mira i reda na ovom području za Njemačku je i te kako važno, jer osigurava puteve preko Grčke i Krita do Afrike, a time i cijelog jugoistočnog krila Rajha.« (275,273) Upravo tada su izvršeni masovni zločini ustaša na stanovništvu Kozare. Prva i Druga ustaška bojna imale su zadatak da prikupe i sprovedu u Bosansku Dubicu sve osobe koje pronađu na svom području. U dnevnim izvještajima iznose se rezultati akcije: nađeno 140 mrtvih partizana, uhvaćeno 14 žena, 13 djece i 169 grla stoke. Ustaška bojna »Devčić« naišla je kod Moštanice na grupu od 20 partizana. U borbi je ubijeno 18, a 2 su zarobljena. (275,273) Neprijatelj je svim sredstvima, a naročito lecima i brošurama, još u toku ofanzive širio glasine da je uništio partizane na Kozari. U to vrijeme ustaška propaganda je izdala u Zagrebu knjigu pod naslovom: »Kozara-grob partizana«. Knjiga je izašla u velikom tiražu i rasturena po čitavom području Nezavisne Države Hrvatske. 18. jula 1942. godine, tj. istog dana kada je štab borbene grupe »Zapadna Bosna« izdao proglas o uništenju 2. krajiškog odreda, u Kozari se nalazilo prikupljeno oko 300 boraca iz 2. i 3. bataljona 2. krajiškog odreda. 18. jula 1942. godine Branko Babič Slovenac, tadašnji sekretar Okružnog komiteta KPJ za područje Kozare, šalje izvještaj Obradu Stišoviću, komandantu 2. krajiškog NOP odreda, kojl se tada nalazio u selu Radomirovcu, na lijevoj obali Sane: »...16. jula 1942. godine javio sam vam o snagama kod nas kao i o rasporedu tih snaga. Juče su stigle još snage 2. bataljona. Ukupno ima sada oko 300 partizana. (Snage o kojima ovdje govori drug Babič su u stvari 1. četa 2. bataljona komandira Srete Đenadije i 2. četa 3. bataljona komandira Rade Čekića i političkog komesara Brane Kovačevića, koji su za vrijeme drugog proboja na Patriji izašle iz neprijateljskog obruča - primjedba M.P.)« »Situacija je prilično teška jer neprijatelj još uvijek krstari Kozarom. Danas se nalazi u Vitlovskoj i vozi ostale stvari iz našeg magacina. Pronašli su i apoteku i sve maze. Isto tako nastala je pljačka u selima oko Kozare i sve što god pronađu odvoze. (...) Izgleda da imaju namjeru da unište svaku ekonomsku bazu Kozare (...) Moral kod partizana je prilično opao za borbu, osim pojedinaca. Zato nemojte slati ovamo partizane koji su demoralisani, jer su samo na teretu. Mi za sada ne možemo primiti borbe sa neprijateljem zbog situacije i partizana koji su prilično demoralisani. Do sada smo prikupili oko 25 ranjenika, smjestili ih u dvije barake, dalje se vodi briga oko njih. Rade Kondić je isto na sigurnom mjestu. Ranjenici 4. bataljona pronađeni su i svi poubijani. Za ranjenike iz 3. bataljona još ne zna, ... Drug Šoša, Čoče, Braco, drugovi iz POB-a (Nikica i ostali) još nisu pronađeni i njihova sudbina je nepoznata. Ima raznih priča kao da su se prebacili preko Save, drugi kažu za Crnu vrh itd. Ali sve to ostaje samo priča. Jedino što znamo za Mirka Pekića da se je izvukao iz vatre i nalazi se negdje oko Vojskove Za drugove koji su pošli za Slavoniju nema nikakve vijesti i nije nam poznato da li su uspjeli prebaciti se preko Save.« (275,291) .. .Trudimo se da uspostavimo vezu sa Prijedorom, da bi mogli saznati namjere neprijatelja. Danas smo dobili izvještaj da su Nijemci dobili naređenje da krenu. Ali sve to je nepotvrđeno: rekla-kazala. Iz logora odveli su sve muškarce od 13-60 godina. Sve što je sposobno za rad. Govore da će ostale (žene i djecu) pustiti njihovim kućama. Ja mislim da bi trebalo 1. bataljon, čim se situacija malo. popravi, prebaciti na ovaj teren.« (275,292 i 293,142) Tih dana 1. bataljon, izuzev jedne čete, nalazio se na lijevoj obali Sane. Ovaj izvještaj sekretara Okružnog komiteta KPJ za Kozaru, neposredno poslije ofanzive, potvrđuje nepobitno da 2. krajiški NOP odred, tj. oni njegovi dijelovi koji su ostali u Kozari nije bio uništen, uprkos tome što je neprijatelj streljačkim strojem prešao svu Kozaru i Prosaru. Nedostaju podaci o broju grupa i pojedinaca koji su za vrijeme pretresa bili prisiljeni da vode borbu, bilo kao bespomoćni ranjenici, bilo po raznim skloništima i zemunicama ili pak probijajući se kroz guste redove neprijatelja. Tom prilikom neki borci su poginuli. Poznato je da su Vladeta Radić, zamjenik komandanta 4. bataljona, i Petar Misimović, komandant mjesta u Podgracima, otkriveni u zemunicama i da su pali herojskom smrću u neravnoj borbi sa neprijateljem. Da je takvih sukoba bilo više, vidi se i ponekim neprijateljskim dokumentima. U izvještajima štaba Banjalučke brigade pominju se napadi od 7. i 11. jula 1942.godine, u kojima su neke partizanske nepoznate grupe pokušale da se ogranizovanim napadom probiju u Lijevče polje i za Slavoniju. Preko 100 boraca 2. krajiškog NOP odreda probilo se na istok u Lijevče polje i na teren banjalučke Kozare. Poslije privremenog zadržavanja povratili su se u Kozaru. U hronologiji Wishaupta »Borba protiv ustaničkog pokreta u jugoslovenskom prostoru« navodi se da su njemačke i ustaško-domobranske jedinice u vremenu od 9. do 23. jula 1942. godine imale takođe gubitke. Te gubitke mogle su im nanijeti samo udarne grupe, formirane poslije Živodera. Neutvrđen broj boraca je zarobljen zajedno sa narodom i odveden u logore. Pošto neprijatelj nije otkrio da su bili borci 2. krajiškog NOP odreda, uputio ih je na prisilni rad u Njemačku, Francusku, Norvešku i druge okupirane zemlje Evrope. Za borce 2. krajiškog NOP odreda, koji su poslije 6. jula 1942. godine ostali na Kozari, vrijeme do 18. jula 1942. godine bilo je prepuno dramatike. Ljudi koji su bili navikli da se u otvorenim sudarima nose sa neprijateljem morali su sada da prihvate sasvim novi i za njih nepoznat metod borbe i akcije. Morali su se pomiriti s tim da se na razne načine kriju i sklanjaju, da se neopaženo provlače kroz neprijateljski streljaćki stroj i da oružje koriste samo u bezizlaznoj situaciji. Svaki od njih morao je da odluči ili da se probije kroz streljački stroj, bilo noću ili danju, ili da se prikrije u nekoj napravljenoj zemunici ili u nekom prirodnom skloništu dok neprijatelj ne prođe. Nemoguće je opisati sve ono što su u takvoj situaciji doživjele sve grupe i pojedinci, ali ćemo ovdje, ilustracije radi, navesti samo nekoliko primjera. Josip Mažar Šoša odlučio se za zemunicu i zajedno sa borcima Obradom Preradom, Dušanom Utješinovićem i Pericom Ručnovom negdje u selu Bijakovci pod Prosarom našao se iza leđa neprijatelju. Obavještajni oficiri NOP odreda Ratko Vujović Čoče zajedno sa Bracom Nemetom, Grgom Jankezom, Ivom Marinkovićem i Mirom Šinik koristio je takođe zemunicu u selu Bijakovcu pod Prosarom. Miloš Šiljegović i njegov borac Dušan Ivanović Crni ostali su skriveni pod jednom poluistrulom kladom u selu Vojskovi. Pričali su da im je to sklonište nudilo dovoljno bezbjednosti, ali nimalo komfora ni udobnosti. Sklonište je bilo suviše tijesno i nije dozvoljavalo da mijenjaju ležeći položaj u kome su se stalno nalazili. Skender Kulenović, Sida Marjanović, Vilko Vinterhalter, Nikica Pavlić, Dušan Bole i borac 3. bataljona Đuro Adamović našli su sklonište iznad sela Resanovaca, na sjeveroistočnim padinama Kozare. Bilo je tu propagandno odjeljenje Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku Krajinu gotovo u kompletnom sastavu. Možda je tvorac »Majke Stojanke« tada u tišini svog skloništa stvarao konture svoje čuvene poeme? Slučaj Vuke Miodrag i Ajše Maličević izaziva zaista po smjelosti ovih djevojaka puno pažnje i divljenja. Prikrivene u potkrovlju jedne male i napuštene kućice u selu Rakovici pod Koza-om, imale su dovoljno hrabrosti da kroz pukotine prevrnutog koša za žito posmatraju kako neprijateljski vojnici preturaju po njihovoj kućici i kako se penju uz merdevine da bi zavirili u budžake ovog malog potkrovlja. Puno je slučajnosti da niko od neprijateljskih vojnika nije makar iz obijesti prevrnuo koš nad njihovim glavama. (293,144) Komandiri 2. i 3. čete 2. bataljona Vaso Tomaš i Tomica Španović sa političkim komesarom 2. čete Đukom Trninićem našli su utočište u tornju crkve sv. Ilije u Prosari. Nekoliko dana bili su blokirani, jer je neprijatelj na njihovu nesreću pored crkve smjestio komoru sa kuhinjom. Pričali su da im je najneprijatnije bilo kada bi obijesni neprijateljski vojnici potezali konopac od zvona. Grupa koju su sačinjavali Mirko Šiljak, Jovo Bijelić i Boško Sekulić sa još nekoliko boraca prošla je kroz streljački stroj neprijatelja na južnim padinama Prosare bez ijednog ispaljenog metka. Budnim osmatranjem pokreta neprijatelja i njegovog rasporeda za konačište, odabrali su podesno mjesto za prolaz i, koristeći mrak, za čas se našli iza leđa neprijatelja. Komandant 3. bataljona Mirko Pekić sa borcima svog bataljona Mihajlom Pećancom i Miloradom Vidovićem prošao je kroz streljački stroj u Prosari tačno u podne, kada se neprijatelj tome najmanje nadao. Budno prateći pokret streljačkog stroja, iskoristili su zastanak neprijatelja radi ručka i probili se prema Kozari. Komandir 1. čete 3. bataljona Mirko Bašić sa jednom grupom svojih boraca probio se takođe kroz obruč neprijatelja u rejonu sela Jablanice. Slično je učinio i komandir 4. čete ovog bataljona Branko Vignjević sa grupom boraca svoje čete. U skloništu negdje u Kozari ostao je živ i komandant 4. bataljona 1. krajiške brigade Petar Mećava. Na ovaj isti način iza leđa neprijatelja našao se i Milan Vrhovac, politički komesar 4. bataljona 2. krajiškog odreda, sa grupom svojih boraca. Doživljaj borca Svetozara Balabana, stražara pri knežopoljskoj opštini, dramatičan je i uzbudljiv u isto vrijeme. Nešto prije ofanzive kao lakši ranjenik dodijeljen je u stražarsko odjeljenje pri knežopoljskoj opštini. Kada je počela ofanziva, našao se kao i ostali u zbjegu u Kozari, pa je određen za obezbjeđenje i nošenje teških ranjenika. Poslije povlačenja naših jedinica sa Patrije i prodora neprijatelja uz Mlječanicu, našao se sa Stankom Milanovićem, odbornikom iz sela Mlječanice, i zajedno s njim krenuo prema selu Vojskovi, kamo je bilo naređeno povlačenje. U gustom šumarku iznad Vojskove prikrili su se odvojeno sa namjerom da tamo sačekaju prolazak neprijatelja. Na njihovu nesreću streljački stroj se zaustavio na jednom proplanku u neposrednoj blizini iznad njihovih skloništa. Iskopanog zaklona nije imao. Po sebi je potrpao suvo lišće kojeg je bilo oko njega. I upravo kada je neprijatelj sutradan krenuo, najednom je primijetio kako prema njemu puzi zmija otrovnica. Tako se našao između dvije opasnosti. S jedne strane neprijatelj, koji se približava, s druge strane otrovni gmizavac, koji prijeti smrtonosnim ubodom. Zažmurio je i stisnuo zube od dvostrukog straha slušajući topot neprijatelja koji prelazi i osjećajući kako preko njega puzi ledena otrovnica. Ratko Krneta, komandir voda u 3. četi 2. bataljona, jedan od najkrupnijih momaka u odredu, proveo je čitavu noć pod jednom vrbom u viru potoka Rakovice, zbog toga što se neprijateljski streljački stroj baš na potoku zaustavio radi konačišta. Kasnije se žalio na muke koje je morao da izdrži zbog ujeda rojeva sitnih riba. Jedan komandir voda izabrao je zaklon na proplanku u gustoj paprati. Dok mu se približavao streljački stroj, držao je spreman revolver. Pravo na njega naišao je jedan domobran. Uzeo mu je naliv-pero i časovnik »za uspomenu« i skrenuo mu pažnju da će iza njih naići još i njemački streljački stroj. U jednoj zemunici u Kadinom Jelovcu ostali su Rade Ranilović, komesar 1. čete 3. bataljona, Milan Budimir, politički komesar 5. ćete 2. bataljona, Vaso Petrović, politički komesar čete iz 2. bataljona, Rajko Gavrilović, komandir voda iz 2. bataljona, i borac Marko Trkulja. (293,146) Skojevci iz sela Međuvođa Milinko Jajčanin, Vlado Grujičić, Ratko i Perica Burazor, svi borci 2. čete 2. bataljona, za zaklon su izabrali jednu gustu živicu, dovoljno široku i obraslu crnim trnjem kroz koju se i zečečvi teško odlučuju na provlačenje. Svuda okolo njih bile su livade pa su imali dobru preglednost za osmatranje. Računali su da gusta živica na otvorenoj poljani neće privlačiti pažnju neprijatelja. I zaista streljački stroj je prošao pored njih bez zadržavanja. (293,146)
Poslije fašističke ofanzive u julu 1942. godine Mile Obradović, otac Mlađin, iz sela Prusaca, izlazi iz svog skloništa, zemunice
Mnogi borci i stanovnici kozarskih sela proveli su ove dane zakopani po zemunicama, pod kladama ili u gustim krošnjama drveća.
Između mnogobrojnih primjera, navešćemo samo slučaj Mirka Palije, odbornika iz sela Pobrđana, o sudbonosnih desetak minuta koje je zajedno sa svojom porodicom preživljavao dok je neprijateljski streljački stroj prelazio iznad njihovih glava. Odlučio je da čitavu svoju porodicu, ženu i četvero djece, zakopa u zemlju, ponaosob svako za sebe, kako bi makar neko od čitave porodice preživio opasnost u kojoj su se nalazili. Najprije je pohranio djecu, a potom ženu, kako bi majka znala za njih u slučaju da otac pane u ruke neprijatelju. Odabrao je stablo sa gu-stom krošnjom i u gustom granju dobro se uvezao da bi kao stražar posmatrao kako streljački-stroj prelazi iznad glava članova njegove porodice. Na ovaj način preživjela su i njegova braća sa svojim porodicama. (293,146)
Primijetivši da se pojedinci kriju na drveću, neprijatelj rešeta mitraljezom bukve. Gaze preko zemunica i psuju. Oni koji su bili na bukvama, jedina hrana im je bilo bukovo lišće. Nijemci pretresaju svaki kutak. Istražuju mjesta gdje su vođene najveće borbe: Bjelajce, dolinu Mlječanice, ulaz u Krvavu luku, Pogleđevo, Patriju, Cvijića gaj ... (164,57).
Petar Nišić, desetar, sakrio se sa desetinom ispod oborenih bukava. Dolaze Nijemci i poviše njih smjeste mitraljez. Dva dana se nalaze iznad partizanske desetine, odakle pucaju mitraljezom i prijete da će sve partizane uništiti... (164,57)
Čedo Žakić ima 17 godina. Od prvih dana ustanka je u partizanima. Dogodilo mu se da je ostao bez dnaštva. Ranjen je u ruku i nogu. Teškom mukom je sebi iskopao sklonište i pao u nesvijest. Poslije četiri dana nalazi ga na smrti neki starac. Čedo je slučajno spašen.
Jedna grupa partizana sakrije se u jamu rudnika Lješljani. Bez hrane i cigareta tri dana i dvije noći bili su u potpunom mraku.
Mićo Slijepčević sakrio se sa ženom u zemunici. Odnekuda se približavaju ustaše i domobrani. Ustaše, valjda primijetivši ih, htjele su da bace bombu. Domobrani se suprostavljaju. »Ne možeš uništiti sve i da hoćeš!«, jasno čuje Mićo glas nekog domobrana koji je ipak pobijedio i odveo grupu na drugu stranu.
Mićo Bjelajac, komandir voda, ranjenik. U kritičnoj situaciji ostavile ga bolničarke pokrivena granjem i travom. Uskoro je naišao jedan domobran, nekoliko trenutaka posmatrao ranjenika, napojio ga vodom, još bolje prekrio novim grančicama i nestao. (164,59)
Od 8. do 18. jula 1942. godine neprijateljske snage su čistile Kozaru i odvodile narod u logore. 18. jula 1942. godine neprijatelj nezadovoljan akcijom čišćenja Kozare, pregrupisava svoje snage i poduzima novo čišćenje terena Kozare iz pet pravaca.
Na Mrakovicu je stiglo 35 pasa tragača pod zapovjedništvom jednog njemačkog dočasnika. Preko njemačkog generala u Zagrebu ishodovano je iz Berlina daljih 15 pasa za pretres Kozare.
Njemački dresirani pas zaostao je iza vojske u Svodni. Primijetili su ga pioniri, uhvatili i svezali. Sastao se ratni savjet da sudi »zlikovcu«. Zaključili su da je pas neprijatelj i donijeli presudu: fašistički pas se osuđuje na smrt. (164,65)
Komande i formacije borbene grupe »Zapadna Bosna« revnosno su izvršavale njemačke i ustaške planove o uništavanju stanovništva sa područja 2. krajiškog odreda.
Komanda borbene grupe »Zapadna Bosna«, na ćijem je čelu bio komandant 714. njemačke divizije general Štal, unaprijed je planirala totalno uništenje stanovništva Kozare. Da bi ironija bila još veća, Štal je pred početak operacije izdao proglas stanovništvu u kome ga opominje da izvršava naređenja njemačkih komandi, jer da će, navodno, u tom slučaju biti pod zaštitom njemaćkih jedinica. Nemajući druge alternative, mnogi su povjerovali obećanjima njemačkog glavnog zapovjednika. Međutim, čim je plijen bio u rukama, neprijatelj je pokazao svoje pravo lice. Vec tih dana otpočeli su masovni pokolji na dubičkom groblju, kod pilane i pored dubičke željezničke stanice Cerovljani.
U naredbi generala Štala borbenoj grupi »Borovski« od 18. jula 1942. godine povodom za-vršetka operacija, između ostalog, stoji zapisano:
»Cjelokupno je stanovništvo opkoljenog područja iseljeno, te je tako provedeno temeljito čišćenje prostora. Taj je uspjeh bio moguć jedino stoga što je svaki časnik, dočasnik i vojnik, svaki na svome mjestu uložio sve svoje sile, da i ovdje istrijebi boljševizam i da stvori mir i red u ovome prostoru koji je za Njemačku politički i gospodarski jednako važan, te da osigura spoljne puteve preko Grčke i Krete do Afrike, a time i cijelo jugoistočno krilo Rajha.« (293,150)
U drugoj naredbi generala Štala, upućenoj borbenoj grupi »Wedel«, naređuje se da jedna četa nastavnog puka »Brandeburg« strijelja sve živo na prostoru sela Marini i time dokaže da su Nijemci još tu.
Sudbina koju je doživio narod Kozare sigurno je jedan od najstrašnijih primjera genocida u drugom svjetskom ratu.
Preživjeli logoraši Jasenovca znaju da je ovaj zloglasni logor smrti bio potpuno ispražnjen kako bi mogao primiti što veći broj »zarobljenika«. Takav živi svjedok je i danas Ostoja Vikalo iz sela Slabinje kod Bosanske Dubice. Za masovno ubijanje bio je urćđen poseban objekat u selu Gradini, na desnoj obali Save, preko puta Jasenovca. Bile su unaprijed planirane mjere da bi se posao oko uništenja stanovništva sa Kozare obavio što efikasnije i bez zastoja.
Mnogi misle da je tjeranje naroda u logore obuhvatilo samo stanovništvo koje se povuklo pred neprijateljem u šumi Kozare. Međutim, neprijatelj je tjerao u logore stanovništvo sa dubičkog i gradiškog sreza koje se uopšte nije sklanjao u šumu već je čitavo vrijeme ostalo kod svojih kuća. Poznato je da su stanovnici svih sela iz dubičkog sreza, između rijeke Save i planine Kozare, i sela sjeverozapadnog dijela gradiškog sreza ostali kod svojih kuća, pa su ipak svi odvedeni u logore. Sela Draksenić, Demirovac, Međeđa, Gunjevci, Klekovci, Sreflije, Kadin Jelovac, Gornjoselci, Vojskava, Sjeverovci, Pucari i Bijekovac u dubičkom srezu; zatim Jablanica, Miloševo Brdo, Bistrica, Gaštica, Vrbaška, Trebovljani, Donji i Gornji Podgraci, Beraji i Grbavci u gradiškom srezu ostala su pusta, iako iz ovih sela niko nije bježao od kuća i nije zatečen u šumi. Stanovnici svih ovih sela doživjeli su istu sudbinu kao i oni koii su se našli u zbjegovima Kozare. To znači da razlog njihove Golgote nije bio u povlačenju u zbjegove Kozare, već u naprijed planiranom iseljavanju i uništavanju življa cijelog ovog područja.
Nakon povlačenja Odreda sa Patrije u jutro 5. jula 1942. godine put ka zbjegovima u dolini Mlječanice bio je za neprijatelja širom otvoren. Na vijesti da se Odred povlači, u zbjegovima je došlo do neopisive pometnje. Mnoge porodice, naročito one koje su bile bliže vatrenih linija, spremne za izlazak iz obruča, nisu dospjele ni da se priberu, a već su počele da padaju u ruke neprijatelja. Ostali koji su bili dalje od vatrenih linija, u nadi da tu sudbinu izbjegnu ili makar da je izvjesno vrijeme odlože, povlačili su se zajedno sa ostacima Odreda dublje u Kozaru, prema selu Vojskovi. I jednim i drugim put je bio isti: preko Dubice i Une, odnosno Jasenovca, Gradiške, Kozarca i Prijedora u sabirne logore. Njihov put do sabirnih centara trajao je od 5. do 17. jula 1942. godine, koliko je trajao prelazak neprijatelja preko Kozare i Prosare. Teško je opisati sve ono što su pojedini od ovih nezaštićenih nesrećnika doživljavali, prepušteni nemilosti razjarenih krvnika. Nisu ubijeni samo oni koji su zatečeni u šumi već i oni koje su njemačko-ustaške iedinice pohvatale ili zatekle kod svojih kuća u selima između Kozare i Prosare, pa čak i oni koji su već bili u pokretu prema Dubici ili Jasenovcu, a koje su neprijateljske jedinice stigle u pokretu. Tako, na primjer, u selu Vojskovi strijeljani su pohvatani seljaci na nekoliko mjesta: u Dolinama i Točilima, u zaseocima Vagan, Čapnjak i Zlojutre i na proplanku zvanom Kojinac, iznad sela Vojskove. U Dolinama je strijeljano 30 lica, na Tocilima 9 u dobi od 16 do 45 godina starosti. U zaseoku Vagan ubijeno je 8 lica, od kojih su identifikovani: Ostoja Međed, Stojan Međed, Dragoja Međed, Radovan Popović, Mirko Popović i Božo Popović. U zaseoku Capljak strijeliano je lakođe 8 lica, od kojih ni do danas niko nije identifikovan. Vjerovatno da nisu iz sela Vojskove, pa mještanima nisu bili ni poznati. Ispred kuće Dmitra Zlojutra neprijateljski vojnici su strijeljali Božu Zlojutra, Koju Zlojutra, Dmitra Zlojutra i Jovanku Goga. Kostu Milešića iz sela Vojskove, 'starog 70 godina, zaklali su u njegovoj kući. (293,156) Ustaše i Nijemci nemilosrdno ubijaju i kolju. Nemoguće je nabrojiti njihove zločine.
U Popovića gaju, u selu Rakovici ustaše su strijeljale 28. lica. (13. VII) U selu Bijakovcu u kući Luke i Bože Kočića zaklali su Rosu i Dragicu Kočić i njihovo dvoje djece, a u kući Kos Ostoje Ljubu Vučenović sa dvoje djece. Ova strijeljanja u Bijakovcu izvršili su pripadnici 18. ustaške bojne, čije su čete vršile pretres na ovom području.
Jedinice generala Štala držale su se tačno uputstava o postupku prema zarobljenicima koje su uhvatili u samoj Kozari i Prosari. Pored pokolja ranjenika u dolini Mlječanice, poznata su još dva slučaja strijeljanja pohvatanih u prijedjelu Razvale i kod manastira Moštanice. U Razvalama je strijeljano 56, a kod manastira Moštanice 40 lica. Nisu poznati detalji strijeljanja u Razvala-ma, jer nitko nije preživio, dok je o strelištu kod manastira Moštanice sačuvano svjedočenje Jeftc Radmanovića iz sela Božića kod Bosanske Dubice, koji je preživio strijeljanje. Nijemci su 48 muškaraca odvojili od žena i djece koje su poveli za Dubicu. Ubrzo su ih poredali uz jednu gustu živicu i pokosili ih puščanim plotunima i mitraljeskom paljbom. Radmanović je pao među strijeljane, ali nije bio pogođen. Bila su živa još dvojica, ali su ubrzo uslijed zadobijenih rana izdahnuli. Prema radnoj karti generala Borovskog, na ovom pravcu pretres je vršio 1. bataljon 734. pješadijskog puka 704. njemačke divizije. (293,169)
Jefto Radmanović o strijeljanju kod Moštanice priča: »Nas jednu veću grupu sa porodicama pohvatali su Nijemci kod manastira Moštanice. Dobro se sjećam da su u toj našoj grupi bili Simo, Boško, Ostoja, Luka i Mirko Trubarac iz sela Brekinje sa svojim porodicama. Nas 48 muškaraca odvojili su od žena i djece, koje su odveli za Dubicu. Čim su nas odvojili, imao sam predosjećaj da ćemo biti pobijeni. Među nama je bio i jedan mali dječak, koga je jedan domobranski oficir na zapomaganje roditelja odvojio iz naše grupe i gurnuo među žene i ostalu djecu. Taj mali bio je sin Ostoje Trubarca, po imenu Milan, zvani Mima. Zahvaljujući tom domobranskom oficiru, dječak je i danas živ i zaposlen kao šofer u Bosanskoj Dubici. Kad su nas odvojili od porodica, odveli su nas u jednu baštu ograđenu gustom živicom. Tu su nas povezali žicom, sve po dvojicu i naredili da se okrenemo licem prema ogradi. Iza naših leđa postrojilo se 8 nje-mačkih vojnika sa puškama i sa jednim puškomitraljezom. Na dati znak njihovog starješine počeli su da pucaju u nas. Kada je prvi plotun ispaljen, pao sam, ali sam čuo još nekoliko plotuna. Čuo sam kako neko viče iz naše grupe: Udri još, udri! Još udri, majku vam zlikovačku!« Zatim su Nijemci ispalili još jedan plotun, a onaj glas se još čuo kako viče: 'Udri. . . udri. . .'
Zatim se sve utišalo. Nijemci su otišli. Osjećao sam da nisam pogođen. Kada je zavladala ti-šina, povukao sam se iza živice. Posmatrao sam na sve strane da li neće da naiđe još neka kolona neprijateljske vojske. Kada sam vidio da niko ne dolazi, ponovo sam se vratio do gomile streljanih ne bi li našao nekog živog. Među strijeljanim našao sam živa Đuru Misiraču iz Koturova i Dragana Grbića iz sela Berije. Dragana sam uspio da izvučem do jedne šumice i da mu ukažem pomoć, ali, nažalost, on je poslije nekoliko dana umro. Misiraču nisam mogao da izvučem pošto mu je jedna noga bila sasvim smrskana. Uskoro je ponovo naišla neprijateljska vojska, te sam se morao sakriti. Kada sam kasnije došao, Misirača je već bio mrtav. Bilo mi je mnogo stalo da izlijećim ranjenog Dragana, kao što bi i sam sebe liječio, jer sam vjerovao da smo nas dvojica jedini živi u Kozari. Osim nas nigdje žive duše nije bilo. Kada je on četvrtog dana umro, osjećao sam se toliko usamljen, da sam pomišljao da ne treba ni ja da živim kada više nema nigdje nikoga. Bio sam više uplašen kada sam ostao sam, nego onda kada su pucali u nas. Desetak dana lutao sam potpuno sam. Čini mi se da nema ništa gore za čovjeka nego kada se nađe potpuno usamljen. Prvi živi čovjek koga sam sreo bio je partizan Đuro Kotur. Njemu sam se obradovao kao žarkom suncu«, završio je svoju priču ovaj preživjeli svjedok zločina u Moštanici. Radmanović danas živi u Bosanskoj Dubici.
Tih dana ustaše su izvršile više masovnih pokolja »uhvašenih partizana sa Kozare«. Na dubičkom groblju likvidirali su 1600, kod pilane kraj Dubice 800 i nedaleko od željezničke stanice Cerovljani 700 mladića. (275,273)
Računa se da je samo na dubičkom groblju poubijano oko 1600 »zarobljenika«, među kojima i jedan broj žena skojevki i aktivista sa terena. Sa strelišta na dubičkom groblju uspjeli su da prežive dvojica zarobljenih. Od dvojice preživjelih na dubičkom groblju jedan je bio borac 2. čete 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda i zvao se Dragoje Bakić, rodom iz sela Mrazovca, a drugi Marijan Dančić, rodom iz sela Jablanice. Bakić je uspio da pobjegne sa strelišta, dok je Dančić pukim slučajetn teško ranjen bio potrpan leševima, te je pod zaštitom mraka uspio da se izvuče. Danas živi u rodnom selu Jablanici kod Bosanske Gradiške. Na licu nosi ožiljak koji ga podsjeća na najdramatičniji doživljaj u njegovom životu. O tome on kaže sljedeće:
»Stupio sam u partizane u četu Ljubana Aćimovića. Pošto nisam uspio da se u prvom i drugom pokušaju probijem iz neprijateljskog obruča, vratio sam se u Kozaru. Kada nam je na Živoderu saopštena odluka da se podijelimo u manje grupice, ja sam sa Ostojom Đorđićem iz Donjih Podgradaca došao u moje selo Jablanicu da se tu sklonim i preživim ofanzivu. Đorđević je produžio prema svom selu gdje je pao u ruke neprijatelju i odveden na prisilni rad u Njemačku. Mene su ustaše i domobrani zarobili kod moje kuće i sa jednom većom grupom od oko 100 odraslih muškaraca sproveli u Bosansku Dubicu. Izdvojili su iz stroja nas oko 20 i strpali u kotarski zatvor. Tu smo ostali 3 dana. Hranu smo dobili samo jednom, i to malo neke ječmene kaše. Jednog po jednog vodili su nas na saslušanje gdje su nas ispitivali u prisustvu jednog nje-mačkog i jednog ustaškog oficira. Trećeg dana su nas postrojili bko 500 odraslih muškaraca i poveli prema periferiji grada, prema dubičkom groblju. Poslije nešto više od pola časa stigli smo na groblje. Ustaše su nam naredile da posjedamo. U obezbeđenju je bilo mnogo ustaša i nešto manje njemačkih vojnika i legionara u civilu, tao da je bilo skoto nemoguće pokušati bjekstvo.
Čim smo posjedali, ustaše su počeke da sa čela i začelja uzimaju po 5 ljudi i da th odvode na mjesto gdje je vršeno strijeljanje. To mjesto bilo je od nas udaljeno oko 60 metara, ali samo strijeljanje nismo rnogli da gledamo jer je mjesto bilo zaklonjeno jednim malim brijegom. Ne znam koliko je to trajalo dugo dok nas je ostalo svega oko 50. Tada je došao red i na mene. Sa još četvoricom potjerali su me prema mjestu gdje je vršeno strijeljanje. Naredili su nam da se postrojimo jedan drugom u potiljak. Ustaški zastavnik je nakon toga komandovao: 'Nišani! Pali!' Perorica ustaša su ispalili plotun. Osjetio sam da me metak pogodio ispod lijevog oka. Pao sam kao pokošen ali ne na leđa, već potrbuške. Valjda zbog toga što sam stajao malo iskošen na lijevu stranu. Ne znam kada sam se onesvijestio, ali kad sam došao sebi, primijetio sam da ustaše preturaju žrtve sa jedne na drugu stranu. Tražili su po džepovima i pljačkali lične stvari poubijanih. Ako bi primjetili da neko daje znake života, odmah bi ga dotukli. Na sve strane čuli su se jauci i ropac onih koji umiru. Kada su došli do mene, jedan me spopao za ruku, malo podigao, opipao po džepovima i ništa nije našao. Dok je mene ispuštao iz ruku, rekao je svome drugu, koji je također preturao po gomili strijeljanih:
»Bogati, još su vrući!« Čuo sam kako mu je ovaj drugi odgovorio:
»Pa, to je normalno, jer su skoro strijeljani i još se nisu ohladili.«
Čuo sam još razgovor dvojice-trojice ustaša za vrijeme dok su preturali po gomili leševa. Koliko se sjećam jedan je tada rekao da bi želio naći dobre cipele za brata, dok je drugi rekao da se na istočnom bojištu svaki dan dešavaju ovakve stvari, a treći se žalio da mu je ova puška krvava i da je mora oprati. Pošto je bilo sve završeno, ustaše su napustile gubilište.
Kada je počeo suton, ocijenio sam da je momenat da se pokušam izvući iz gomile poubijanih. Počeo sam polako da puzim preko mrtvih. Uspio sam da se izvučem do jednog malog grma. Krećući se polako, više puzeći nego hodom, poslije nekoliko časova došao sam do rasadnika iznad Dubice. Rana me pekla i mnogo krvarila, ali sam to lakše podnosio shvatajući da bi se mogao dočepati slobode i ostati u životu. U rasadniku sam doćekao svanuće i ostao čitav dan posmatrajući prikriven u grmu kako neprijateljska vojska prelazi putem prema Dubici i u obrnutom pravcu. U neko doba naišla su tri domobranska vojnika i kada su me primijetili, pitali su me otkud sam ja ovdje. Prestravljen, a i zbog rane koja mi je još uvijek krvarila, nisam im ništa odgovorio. Dali su mi cigaretu i rekli da će ponovo doći, ali nisu došli.
Uveče kada je pao sumrak, produžio sam prema Sreflijama. Iako nisam poznavao ovo selo, kretao sam se u pravcu istoka kojeg sam po danu utvrdio. Znao sam da je u tom pravcu moje selo Jablanica. Sreo sam usput jednog jedinog čovjeka koji mi je rekao da se u Sreflijama i Pucarima nalazi neprijateljska vojska i da vodim o tome računa kuda ću se provući do Jablanice.
Kod kuće sam našao majku i snahu. Teško je to opisati koliko su se obradovale mome dolasku i koliko su bile zaprepašćene svim onim što sam posljednjih dana doživio. Majka je uskoro otrčala do komšije Đure Banjca kod koga se nalazio Čoče (Ratko Vujović) sa još nekim drugovima koje ja nisam poznavao. Oni su odmah došli do mene i dugo smo pričali o svemu što sam vidio i doživio. . .«
Treći gorski zdrug izvršio je čišćenje svog prostora i kod table uhvatio 83 osobe i strijeljao.
U operativnom dnevniku potpukovnika Simića navodi se da je prilikom čišćenja terena ubijeno 17 muškaraca, 6 žena, 11 djece i da je zaplijenjeno 38 volovskih zaprega, 56 krava i 183 komada razne druge stoke. (275,273)
Neprijateljske »grablje« pretražuju Kozaru. Ljudi se skrivaju u šupljim bukvama. Umiru ranjenici od gladi, bolova i umora. Nijemci nailaze na ranjenike koji u agoniji traže vode, a Nijemci im daju kugle u čelo.
Tokom ofanzive juna-jula 1942. godine, evakuacijom manjih bataljonskih bolnica i četnih ambulanti, na Vitlovskoj je bilo koncentrisano preko 200 teških ranjenika i oboljelih lica. Neki ranjenici i bolesnici bili su smješteni u improvizovne nastrešnice.
Spalili su bolnicu na Vitlovskoj kosi i ranjenike u njoj. Ljubomir Šević, borac 1. bataljona, nikada se slike ne može osloboditi. Rifku Kabiljo, studentkinju, vode na strjeljanje, a ona uređuje kosu i lice. Pitaju je što se uređuje kad će uskoro umrijeti. »Mene su vaspitali da budem čovjek«, prkosno odgovara omladinka s Kozare. . . Bolničarka Ratka ostaje sa 14 ranjenika, nije ih htjela ostaviti. Umrli su u zagrljaju.
U junu i julu 1942. godine za vrijeme kozarske ofanzive sve bolnice i ambulante na Kozari bile su uništene. Veći broj ranjenika je doživio tragičnu sudbinu, kao i najveći dio saniletskog osoblja.
U toku hvatanja stanovništva u Kozari oni za koje se smatralo da su značajniji otpremani u zatvor u Banju Luku. Među njima su bili Mira Cikota, sekretar Mjesnog komiteta KPJ u Prijedoru, Stanko Milić, komandant 2. bataljona; Piljo Stanišljević, zamjenik komandanta 3. bataljona, dr Ishan Zukanović, dr Gertruda Štern, Atif Topić, politički komesar čete u 4. bataljonu, te većina bolničara iz bolnice u Kozari. (404,787) Omladina Kozare, koja je bila uhvaćena, ponosno se i prkosno držala pred neprijateljem. Omladinka Nena Bokan se jula 1942. godine istrgla iz ruku fašista i na njihove riječi da će »Kozara sedam godina smrdjeti od leševa« prkosno odgovorila: »Sedam stotina godina pjevaće se slava Kozare« i, potom s dubičkog mosta bacila se u smrtonosni zagrljaj rijeke Une. (275,319) Prilikom akcije na Kozari, u Jablanici i okolnim selima pokupili su 164 muškarca civila, povezali ih, natjerali da siđu u rječicu Jablanicu i postrijeljali. U selu Vrbaška ubili su Stoju Hadman zajedno sa kćerkom i unučetom od 2 godine. Stojinoj kćeri odsjekli su glavu i nabili na kolac. U selu Bistrici popalili su veći broj kuća i ubili svakog koga su uhvatili. Gojka Vilića živog su spalili zajedno sa kućom. (275,271) Nela Bojanić uhvaćena je i strijeljana sa djetetom. Savka Vila podigla je dijete da ga strijeljaju zajedno sa njom. Njemački oficir je komandovao da prekinu paljbu i otjerao je u logor Vlaćina kod Prijedora. Savka je uskoro pobjegla i došla na Kozaru. Desanku Šipku su ubili zajedno s djetetom još nedonesenim na svijet. Neprijatelj uništava sve živo. Izgubljena djeca jauču i traže pomoć. Blagoje Trkulja, borac iz Knežice, našao je dvoje djece u koljevci. Jedno je već umrlo, drugo na izdisaju. Očice su sunce popilo, na usnama se nadžakali mravi. Blagoje ih je oboje sahranio, a koljevku stavio u neki grm (navodno ta se koljevka i danas nalazi na tom mjestu). Blagoje produžuje bez cilja. Nailazi na rođaka. Blagoje se penje na bukvu, a rođak ostaje pod njom. Iznenada se pojavljuju Njemci. Poslije kratkog rafala Blagojev rođak više nije u životu. . . Raspuštene svinje obilaze leševe na njivama i riju gnjila tjelesa. Midrag Kecman iz sela Miljakovca preživio je taj pokolj na posebno dramatičan način. Ustašc su u njegovom prisustvu ubile babu Stanu i majku Radojku, a njemu sjekirom na panju odsjekli desnu ruku. (275,272) Uništili su čitavu porodicu Stjepana Orneka iz Bosanske Dubice. Ćetiri člana obješena su na trgu u Dubici, a šest je likvidirano u Jasenovcu.
/. Nelu Bojanić, učiteljicu iz Lamovite, i njenu osmogodišnju Brankicu strijeljale su ustase u kozarskom zbijegu jula 1942. godine; 2. Mira Cikota, sekretar Mjesnog komiteta KPJ za Prijedor, uhvaćena je u kozarskom zbijegu sa šestogodišnjom kćerkom Ljiljanom; osuđena na smrt i obješena u prijedorskom parku avgusta 1942. godine.
Strijeljali su Zdravku Stefanović, člana KPJ iz Prijedora. Mira Cikota nosila je svoju kćerkicu Ljilju na leđima u toku čitave ofanzive. Ustaše su je zarobili, zatvorili i osudili na vješanje. Mira Cikota iz zatvora pred streljanje piše:
»I evo poslije više mjeseci ja ti pišem, nažalost, posljednje pismo. Osuda je izrečena. Sjedim u ćeliji i čekam da dođu po mene. Nisam ovdje sama. Razgovara se, pjeva, zamišljeni smo do duše, ali vjeruj mi mama, nije mi strašno, pa zato ti i pišem i htjela bih Vam svima reći da se ne žalostite. Dok je čovjek na slobodi, izgleda mu ovakav položaj strašan, ali nije, uživjela sam se u ovo stanje, a pomisao da je završilo ovako još hiljade i hiljade ljudi ublažuje moju bol i žalost za životom. . .« (164,61)
Nemoguće je iznijeti sve slučajeve stradanja, nečuvenog masakra nad ženama, djecom i starcima. Evo dijela izvještaja iz Prijedora koji je pisan poslije ofanzive na Kozari:
». . . Obišao sam dva zaseoka sela Palančište, gdje su ustaše ubijali ljude, žene i djecu. . . Kud smo god prošli, sve je pusto, kuće prazne, stoke nema nigdje, zato se krade i propada po ulici... ostala zemlja sva leži, niko ništa ne sije, niti ima ko sijati, niti ima čime, jer je stoka sva otjerana, kako sitna, tako i krupna. . .
. . .Naišli smo na dva mjesta gdje su ukopali ubijene. . . Rastavili su na jednu stranu žene i djecu, a na drugu muškarce i poubijali ih sjekirama i koljem. . . Vele da je poubijano 300 osoba, a neki više. . .« (275,118)
U drugom izvještaju o masakru u Palančištu stoji: »Poubijano je sve stanovništvo iz svih kuća do kojih su doprle ustaše. . . Na jednoj njivi ubijeno je i zakopano 65 leševa žena i djece, koji su svi poklani, u tijela im drva zabodena, ženskim sise rezane, oči vađene. . . Nijedna u toj rupi nije ubijena iz puške. . . Računa se da je pobijeno oko 300 osoba, kaže se u izvještaju iz BanjeLuke. (275,118).
Tako ili slično stradala su za vrijeme ofanzive neprijatelja na Kozari i druga sela Kozare.
Za vrijeme stradanja naroda Kozare, u ljeto 1942. godine najraširenije su bile bolesti tifus, pjegavac, trbušni tifus, dizenterija i svrab.
Nakon prelaska kolona preko Une i Save u sabirne centre pod otvorenim nebom, ograđene ustaškim i njemačkim bajonetama, započinje tužna priča o odvajanju majki od njihove djece, priča leleka i vriska i nijemog bola očeva, priča o stravičnom košmaru jednog pokoljenja koju još do sad niko nije do kraja ispričao. Stravična ustaška mašinerija masovnog uništavanja počela je da dejstvuje punim zamahom i po unaprijed utvrđenom planu. Odatle pa preko Jasenovca, Stare Gradiške, Sajmišta kod Beograda, Dahaua, Aušvica i norveških fjordova gube se tragovi čitavog jednog pokoljenja. Već u sabirnim logorima poćela je dioba plijena izrneđu njemačkih i ustaških saveznika.
Nijemcima je za rad u njihovim fabrikama dobro došla besplatna radna snaga. Odrasli muškarci, njih oko 8000, proglašeni su zarobljenim partizanima i kao takvi sprovedeni su u logor Sajmište kod Beograda. Jedan dio, pretežno mlađih žena i djevojaka, otpremljen je na prisilni rad u Njemačku. Ne zna se tačan broj odvedenih na rad u Njemačku, ali je poznato da ih je 14. jula 1942. godine otpremljeno 1589. Ostatak plijena, sva djeca, starije žene i muškarci prepušteni su ustašama. Nijemci su evidentirali samo one »zarobljenike« koje su odvodili na Sajmište i one koje su, kako je zabilježeno Wishaupt, strijeljali na licu mjesta za odmazdu. Po njemu zaro-bljenih partizana je bilo 8849, a za odmazdu strijeljanih 431. Otpremljene za Njemačku on nije evidentirao. (293,160)
Ustaše svoje »zarobljenike« počinju da ubijaju odmah u sabirnim centrima, a završavali su u Gradini kod Jasenovca i u Staroj Gradiški. U Dubici, ili još taćnije na dubičkom groblju, strijeljali su 1600, kod pilane u Dubici 800 i na željezničkoj stanici Cerovljani 700 mladića, proglašavajući ih partizanima. Zbog toga što kapaciteti logora Jasenovac i Gradiške nisu mogli da prime sve zarobljenike, manji dio, uglavnom žena, staraca i djece, otpremili su na privremeni smještaj po selima u Slavoniju. Bratskom pomoći hrvatskih seljaka i slavonskih partizana jedan dio ovih zarobljenika vratio se svojim kućama na Kozaru.
U vremenu od 10. juna do 19. jula 1942. godine postavljeno je 13 oružničkih postaja na južnom dijelu Kozare; a kad je pročišćeno sjeverno područje Kozare i Prosare, postavljano je i u tom području 14 oružničkih postaja. Jačina postaja bila je prosječno 25 vojnika. U prvo vrijeme ophodnje ovih postaja krstarile su gotovo nesmetano po svojim područjima, ali se vremenom krug krstarenja ophodnije sužavao uslijed pojave partizana. Sa jačanjem partizana ovi krugovi su bili sve manji tako da je služba oružnika u prostoru Kozare i Prosare uskoro svedena na to da imaju mjesta samo gdje je zgrada postaje i najbliža okolica.
DIB (njemački informacioni biro), pozivajući se na izvještaj vrhovnog zapovjedništva njemačke vojske, objavio je 21. jula 1942. godine da su partizanski bataljoni u planini Kozari opkoljeni i da se postepeno uništavaju, bez obzira, kako oni govore, na rđavo vrijeme i teške terenske uslove.
Plan je predviđao završetak operacija »Kozara-Prosara« najdalje do 20. jula, zatim pregru-pisavanje snaga od 21. do 27. jula za novu operaciju čišćenja međurečja r. Una-Sana i obezbje-đenja pruge Prijedor-Bos. Novi-Kostajnica, tj. sjeverno od demarkacione linije, odnosno u onom dijelu koji je bio pod njemačkom okupacijom.
Snage Vermahta i kvislinga za ovu operaciju, koju neki zovu i druga etapa tzv. »kozarske operacije«, bile su grupisane:
A) grupa »Borovski« (komandant general major Borovski) sa 734. pp, štabom i 4. bat. 661. art. div., 2, 3. i 4. bat. 654. art. div., 1. i 3. četa 1. tenk. bat. 202. oklop. puka inž. bat. 659 (bez jedne čete) i mješovita četa za vezu (521. puka za vezu);
B) zaprečna grupa »Zapad« sa 721. pp (bez 3. bat), 3. bat. 4. gorskog div., auto-kolona (10 vozila) i grupa za zaprečavanje »Zapad« između Suhače i Kostajnice;
C) domobranska 1. gorska divizija sa 1. i 2. gorskim zdrugom, 3. bat. 2. art. div., 1. bat. 4. art. div., 3. inž. četa. Ovoj grupi su bili potčinjeni: obezbeđenje »Sjever« (sjev. od Une) sa 2. bat. 5. pp, 19. četa 5. pp i 17. i 18. četa 10. pp i 2. četa bataljona Kutina;
D)snage južno od Sane sa domobranskim 3. gorskim zdrugom, štabom i 2. bataljonom i 13. i 14. četom 4. gorskog zdruga, bater. brd. top. 4. gorskog zdruga, previjalištem 4. gorskog zdruga i štab njemačkog 645 art. div. i 3. bat. 661. art. div.
21. jula 1942. godine 1. brdska brigada ponovo je ušla u sastav svoje divizije i zapoviješću štaba divizije određena u desnu podgrupu za čišćenje i pretres sela sjeverozapadno od komunikacije Dubica-Prijedor do Kostajnice i Bosanskog Novog, odnosno Une i Sanc. U pokretu prema Baniji jedinice borbene grupe »Zapadna Bosna«, ili kako su ih nazivali »Vestbosnien«, koje su poslije Kozare imale da izvrše pretres Šamarice, počele su čišćenje sa streljačkim strojem preko Knešpolja, tj. od druma Dubica-Prijedor prema Kostajnici i Bosan-skom Novom. Poslije proboja iz Kozare na tom terenu nalazio se 1. bataljon 2. krajiškog NOP odreda.
Vidjevši da ne može uništiti partizane, neprijatelj svoj bijes iskaljuje na narodu. »Sve stanovništvo pohvatati, sprovesti u sabirne centre: muškarce iznad 14 godine otpremiti u koncentracione logore; mlade žene i djecu raseliti i otpremiti u Jasenovac, koji može primiti neograničen broj zatvorenika. Tko osobe koje dolaze iz Kozare propusti ili nakon zarobljava-nja oslobodi biće stavljen pred ratni sud«, glasila su naređenja napadača. »Djeca Kozare počinjala su život u zbjegovima ili na utrinama kraj rijeke ograđenim bodljikavom žicom; umirala su i prije nego što su i počela da žive, ranjavana u majčinoj utrobi; strijeljana su u stalku i pelenama, uništavana glađu i ostavljana bez vode na ljetnoj žezi, gušena gušena cijankalijem: nosila robijaške brojeve i, umesto majčinog smeška, prvo su vidjela jame sa crnom utrobom, peći u kojima su sagorijevali ljudi, strijeljanje, vješanje i stravični nož u rukama krvnika«. Postoje samo fragmentarni podaci, koji donekle pružaju pravu sliku o masovnom pomoru kozarske djece, malih logoraša. Tako je grobar u Jaski Franjo Ilovar u svom dnevniku zapisao da je do 22. jula 1942. godine zakopano 17 djece, a samo na dan 22. jula 100 »komada djece«. Na požutjelim listovima njegovog dnevnika piše doslovice: »Predujam i potvrda Primio za rad na kopanju grobova 10.000 kruna 22. jula 1942. godine za 100 komada djece pokopane«.
U istom dnevniku na drugom mjestu zapisano je:
25. jula 1942. godine u logorima Mlaki i Jablancu nalazilo se 4645 žena i 5531 dijete, u Novskoj oko 2800, od kojih su polovina bila djeca; u Prijedoru ukupno 4090 i Ušticama 8000, gdje nije mogao da se utvrdi tačan broj djece. (275,277)
U logoru Sisak djeca su zatvarana u prostorije zaražene pjegavcem. Bez hrane i vode, djeca su masovno likvidirana i ubodima zatrovanih injekcija;. U logoru Stara Gradiška ustaše su gušile djecu cijankalijem
U drugoj polovini jula 1942. godine, odlukom komandanta Operativnog štaba narodnooslo-bodilačkih partizanskih odreda za Bosansku krajinu Koste Nađa, snage Prvog i dijelovi Drugog krajiškog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda »Mladen Stojanović« u Podgrmeču stavljene su pod jedinstvenu komandu novoformiranog zajedničkog štaba. U takozvani među-odredski štab iz Drugog krajiškog partizanskog odreda ušli su komandant Obren-Obrad Stišović, zamjenik politićkog komesara odreda Dušan Misirača i Ranko Šipka, komandant kozarskog Udarnog bataljona. (404,792)
U popodnevnim časovima 25. jula 1942. godine neprijatelj je dostigao liniju u nastupanju i prečešljavanju: selo Suvaja-Ponina brdo-k.246-Topolovac-selo Ušivac-Jaše (tt 356)-selo Marini (zaselak Bukve)-Čupka brdo (k.365)-selo Gornja Dragotinja-željeznička stanica Donja Dragotinja. Grupa »Borovski« u selu Marinima strijeljala je 47 osoba, a 360 zarobila.
Krajem druge polovine jula 1942. godine dijelovi 2. bataljona sa oko 200 boraca sa zamjenikom komandanta Dragutinom Čurguzom prebacuju se sa sektora Karana preko oeste Prijedor-Knežica i dalje preko Patrije i Čupića kose u Kozaru. Sa dijelovima 2. bataljona u Kozaru je stigao i Boško Šiljegović, komesar 2. krajiškog NOP odreda. (404,793)
U izvještaju od 26. jula 1942. godine komandanta 1. operativne zone Hrvatske govori se da je u neprijateljskoj ofanzivi na Kozaru učestvovalo »oko 45.000 vojnika sa 52 tenka i oko 80 topova, uz pomoć avijacije i mađarske mornarice koja je djelovala sa Save.« (Zbornik IV/6,139, dok.59) (11,187)
Neprijatelj je 26. jula 1942. godine dostigao liniju: selo Ševarlije-selo Alaginci-Ličko brdo-selo Čitluk-(zaselak Vukliša)-selo Strigova (zaselak Pavetići, Tubića brdo, Redak-Karan-zapadna ivica sela Marini-selo Ahmetovci-željeznička stanica Svodna.
1. bataljon 2. krajiškog NOP odreda nalazio se na terenu Pastireva, uglavnom između ceste Prijedor-Dubica, Bosanska Kostajnica-Bosanski Novi. Njegov komandant Žarko Zgonjanin donio je odluku da se izvrši pokret na Kozaru, istočno od Knešpolja. Prema rasporedu neprijatelj-ske vojske 1. bataljon 2. krajiškog NOP odreda i 2. četa Udarnog bataljona bile su opkoljene na Pastirevu. Zbog toga je uslijedio pokret na Kozaru. Čete su se pripremile za predstojeći pokret, jer je vrijeme koje je stajalo na raspolaganju bilo ograničeno, samo jedna julska noć. Zadatak je trebalo izvršiti u toku noći, jer će neprijatelj idućeg dana pristupiti pročešljavanju šume u kojoj s.u se nalazile jedinice 1. bataljona 2. krajiškog odreda.
Bataljon je imao u svom sastavu šest četa, uključujući i 2. četu Udarnog bataljona. Odlučeno je da se fonniraju dvije kolone: desna, glavna, u sastavu: 2. četa Udarnog bataljona i tri čete 1. bataljona, dobila je zadatak da se probije pravcem Karan-selo Kriva Rijeka-selo Gornja Gradina-selo Donja Jutrogošta-selo Gornji Jelovac-masiv Kozare (zapadni dio); lijeva, pomoćna, u sastavu: dvije čete 1. bataljona, dobila je zadatak da se probije pravcem Pastirevo-selo Strigova-selo Čitluk-Pobrđani-selo Ćelebinci-selo Vlaškovci-selo Maglajci-sjeverni ogranci Kozare.
Ne prihvatajući frontalnu borbu u pokretu 1. bataljon 2. krajiškog NOP odreda od Pastireva i Karana izvršio je proboj ka Kozari. U pokretu ka Kozari noću 26. jula 1942. godine 1. bata-ljon 2. krajiškog NOP odreda sa četiri svoje čete na Patriji (na putu Prijedor-Bosanska Dubica) naišao je na ustaški bataljon »Devčić« (iz njemačke borbene grupe »Borovski«) i odbacio ga u selo Donji Jelovac.
Prema vlastitom izvještaju, neprijatelj je imao 6 mrtvih, 7 ranjenih i 1 nestalog.
U svitanje 27. jula 1942. godine desna kolona 1. bataljona 2. krajiškog NOP odreda stigla je u Gornji Jelovac i produžila pokret za Maslin-Bair (tt 691). (11,246 i 170.666).
Lijeva kolona se kretala dužim, zaobilaznim pravcem. Nju je zatekao dan u selu Pobrđanima, gdje su je napale jake neprijateljske snage. U ovoj je borbi kolona razbijena, ali je samo manji broj boraca nastradao, dok je veći dio uspio da se sredi i poslije nekoliko dana stigao je u rejon Maslin-baira. Upravo jedna četa 1. bataljona nije tada uspjela da se probije za Kozaru. Na-šavši se u teškoj situaciji, komandir Ostoja Mijatović donio je nepromišljenu odluku da ćetu razoruža, a oružje sakrije. Borcima je naredio da se po grupama posakrivaju. Ljudstvo je sačuvano, ali je neprijatelj pronašao oružje. (293,141) Za to vrijeme su se i ostale jedinice 2. krajiškog NOP odreda, koje su se bile probile iz obruča, ponovnim prebacivanjem preko Sane vraćale na Kozaru. (11,246) Tako se na Maslin-bairu sastaše četiri čete 1. bataljona i dvije čete Udarnog ba-taljona 2. krajiškog NOP odreda.
U drugoj polovini jula 1942. godine na Kozari se nalazi oko 800 — 1000 boraca, a na terenu Podgrmeča su ostala dva bataljona u snazi od 600 do 700 boraca. To znači da je u drugoj polovini jula 1942. godine Drugi krajiški NOP odred »Mladen Stojanović« u svom sastavu imap oko 1600 - 1700 boraca. (404,793)
27. jula 1942. godine neprijatelj produžava sa nastupanjem da bi u toku dana izbio i zapo-sjeo liniju: selo Babinac-Ravno brdo (k.294)-selo Novski Pobrđani-Križ-Vis (k.374)-Careva kosa-rijeka Sana.
Partizanske jedinice su se iz okruženja na Pastirevu probile na Kozaru, pa je neprijatelj prečešljavao prazan prostor.
Noću izmedu 27. i 28. jula 1942. godine snage 1. krajiške NOU brigade uz pomoć dijela snaga 1, 3. i 5. krajiškog NOP odreda napale su ustaško-domobransku posadu u Ključu. Opunemoćeni ministar Oskar Turina moli da se uputi pomoć napadnutoj posadi ustaša i domobrana u Klju-ču. General Štal nije dozvolio da se sa područja Kozare uputi ni jedna jedinica, pa čak ni jedna satnija (četa) domobrana sa Krnjina. Prva KNOU brigada je tada uz pomoć 1, 3. i 5. KNOP odreda oslobodila Ključ.
»Slobodna Jugoslavija« 28. jula 1942. godine objavljuje:
»Stvarno stanje izgleda ovako. Naši tobože opkoljeni bataljoni zadali su neprijatelju teške gubitke, koji iznose preko 4000 mrtvih i ranjenih vojnika i oficira. Unišitili su sedam neprijateljskih tenkova, zaplijenili tri antitenkovska topa i primorali fašiste da odstupe. Naše jedinice gone neprijatelja u pravcu Bosanske Kostajnice. ..« (275,417)
Radio-stanica »Slobodna Jugoslavija« objavila je 28. jula 1942. godine izvještaj Vrhovnog štaba NOP i DVJ o borbama na Kozari:
»Završen je prvi deo velike bitke koja se vodila poslednjih dana u planini Kozari i u kojoj su učestvovale s jedne i s druge strane krupne jedinice.
U ovoj bici protiv naših bataljona istupile su jake njemačke, mađarske, ustaške i četničke jedinice. Neprijatelj je upotrebio vazduhoplovstvo, tenkove i artiljeriju. Ali, uprkos tehničkoj nadmoćnosti, naši borci su junaćki odbili prve neprijateljske napade i razbivši u noćnim bojevima nekoliko fašističkih pukova, primorali su neprijatelja da odstupi.« (275,417)
Neprijatelj je nastavio pretres i 28. jula dostiže liniju: selo Petrinja-Balj-Alaginci-selo Kalen-deri-selo Brla (k.282)-Ratirevo (tt 466)-selo Prusci (Prusački gaj)-Pošta brdo (tt 446)-Blagajska kosa-rijeka Sana. 29.jula neprijatelj izbija i zaposjeda liniju: Balj (k.359)-Ravni put (k.320)-Šipova kosa (k.292)-Visibaba-Oštrica (k.34)-selo Velika Žuljevica-Daščica (k.349)-rijeka Sana.
29. jula 1942. godine iz sabirnog logora u Mlaki odveden je prvi transport od 1200 kozarske djece u logor Sisak. Prema podacima, u ovom logoru je umrlo do rasformiranja 1631 dijete.
(275,287)
Neprijateljske snage, kad su završile sa pretresom Kozare i Prosare, donijele su odluku da ponovo pretresu prostor između ceste Dubica-Prijedor-Kostajnica-Bosanski Novi, ili Sane i Une, u vremenu od 21. do 30. jula 1942. godine. 30. jula neprijateljske snage spojile su se na području Svodne, na rijeci Uni, u rejonu Grdakovaca i Ravnice, Bosanske Kostajnice, Dobrljina i Bosanskog Novog. Time je završena posljednja faza velike neprijateljske ofanzive na Kozari.
Pretresajući teren kretalo se više neprijateljskih strojeva jedan za drugim. Onaj dio naroda koji se probio iz obruča iz Kozare sad je bio došao pod udar neprijateljskih snaga u selima. Ovaj neprijateljski pretres narod je zvao »grablje«.
Pretresajući teren od ceste Prijedor-Bosanska Dubica do Bosanske Kostajnice-Dobrljina i Bosanskog Novog neprijateljske jedinice vršile su razne zločine. Narod je tjeran u sabirni logor u Hrvatskoj Kostajnici. Tu je vršena selekcija za ubijanje, prisilni rad i za raseljavanje.
Bitka na Kozari u l[eto 1942. godine spada među najkrupnije vojne operacije koje su okupatorske i kvistinške oružane snage u ovoj godini vodile protiv oslobodilačkog pokreta jugoslovenskih naroda. Nema sličnog primjera da je na tako malom prostoru i protiv relativno malih partiza-nskih snaga upotrijebljen tako veliki broj vojnika i toliko ratne tehnike, kao što je to bio slučaj, na Kozari. (293,17)
10. juna 1942. godine, kad je počela fašistička ofanziva na Kozaru, 2. krajiški NOP odred je imao 5 bataljona sa 3500 boraca. U borbama u toku ofanzive od 10. juna do 31. jula 1942. godine 2. krajiški NOP odred je izgubio 1700 boraca (negdje stoji i 1900 mrtvih, ranjenih i nestalih boraca), uključujući u taj broj i 500 ranjenika koje je neprijatelj zvjerski poubijao. (293,142) Od 500 ranjenika, koliko je 2. krajiški NOP odred imao prije proboja noću između 3. i 4. jula 1942. godine, kad je prešlo kroz probijeni obruč oko 100 uglavnom lakših i pokretnih ranjenika na teren Karana, oko 100 ranjenika se spasilo prikrivanjem po Kozari, dok je 300 teških ranjenika neprijatelj pronašao i zvjerski poubijao. Ranjenicima su odsijecane glave, bodeni su nožem, sječeno im je tijelo i tako su umirali u najvećim mukama.
Međutim, u toku drugog proboja noću između 4. i 5. jula i u daljim borbama vođenim u toku ofanzive mnogo je boraca ranjeno, pa se smatra da je neprijatelj u toku ofanzive na Kozari od 10. juna do 31. jula 1942. godine poubijao oko 500 ranjenika.
Broj poginulin i nestalih boraca od 1500 do 1800 ustanovljen je neposredno po prikupljanju preživjelih boraca na zbornim mjestima u Kozari. (404,795)
Drugi krajiški NOP odred u borbama vođenim od 10. juna do 31. jula 1942. godine neprijatelju je nanio ogromne gubitke, koji se kreću preko 7000 mrtvih, ranjenih, zarobljenih i izbačenih iz stroja. U jednom neprijateljskom dokumentu stoji da je 1978 njegovih vojnika izbačeno iz stroja, a u jednom čak stoji 3000. Prema njemačkim podacima, njemačke jedinicc imale su 79 poginulih i 187 ranjenih, a domobranske 475 poginulih, 725 ranjenih i 510 nestalih. (170,663) Neprijatelj je pretrpio velike gubitke u materijalu i ratnoj opremi. Uništeno je 11 tenkova, zaplijenjena 4 topa, 24 minobacača, 2500 pušaka, 200 puškomitraljeza, velike količine municije i ostale ratne opreme. (11,260)
Nažalost, nisu poznata sva imena boraca i rukovodilaca 2. krajiškog NOP odreda koji su izginuli tokom ofanzive. Više od polovine boračkog sastava odred je tokom ofanzive izgubio i veliki broj vojno-političkih rukovodilaca, kao što su: Nikola Luketić, politički komesar 2. bataljona, Vladeta Radić, zamjenik komandanta 4. bataljona; Vlado Pekić, komandir 4. čete 2. bataljona; Adem Kalabić, komesar 4. čete 2. bataljona; Ljuban Aćimović, komandir 3. čete 3. bataljona; Danilo Borković, politički komesar 3. čete 3. bataljona; Gojko Kukavica, komandir čete 1. bataljona; Branko Zgonjanin, zamjenik političkog komesara 2. čete 1. bataljona; Dušan Kos, politički komesar 1. čete 2. bataljona; Pero Milanković, komandir 6. čete 2. bataljona; Boško Sekulić, politički komesar 6. čete 2. bataljona; Pero Alavuk, komandir 5. čete 2. bataljona; Mirko Arsenić, politički komesar 2. čete 2. bataljona; Adolf Podgornik, politički komesar čete 4. bataljona; Stevo Sovilj, politički komesar 4. čete 3. bataljona; Branko Damjanović, komandir čete Udarnog bataljona; Rajko Pepić, komandir čete; Milan Vukić, komandir čete; Mile Rajlić, komandant mjesta u Prijedoru; Adem Kalabić, komandant mjesta u Kozarcu; Dušan Deretić, komandir 5. čete 1. bataljona i drugi (293,148).
Rade Bašić piše: »Izginuo je veliki dio rukovodećeg kadra: jedan cio štab bataljona, dva komandanta bataljona, četiri komandanta mjesta (Prijedor, Kozarac, Ljubija, Podgradci), 10 komandira i 6 komesara četa, kao i znatan broj vodnika, desetara i ostalih iskusnih i prekaljenih boraca. Tako je 2. četa Udarnog bataljona, koja je u ofanzivu ušla sa 180, izišla iz nje sa 112 boraca. Ranjeni su komandir i komesar čete, a poginuli su zamjenik komandira i zamjenik kome-sara, kao i svi komandiri vodova i svi desetari koji su se na toj dužnosti našli u početku ofanzive.« (11,260)
Pored toga tokom ofanzive je poginulo ili zarobljeno i strijeljano oko 200 članova KPJ iz terenskih organizacija, medu kojima i izvjestan broj ćlanova sreskih i opštinskih komiteta, predsjednika i članova opštinskih i seoskih narodnih odbora kao: Petar Misimović, predsjednik Opštine Gornji Podgradci; Milorad Ježica, predsjednik Opštine Moštanica; Milorad Miljatović, predsjednik Opštine Knešpolje; Dušan Arsenić, sekretar Pounjske opštine; Radovan Miljatović, član Okružnog komiteta KPJ za Kozaru; Mira Cikota, sekretar Mjesnog komiteta KPJ u Prijedoru; Atif Topić, politkomesar Vojno-političkog omladinskog kursa; Adela Sunarić, ćlan POB za Bosansku ikrajinu; Dujko Komnenić, komandant skendervakufskog bataljona 4. krajiškog odreda, koji je kao ranjenik došao sa Udarnim bataljonom iz Centralne Bosne za Kozaru; Mišo Stupar, politkomesar čete istog odreda, koji se našao na Kozari i drugi... (293,148)
I dok su neprijateljske jedinice krstarile kroz Kozaru, na zbornim mjestima, po četama i bataljonima, prikupljali su se preživjeli borci i rukovodioci. Opet su sa njima bili: Josip Mažar Šoša, Ratko Vujović Čoče, Miloš Šiljegović, članovi štaba Odreda koji su za sve vrijeme ofanzive bili sa jedinicama na položajima, pa su tako preživjeli i najteže trenutke u Kozari u vrijeme pretresa i čišćenja Kozare od neprijateljskih snaga.
Preživjeli su i članovi Partizanskog obavještajnog biroa za Bosansku krajinu: Skender Kulenović, Nikica Pavlić, Vinko Vinterhalter, Sida Jelić i Duško Bole, te Vladimir Nemet, sekretar Okružnog komiteta SKOJ-a za Kozaru.
Ostali su Grga Jankez i Ivo Marinković, članovi Centralnog komiteta KP Hrvatske.
31. jula 1942. godine, kad se završila ova ofanziva, na Kozari su se našle partizanske snage: 1. bataljon (četiri čete, svaka po 100 boraca) u rejonu Maslin-Baira (tt 691); 2. četa Udarnog ba-taljona (jačine 115 boraca), 2 km jugoistočno od 1. bataljona; 2. bataljon na Mednjaku (5 km jugoistočno od sela Pogleđeva); 3. i 4. bataljon u prikupljanju u Bukovici, jugoistočno od sela Vojskove. U rejonu sela Vojskove nalazio se štab za Kozaru, koji je krajem jula uspostavio vezu sa svim ovim jedinicama i dao im uputstva za prikupljanje boraca i oružja, organizovanje ishrane i sređivanje jedinica. Naredio je, da se izvrši ponovo formiranje bataljona, i to: 1. i 2, od boraca ranijeg 1. i 2. bataljona, 3. od boraca 3. i 4. bataljona i 4. za čije je formiranje kao jezgro poslužila 2. četa Udarnog bataljona. (11,247)
31. jula 1942. godine snage 2. krajiškog odreda koje su bile u Kozari brojile 800 boraca, od kojih je bilo 50 ranjenika, a naoružani su bili sa 650 pušaka i 35 puškomitraljeza. Te partizanske snage ostale su i dalje na području Kozare i pored velikih neprijateljskih posada po selima i Kozari.
Neposredno poslije ofanzive izvršene su popune upražnjenih mjesta u štabu odreda i štabovima bataljona i četa. Za komandanta odreda postavljen je Josip Mažar Šoša, za njegovog zamjenika Miloš Šiljegović, za političkog komesara Boško Šiljegović, a za zamjenika komesara Dušan Misirača. Komandant 1. bataljona ostao je i dalje Žarko Zgonjanin, a za njegovog,zamje-nika postavljen je Veljko Stojaković. Politički komesar bio je Dragan Marin. Za komandanta 2. bataljona imenovan je Mirko Pekić, a za njegovog zamjenika Dragutin Ćurguz, za političkog komesara Pero Ćurguz, a za njegovog zamjenika Dušan Utješinović. Za komandanta 3. bataljona postavljen je Petar Mećava, za zamjenika komandanta Rade Čekić, za političkog komesara Joco Marjanović, za njegovog zamjenika Milan Egić. Za komandanta 4. bataljona odreden je Rade Kondić, za njegovog zamjenika Duško Bojanić, a za političkog komesara Rade Bašić. (293,149)
Izvršene su popune upražnjenih mjesta komandira i političkih komesara četa. Popuna ovih kadrova bila je potrebna u svim bataljonima, a naročito u 2. i 3. bataljonu, čiji su kadrovi i najviše stradali za vrijeme ofanzive. Ovim je bila definitivno završena reogranizacija i sređivanje jedinica odreda koje su neposredno poslije ofanzive otpočele sa dejstvima po neprijateljskim uporištima.
Odmah po pretresu Kozare i Prosare vrši se konsolidovanje partizanskih snaga na Kozari. One su poslije završetka operacije 31. jula bile locirane u Kozari na sljedećim mjestima: štab Odreda na lokaciji »Brljug«, nedaleko Moštanice. Na istoj lokaciji se nalazi logor 3. čete 2. bata-ljona; logor štaba 2. bataljona na kosi Gradina, na lokaciji »Jelov potok«; 1. i 2. četa nalazile su se u blizini na kosi Gradina; čitav 1. bataljon sa štabom se nalazio na kosi Mednjak, više rijeke Mlječanice; 3. bataljon se nalazio na slijedećim mjestima: štab bataljona sa 3. četom na lokaciji Paripovac, pored puta koji ide od Mrakovice za selo Vojskovu; 1. četa se nalazila u Kozari na lokaciji Breza-Bukovica šuma; 2. četa se nalazila u Bukovici, nedaleko od potoka Risovac i Šimjašnica; četvrti bataljon sa svoje dvije čete se nalazi u Kozari u rejonu Maslin-baira i na Čeki-noj kosi.
Ovaj ostatak Odreda na Kozari iza ofanzive imao je vrlo veliki vojnički i politički značaj za dalji razvitak narodnooslobodilačke borbe na tome području do kraja rata. Za snage Odreda to je bio vrlo mali manevarski prostor u odnosu na raspored neprijateljskih snaga, pa su održale i razvile vojničku aktivnost. (293,149)
lz izvještaja štaba 1. krajiške brigade od 18. jula 1942. godine vidi se da je 1. krajiška brigada za 54 danđ borbi i pokreta imala mrtvih 96 boraca i rukovodilaca, 166 ih je ranjeno i 11 nestalo. Međutim, od početka ofanzive 10. VI do 31. VII. Prva krajiška brigada imala je 122 poginula borca
i rukovodioca. Brigada je izgubila i rukovodeći kadar, jer su poginuli i mnogi komandiri četa, politički komesari, vodnici i desetari. Brigada jc u Rujiškoj izvršila reorganizaciju. Borci su svrstani u Prvi i Drugi bataljon. (83,33) U toku ofanzive na Kozari od 10. juna do 31. jula 1942. godine računa se da je bilo u zbjegovima u Kozari oko 80.000 stanovnika iz oko 130 potkozarskih sela. U toku ove fašističke ofanzive ovo stanovništvo bilo je izloženo jednom od najstrašnijih genocida u prošlosti. To prelazi najpotresnije stranice istorije naroda Potkozarja. Danas se pouzdano zna da je sa Kozare odvedeno u logore smrti ukupno 68.500 stanovnika, ne računajući one koji su poubijani a da nisu ni stigli u sabirne centre. Među njima je bilo 23.858 djece. Najstrašniju tragediju doživjela su djeca sa Kozare. Ne postoji ljudsko pero koje može da opiše njihovo odvajanje od majki, koje je vršeno odmah nakon zarobljavanja u sabirnim logorima. Niko ne zna koliko je tu bilo posljednjih majčinih zagrljaja, koliko dječjih vrisaka koji paraju srce. Oteta iz roditeljskog zagrljaja, djeca Kozare, rasuta po raznim logorima, gladna i žedna, umirala su nečujno ne znajući da kažu ni kako se zovu, ni odakle su došla. Prema ustaškim dokumentima, sa Kozare je u logore dovedeno oko 12.000 djece i smješteno u posebne koncentracione logore za djecu u Sisku i Jastrebarskom. (293,15) Koliko je mališana našlo smrt niko nikada neće tačno da utvrdi. Zna se da je palo oko 11.000 tih nevinih žrtava, od novorođenčadi u kolijevkama do 14 godina starosti. Ima li čega svirepijeg od sudbine kozarske djece?
Sasvim slučajno ovaj podatak sačuvan je u zaplijenjenoj arhivi zdravstvene službe Nezavis-ne Države Hrvatske u vidu grafičkog prikaza sabirnih logora u kojima je prikupljeno stanovni-štvo sa Kozare i Prosare.
Prema podacima iz ovog grafičkog prikaza u sabirnim logorima bilo je prikupljeno: Stanovnika u Dubici na željezničkoj stanici Cerovljani 26.000 lica, u Jasenovcu 8.400 lica, u selu Mlaka 7.000 lica, u selu Jablanac 4.000 lica, u Gradišci (staroj) 1.300 lica, u Novskoj 4.700 lica, u selu Grabovac kod Novske 500 lica, u selu Paklenica : 500 lica, u selu Rajić 600 lica, u selu Lađevac 500 lica, u selu Boderaji 500 lica, u Prijedoru 14.500 lica, Ukupno 68.500 lica
Tačan broj boraca u ovim jedinicama nije poznat, ali polazeći od toga da su iz obruća izašle dvije čete Udarnog bataljona, dijelovi 4. bataljona sa tri čete koje su ostale van obruča još za vrijeme borbe oko Piskavice, dio posadne čete u Prijedoru i vod za vezu štaba Odreda, može se uzeti da je broj boraca koji se nisu vratili u sastav Odreda iznosio oko 500 ljudi.
U ovaj broj nisu uračunati raniji 4. bataljon i Udarni bataljon 2. krajiškog odreda koji su se probili iz obruča na čelu sa Rankom Šipkom i Nikom Jurinčićem, a koji su ušli u sastav 2. krajiške brigade prilikom njenog formiranja 16. avgusta 1942. godine.
Prvi bataljon 2. krajiškog odreda. poslije proboja na Patriji noću između 3. i 4. jula, zadržao se u rejonu Pastireva pod komandom Žarka Zgonjanina i političkog komesara Dragana Marina.
25. avgusta 1942. godine 2. krajiški NOP odred brojao je 900 boraca naoružanih sa 800 pušaka i 40 puškomitraljeza. (293,147)
22. septembra 1942. godine 2. krajiški odred je preformiran u 5. krajišku brigadu koja je imala 1100 boraca. (293,149)
Glavna sabirališta organizovana su u Dubici, Jasenovcu, Gradišci, Prijedoru, Banjoj Luci. Otpočela je nezapamćena pljačka iz potkozarskih sela, koja je gutao plamen. Samo u jednom naletu neprijatelj je otjerao 25.363 grla razne stoke i 116.750 metričkih centi žita. Na čitavom području Kozare i Prosare tih ljetnih dana 1942. godine opljačkano je, prema ovom izvještaju, 9,839.000 kg pšenice, zobi, raži, kukuruza itd. (275,118) Znajući da nije uništio 2. krajiški NOP odred, neprijatelj je na terenu Kozare i poslije ofanzive zadržao jake snage, i to ne samo u gradovima već i po selima i važnijim saobračajnicama. U to vrijeme, tj. koncem jula i početkom avgusta 1942. godine, stanje neprijateljskih posada bilo je sljedeće: U Prijedoru oko 3000 njemačkih i ustaško-domobranskih vojnika; u Bosanskom Novom 2. i 3. bataljon 12. domobranskog pješadijskog puka u jaćini od 1185 vojnika, oko 300 njemačkih vojnika, oko 150 ustaša, 39 žandara i 9 tenkova; u Bosanskoj Kostajnici dvije čete ustaša i dvije čete domobrana sa nekoliko tenkova; u Hrvatskoj Kostajnici oko 800 njemačkih vojnika; u Bo-sanskoj Dubici 2. bataljon 5. domobranskog puka, 8. mitraljeska četa i jedan vod njemačkih vojnika; u Bosanskoj Gradišci oko 200 ustaša i nepoznati broj njemačkih i domobranskih vojnika. (293,170) Pored ovih garnizona u gradovima, na terenu Kozare nalazile su se još i ove neprijateljske posade: na Mrakovici (u Kozari) oko 500 njemaćkih vojnika; na Kozarcu oko 20 njemačkih vojnika i jedna četa domobrana; u selu Omarska dvije čete domobrana; u selu Šimićima jedna četa domaće ustaške legije; u Podgradcima oko 400 ustaša i nepoznat broj kulturbundovaca iz Topole; u selu Orahovoj dvije čete ustaša; u selu Pucarima 6. i 7. ustaška četa i dva bataljona 11. domobranskog puka; u selu Muratima 9. četa 11. domobranskog puka; u selu Knežici 60 domobrana, 40 žandara i 3 njemačka vojnika; u selu Gornji Jelovac četa ustaša i jedna četa njemačke vojske; u selu Slabinja jedna četa domobrana; u više sela uspostavljene su ustaške žandarmerijske stanice u jačini od 25 do 50 žandara, a na željezničkim stanicama Dobrljinu, Ravnicama, Blagaju, Svodni, Dragotinji i Brezičanima po 10 ustaša: sa po 1 puškomitraljezom. Osim ovih snaga po muslimanskim selima bilo je organizovano 9 četa takozvane ustaške milicije, u jačini od 375 vojnika. Oružnička postaja u Bosanskoj Dubici, pod brojem 1251 od 30. VII 1942. godine, javlja sljedeće: »Na području ove postaje u selu Maglajci, udaljenom od Bosanske Dubice 8 km, uspostavljena je stalna ophodnja od 12 momaka pod zapovjedništvom oružničkog narednika Tone Bana, a koja se dana 30. srpnja 1942. godine u 21 sat povratila u Bosansku Dubicu, jer da je ista napadnuta od partizana od prilike 80 — 100 ljudi«. 37. kotarska oblast u Bosanskoj Dubici, pod brojem 43642, tajno, od 31. jula, izvještava župsku redarstvenu oblast u Novoj Gradišci: »Čast je izvijestiti da su po završetku operacija na Kozari uspostavljene sljedeće oružničke postave: Knežica, Jelovac, Grbavci, Maglajci, Sreflije, Draksenić i Suvaja. Navedene postaje imaju posadu u jačini od 17 do 20 ljudi, a to je vrlo malo pošto je dokazano da se partizani ponovo grupišu i pokušavaju napadaje. Oružnička postaja u selu Jelovcu ima ćešće napadaje, te su prisiljeni da noć provedu kod oružničke posade u Knežici, koja je od Jelovca udaljena 3 kilometra.« Za kontrolu šireg područja Kozare neprijatelj je ostavio jake posade u Prijedoru, Bos. Novom, Kostajnici, Bos. Gradišci, Mrakovici, u Gornjim Podgracima, Omarskoj, Orahovoj, Pucarima, Muratima, Gornjem Jelovcu, Slabinji, Lamovitoj, Svodnoj itd. Osigurao je željezničke stanice od Velinje do Ivanjske. Bilo je 46 što većih, što manjih neprijateljskih posada na području Kozare. Na terenu Kozare, bez posade u Banjoj Luci, bilo je 11000 neprijateljskih vojnika. To je vrijeme iza ofanzive kada neprijatelj ostavlja i drži tolike snage na Kozari dok istovremeno proleterske i krajiške brigade oslobađaju veći dio Bosanske krajine i približavaju se s juga Banjoj Luci. 31. jula 1942. godine u izvještaju stoji da su na području dubičkog sreza uspostavljene žandarmerijske postaje u selima: Knežici, Jelovcu, Grbavcima, Maglajcima, Sreflijama, Drakseniću i Suvaji. (275,294) Pošto su sva sela ovoga rejona bila neposredno poslije ofanzive potpuno pusta, zadatak ovako povećanog broja žandarmerijskih stanica nije mogao da bude obezbjeđenje reda i poretka; već očigledno da pruži zaštitu organizovanoj pljački koja je tih dana intenzivno sprovođena na području Kozare (275,294 i 303).
Nemamo taćnih podataka koliko je od ovoga broja stanovnika koji su otjerani u logore preživjelo i vratilo se kućama, ali se približno zna da je broj žrtava fašizma na Kozari po opštinama od 1941-1945.: Bosanska Dubica 9.920 stanovnika, Bosanska Gradiška 7.248 stanovnika, Bosanski Novi 3.495 stanovnika, Prijedor 2.682 stanovnika, Laktaši 808 stanovnika, Banjaluka i bivša opština Ivanjska 327 stanovnika, Ukupno 24.488 stanovnika. (293,161) Podaci su uzeti iz evidencije Saveza boraca po opštinama. Valja napomenuti da podaci u nekim opštinama još ni do danas nisu definitivno ustanovljeni. Ovdje nisu uračunati poginuli borci, čiji broj iznosi oko 9.915. (293,161)
Iako je Ante Pavelić triumfalno dolazio na Kozaru i Štala nagradio ordenom, iako je napisa-na knjiga »Kozara-grob partizana«, sve je to bila samo propaganda a ne stvarnost. Sav uspjeh neprijatelja sveo se na sprovođenje genocida nad nenaoružanim civilnim stanovništvom i ubijanje teških ranjenika, koji su bili bez oružja. Borba sa partizanima Kozare istrošila je sve neprijateljske rezerve u ljudstvu i materijalu i nije više imao daha da produži svoju ofanzivu na druge terene Bosanske krajine, naročito Podgrmeč. (275,255) Da je takav plan postojao, vidi se i iz izjave ministra vanjskih poslova Nezavisne Države Hr-vatske dr Mladena Lorkovića, jednom od poslanika NDH u inostranstvu, kome Lorković pored ostalog govori o potrebi da se unište Srbi u NDH, pa nastavlja: »Evo, ja sam se ovih dana vratio s područja Kozare, 60 km dugo i gotovo isto toliko široko područje, koje je bilo nastanjeno isključivo Srbima, danas je prazno zgarište... A sada prelazimo na Grmeč«.1'(Studija »Ustaštvo«, autor Dizdar, AV.l.l.-U.O. 10-br.reg. 2/3-1-216, str. 54) Ali taj njegov plan je osujećen junačkim otporom kozarskih partizana. Tako su partizani Kozare boreći se sa neprijateljem od 10. juna do 31. juna 1942. godine uništili veći dio neprijateijske žive sile i tehnike da on nije bio sposoban nastaviti planiranu ofanzivu na partizane Grmeča. Posljednjih dana mjeseca jula 1942. godine ubijeno je preko 60 muškaraca, uglavnom rudara Srba, pohapšeno i odvedeno u logor Jasenovac i tamo ubijeno. Od januara do avgusta 1942. godine neprijatelj nije izveo ni kilogram rude. U nastavku čišćenja područja Kozare u rejonu rijeka Una-Sana od sela Bačvana preko Murata i Dragotinje, gubici borbene grupe »Zapadna Bosna« sa 1. avgustom 1942. godine bili su: Nijemci: poginulih 6, ranjenih 11; ustaše i domobrani: poginulih 11, ranjenih 24; ustanici: mrtvih 450, zarobljenih 1946. Poslije pretresa Kozare u mnogim selima ostavljene su posade, a na samoj Mrakovici stacioniran je jedan kompletan bataljon njemačke vojske. Po selima su obnovljene stare i postavljene nove žandarmerijske stanice. 2. avgusta 1942. godine ustaše su na Matića bari (gdje je danas zdravstvena stanica Ljubija) izvršile strijeljanje jedne grupe viđenijih ljudi u mjestu. Ustaše su svakodnevno vršile zlodjela. (215,42) 2. avgusta 1942. godine, prema direktivi VŠ NOP i DV Jugoslavije, Operativni štab za Bosansku krajinu, od snaga Odreda ostalih van obruča oko Kozare i jednog dijela koje su se probile iz obruča (oko 800 boraca) zajedno sa dva bataljona 2. krajiškog NOP odreda (4. i Udarni) i jed-nog bataljona 1. krajiškog NOP odreda, formira 2. krajišku NOP brigadu, u selu Bošnjacima, u Podgrmeču. Tako su dva bataljona boraca sa Kozare (Četvrti i Udarni) ušla u sastav 2. krajiške NOP brigade. Prvi bataljon 2. krajiškog NOP odreda, koji se među prvim probio iz obruča iz Kozare, vraćen je na teren Kozare. Vrijedno je spomenuti da je plan neprijatelja bio da uništi 2. krajiški NOP odred i pređe teren Kozare za kratko vrijeme, a zatim da krene na Podgrmeč i dalje u Bosansku krajinu na ostale naše snage u tom rejonu. Prema izjavama neprijateljskih vojnika zarobljenih u borbama na Kozari, a i po mnogim drugim obavještenjima, neprijatelj misli da vrši ofanzivu na Grmeč, tj. na teren 1. krajiškog NOP odreda. Vraćajući se poslije fašističke ofanzive, narod je zatekao prazna sela Potkozarja. Sela popaljena, stoka otjerana, svukud zgarište i pustoš. Po dva para volova samo su ostala na nekoliko sela. Ali, odmah po odlasku neprijatelja Kozara oživljava. Niču ljudi iz grmlja, pećina, bukava, zemunica. Stižu u stroj: Drugi krajiški NOP odred opet živi, nije ga neprijatelj uspio uništiti. On se reorganizuje i sređuje. Početkom avgusta 1942. godine, iza neprijateljske ofanzive, ispod Maslin-baira, iznad Prijedora, sakupljena je grupa preživjelih ranjenika i smještena u jednu baraku radi liječenja. Ovim je počela obnova sanitetske službe pod rukovodstvom doktora Alfreda. 3. avgusta 1942. godine prikupljeni 2. KNOP odred na Kozari brojao je 750 boraca, 650 pušaka, 35 puškomitraljeza i 50 ranjenika. Formirana su tri bataljona sa 11 četa. (404,795) Borci 2. KNOP odreda imali su 4 sukoba sa neprijateljskim patrolama. Ubijeno je 15 neprijateljskih vojnika. 3. avgusta 1942. godine »Slobodna Jugoslavija« ponavlja ovaj izvještaj, s tim što je u uvodu rečeno: »U toku čitavog mjeseca jula najžešći bojevi su se vodili u planini Kozari«. {275,417) 3. avgusta 1942. godine osnovan je ustaško-njemački logor u Sisku, poslije ofanzive na Kozari i Šamarici, sa nazivom »Prelazni logor za izbjeglice. »U njegovom sastavu bio je specijalni logor »Prihvatilište za djecu izbjeglica.« 3. avgusta 1942. godine iz logora Stara Gradiška stigao je drugi transport u Sisak od 1300 djece 5. avgusta 1942. godine dovezeno je 800 djece iz logora Mlake i smješteno u italijanske barake u selu Reke (3 km od Jastrebarskog). (275,287) Od 2. do 6. avgusta 1942. godine iz Jablanca i Mlade prevezeno je u Sisak i Zagreb ukupno 3067 djece. 8. avgusta 1942. godine ustaše su sprovele 650 djece u Sisak. 8. avgusta 1942. godine u Sisak je dopremljeno 722 djece. Kad je završio dejstva na Kozari, štab borbene grupe »Zapadna Bosna« pristupio je pregrupisavanju snaga radi preduzimanja akcija protiv partizanskih jedinica na Šamarici, takozvani »Poduhvat 3-Šamarica«. Bilo je predviđeno da ofanzivna dejstva na Šamaricu otpočnu početkom avgusta 1942. godine, pošto se smatralo da je situacija na Kozari raščišćena i opasnost od 2. krajiškog odreda trenutno otklonjena. Za ta dejstva je, poslije sređivanja i popune, bila angažovana 1. gorska divizija. Za napad na Šamaricu neprijatelj je obrazovao dvije pokretne grupe i jednu zaprečnu. Ovu zaprečnu grupu je na Uni sačinjavao 3. gorski zdrug, dok su pokretne grupe obrazovale sjevernu (dijelovi 1. gorskog zdruga), a južnu ostali dijelovi 1. gorske divizije. U rejonu Bosanskog Novog zadržan je 3. gorski zdrug. Između Prijedora i Sanskog Mosta nalazila se grupa »Putlic«. Oko Prijedora bio je Banjalučki zdrug sa njemačkim 721. pukom (bez 3. bataljona); na Kozari 1. bataljon 750. puka, a kod Kostajnice dijelovi 4. gorskog zdruga sa 1. i 2. policijskim bataljonom, kao i neke ustaške jedinice. Pregrupisavanje ovih jedinica izvršeno je od 1. do 8. avgusta 1942. godine. Pojačana aktivnost partizanskih jedinica u Slavoniji, koje su za vrijeme njemačko-ustaških dejstava na Kozari ometale saobraćaj na glavnoj saobraćajnoj arteriji u dolini Save, prinudila je štab borbene grupe »Zapadna Bosna« da i na toj prostoriji pripremi takozvani »Poduhvat Psunj«. Pridajući »Poduhvatu Psunj« veći značaj, neprijatelj je 12. avgusta 1942. godine premjestio štab borbene gru-pe »Zapadna Bosna« iz Bosanske Kostajnice u Novsku. Operativni štab za Bosansku krajinu u svom dopisu štabu 2. krajiškog NOP odreda od 11. avgusta 1942. godine piše: »Što se tiče svih događaja i borbi na Kozari, mi mislimo da je borba imala ogroman značaj i pored svih tih žrtava. Gledajući je s obzirom na interese čitave Krajine kao ćitave zemlje, ona ima ogroman politički i vojnički značaj. Ima pogrešaka da se nisu pravovremeno uvidjele neprijateljske snage i nastojalo se povremeno izvlačiti i u samom početku, tukući neprijatelja iza leđa, što je stajalo u našim naređenjima koja vjerovatno nisu stizala do vas, kao i to da se stanovništvo u većem broju trebalo prebacivati na teren 1. krajiškog NOP odreda. Kada je došlo do takve situacije i takve borbe, onda je biio pravilno, pa makar i uz ogromne gubitke, pružiti onakav otpor u cilju odbrane naroda, kakav ste vi pružili. Vaša borba imala je ogroman odjek u svjetskoj štampi, u Rusiji i Engleskoj. Vaša borba dala je podstreka i mogućnosti za akcije čitavim snagama partizanskim u zemlji. Vaša borba pokolebala je četničke redove. Vaša borba raskrinkala je podlu politiku okupatora i vi ste ga natjerali da otkrije svoje karte. Takvo je naše gledište, takvo je gledište i Vrhovnog štaba naše partizanske i dobrovoljačke vojske, bez obzira na sve druge okolnosti.« Poslije ofanzive situacija se počela smirivati i život normalizovati. Preostali ljudi na Kozari pristupaju obradi zemlje. Poslije ofanzive neke od neprijateljskih snaga koje su učestvovale na Kozari polako odlaze na drugo područje. 14. avgusta 1942. godine iz Gornje Rijeke dovezeno je u selo Reke (3 km od Jastrebarskog) 2000 djece i smješteno u barake koje nisu bile očišćene. Bile su bez struje i vode. Visok mortalitet djece u logoru posljedica je zaraznih bolesti. (275,288) 14 avgusta 1942. godine iz Podgradaca kod Nove Gradiške otišla je u Novsku grupa »Borovski«, gdje je ojaćana SS bataljonom »Ludvig fon Baden«. Prikupljen je 741. puk sa 3. bataljonom 721. puka i 2 baterije 66. artiljerijskog diviziona. U Novsku je upućen i 734. puk i dijelovi 4. gorskog zdruga. Iz Bosanske Kostajnice je upućen i 11. bataljon preko Prijedora za Banju Luku. 15 avgusla 1942. godine u selo Piskavice došao je Maks Luburić sa jasenovačkim ustašama i u kući Milke Rosić spalio 78 osoba sa Kozare. (275,282)
15 avgusta 1942. godine oružnička postaja u Bosanskom Novom izvještava o manjim sukobima između partizana i Nijemaca u okolini Bosanskog Novog. (275,293) 16 avgusta 1942. godine Vrhovni komandant NOP i DV Jugoslavije Josip Broz Tito izdao je uputstvo Operativnom štabu za Bosansku krajinu da se pripremi za zauzimanje Bosanskog Grahova, Mrkonjić Grada i Jajca radi proširenja slobodne teritorije i stvaranja čvršćeg oslonca za preduzimanje dejstva ka Sanskom Mostu, planini Kozari i rijeci Uni. 17. avgusta 1942. godine Maks Luburić sa jasenovačkim ustašama izvršio je strahoviti pokolj naroda Kozare i Slaboštine. U seoskoj crkvi u pet velikih vunara ubijeno je 1368 uglavnom žena i djece. Ovdje je ubijeno preko 100 kozarske djece samo iz dva sela Bistrice i Trebovljana. (275,282) 17. avgusta 1942. godine ustaše su sprovele 1080 djece u Zagreb. To ukupno iznosi 3560 djece. Dalje preuzimanje djece iz Stare Gradiške bilo je obustavljeno. Ostalo ih je još u neizvjesnosti logora oko 2000. (275,277) U toku avgusta se 2. krajiški NOP odred reorganizovao i sređivao na Kozaru. Sredinom avgusta 1942. godine 2. krajiški NOP odred brojao je oko 900 boraca, koji su naoružani sa 800 pušaka i 40 puškomitraljeza. Međutim, njegova udarna moć i borbena sposobnost nisu se mogli mjeriti brojnim stanjem boraca. Samo ih je polovina bila potpuno sposobna za borbu, a polovinu su sačinjavali ranjeni borci sa fizičkim nedostacima i neiskusni mladići. Neki borci iz gradiškog sreza tražili su da idu na svoje područje, svojim kućama i tamo da se bore. Da bi se stanje poslije ofanzive popravilo i u potpunosti sredilo, potrebno je bilo održati smotru Odreda. Ogromne su žrtve koje su pale u fašističkoj ofanzivi na Kozari, ali Kozara nije poklekla. Nikada bijele zastave nisu vijorile Kozarom. Samo dvadesetak dana poslije neprijateljske ofanzive u srcu Kozare, na Paležu, 19. avgusta 1942. godine ponovo su postrojeni preživjeli borci 2. kraji-škog NOP odreda. Uoči smotre na Paležu koja je bila 19. avgusta 1942. godine izabran je novi štab Odreda u sastavu: komandant Josip Mažar Šoša, zamjenik komandanta Miloš Siljegović, politički komesar Boško Šiljegović, zamjenik političkog komesara Ratko Vujović Čoče. (404,8) Toga lijepog ljetnjeg dana našli su se na okupu po prvi put preživjeli borci i rukovodioci nakon teških borbi tokom ofanzive. U stroju se našlo njih oko 900, sa 800 pušaka i 40 pušaka mitraljeza. (404,798) Na smotru je došao i narod koji je uspio izbjeći zarobljavanje i koji je preživio progon.
Smotra na Paležu 19. avgusta 1942.god.
»Dok su se postrojavali na Paležu, narod ih je posmatrao, srećan i uvjeren da im nikakva sila neće doskočiti. Jer to nisu obični vojnici. To su Kozarčani. Krv hajdučka, duša djevojačka (kako je zapisano u knjigama staroslavnim). Vole pušku, boj, slobodu; kao i žene i pjesmu i rakiju. Odvajkada, kako znaju za se, radije su išli u bitke nego na njive. Nisu vezani za zemlju kao drugi. Ne vole posao. Ne pretržu se za plugom, niti trče za srpom, za kosom, za motikom. U njih je sve graničarsko: hitra ruka, oštar nož, ljuta kubura. Vazda su spremni da zapođenu kavgu, a od života samo zlo očekuju. Pet stotina godina na granici, oko Une, vojske su sijale samo nemir, pokolj, smrt, paljevine. Prgavi su, vole tuču i lako ginu. Izgleda da u svemu liče na svoje stare, pradjedove i čukunđedove, koji su ovamo stizali iz daleka; koji su skakali u maglu, misleći da je pamuk; sijali igle i so očekujući da niknu ćuskije; poprijeko nosili stožinu kroz šumu i sasijecali je da ne zapinje za stabla, sve dok od zmije nisu vidjeli kako stožinu treba nositi između drveća; vilama izgonili mrak iz kuće; vidjeli čizmu i povjerovali da je kalup za trnokop; preoblačili se u žensko ruho i Turke navlačili u postelju, a onda im, umjesto poljubaca, zarivali nož u grudi, kao hajduci Mijata harambaše...« (Odlomak iz romana »Kozara« Mladena Oljače) Tu na Paležu, poslije ofanzive, u prvom stroju 2. krajiškog NOP odreda nije bilo među živima mnogih kozarskih junaka, proslavljenih u bojevima sa neprijateljem širom Kozare i Potkozarja. Jurišali su na neprijateljske rovove, skakali na tenkove, uništavali čete i bataljone neprijateljske vojske, probijali trostruke obruče, branili svoj narod i svoju zemlju od razjarenih fašističkih zlikovaca, i u toj neravnomjernoj borbi ostali na vječnoj straži Kozaro kao njeni junaci-heroji da o njihovim djelima pričaju pokoljenja. Eto, zato ih nema u ovom prvom stroju svog Odreda, malom ali herojskom i nepobjedivom. Činilo se da se tada na Palež preselila cijela Kozara i njena sva sela. - Odred, mirno! - komandovao je Miloš Šiljegović, Šošin zamjenik. - Odred, nadesno ravnaj se!. . . Odred, na mjestu voljno! Drugovi moji, braćo moja! - počeo je da govori Boško Šiljegović komesar Odreda i član Okružnog komiteta za Kozaru - Vidite li ove kolijevke? Vidite li perje koje vjetar nosi? U ovim kolijevkama ležala su naša djeca. Gdje su danas ta djeca? Plakali su, bez stida i ustručavanja, brisali suze i slušali druga, bivšeg učitelja, jednog od najboljih govornika. Slušali su ga i plakali ne stideći se. . »Tu djecu je neprijatelj pobio ili otjerao u logore smrti. Tom neprijatelju, MI KOZARSKI PARTIZANI, objavljujemo rat do istrebljenja. . . Kozara nije pala i nije uništena! Njen Odred je ostao, mi smo svjedoci. Svetićemo se neprijatelju za sve rane, za patnje, za našu djecu, za pustoš koju gledamo. . . Kozara je partizanska.« Onda se pred stroj pojavio visok, vitak i dostojanstven partizan u dolamici, utegnut opasačem, s revolverom o bedru. Nisu znali šta će da im kaže. On je malo poćutao oborene glave i nijemo izvadio iz torbice smotuljak hartije i počeo da čita ili da govori. Kao snažna erupcija prvi put pokuljali su stihovi »Stojanke majke Knežopoljke« i odjekivali Paležom. Stojanka majka Knežopoljka je tražila sinove po bojištu Srđana, Mrđana i Mlađena, što poginuše u fašističkoj ofanzivi.
Sva tri ste mi na sisi ćapćala - joj, blagodatno sunce knešpoljsko! svetrojici povijala nožice sam rumene u bijele povoje lanene, svetrojici sam prala jutrenje tople pelene. Joooj, Srđane, Mrđane, Mlađene, joj, tri goda u mom vijeku, tri prvine u mom mlijeku, tri saća teška, silovita, što ih utroba moja izvrca, joj, rosni trolisni struče djeteline knežopoljske, što procva ispod moga srca! Joooj,
tri goda srpska u mom vijeku, tri Obilića u mom mlijeku, joj, Srđane — Đurđevdane, joj, Mrdane - Mitrovdane, joj, Mlađene - Ilindane: Kozara izvila tri bora pod oblak, Stojanka podigla tri sina pod barjak! Joooj, gdje ste, Srđane, Mrđane, Mlađene, joooj, gdje ste, tri ilinske puške prve, tri suze moje zadnje: Hoće majka mrtve da vas izljubi pa sedam ravnih redi - što Knešpolje izrovaše pogani nerasti svejedi- nit ije nit pije, već petama krvavim Kozarom, Prosarom po lješevima čepa krvavim ne bi li kojeg od vas poznala žalosna majka Stojanka, što vas je zimus pratila u akciju, posvunoć cjelcem batrgala i prugu trgala!
Stroj se zaljujao poslije prvog stiha i suze niko više nije zadržavao. Nisu znali da li on čita ili govori ili nekog doziva:
Joj, tri vuka moja i tri ljute mećave, hoće majka da vas izljubi ledene: Zasuči rukav, Srđane, lako bi te majka poznala: na lijevoj miški mladež-mrka kupina! Zavrni, sine Mrđane, zavrni mi desnu nogavicu: tu ti je prvi kuršum probio pod listom cjevanicu! A ti se mrtav nasmij majci, Mlađene, tebe bi majka ponajlakše poznala: četiri očnjaka ostale zube prerasla, ko u kurjaka!. . . Joj, tri moje biljege od soja, joj, tri ljute guje s prisoja što vas majka junačkom snagom nasisa, što vas buna kuršumskom šarom ispisa, jooj, gdje ste? Dal' vas plaču vode mlječaničke, ili gračaničke, ili moštaničke, ili vas rastaču bljuvci žutih crvi po skotskim crnim rovovima, na skotskim stozubim žicama kraj dubičke ceste?
Skender Kulenović recituje »Stojanku majku Knežopoljku« na Kozari
Dok su slušali visokog i dostojanstvenog partizana, u kome su prepoznali Skendera Kulenovića,
borca i pjesnika iz štaba Odreda, nisu znali da li on pjesmu čita ili prijeti ili kune:
Ustajte, ustajte, niz Knešpolje pogledajte: Je li ovo jučeranje Knešpolje? Je li ovo, djeco, pred jesen? Gdje su bijele kosačke družine povijene? Pod kojom kruškom uzrelom čeka kosce jarne, uganule i žetelice preplanule velika rumena pita od prvog slobodnog žita i velika zdjela kisela mlijeka? A od Kozare, rano moja, pa do Save, ljetina natisla iz slobode, ko iz vode, kukuruzi nanijeli ko vojske zelene. glavinjaju pšenice bremene, šljive savke uplavile od slačina, pa se lijepo, od težinu razglavile ko steone krave: svud hljebno je i medno je i grozdno je preko glave, krckaju zemlje ko krcate košnice, čekaju, rano moja, da se oznoje
orne muške mišice. . . Al zalud, zalud čekaju! Djeco moja, vi ćete Stojanki majci oprostiti Što će vas majka mrtve ražalostiti: oca su vam u zbjegu upeljali, i na cesti dok su nam ga strijeljali, zubima je stisnuo lulu družicu, a strica vam Radoja odveli su u žicu, otjerali vamiliju i kum-llije, i sve redom vamilije!. . . Pusto leži Knešpoije, obnemoglo, suro, jalovo, I ko sipnja ga pritišće sunčano olovo. Sve je gluvo, bezuvo. Ni ptice, ni pčele. samo u praznu sobu ubasa samotno tele pa glavom o zatvorena vrata tuče i bauče, ko u grobu. . . Nije ovo, djeco, Knešpolje, ovo je polje nevolje! Ko li će o've godine kositi? Ko li će djevojke prositi? Ko li će rakije peći? Ko li će slanine sjeći?
Dok je Skender govorio svoju pjesmu, nisu znali šta slušaju: pjesmu ili kletvu ili poziv na osvetu.
Aj, zar će se ovi nerasti nesiti,
Zar će se našom pogačom rumenom
crvena kad nikne iz naših kostiju
-zar će se našom pogačom crvenom nesiti nerasti slastiti?
i zar će skotske laloke pogane našim mrsom alapljivo mastiti?!
I zar će našom rakijom prvenom salovita svoja ždrijela palucati?!
1 zar će njihove šape čupave,
što su se u našoj krvi kupale, nevjestama,
Što su za vas pupale, proljetna njedra satrti?!
/, djeco moja, poslije naše samrti, zar će im se sito-pjano štucati?! Aj, ko će ove vukodlake zatrti? Kozaro, Kozaro, Kozaro, kazuj, Kozaro, ko će ih zatrti, ko će okajati moga Srđana, moga Mrđana, moga Mlađena? Kozaro, seko zelena, druga majko moga Mlađena, s daleka li se vidiš i dalje li se čuješ! Vjerovat ne može majka Stojanka da si ti opustjela i da si nas napusliia!. . . Sa ceste preorane, sa mrtvih psina, Što im djeca nasa sudiše, kad oči uznesem uz tvoje kosate strane, u mom srcu-ko u tvom gnijezdu- jedno ptiče prokljuvava, jedna vjera procvjetava: Ti si moje sinove, ti si, sele, svoje džinove u pletenice zelene savila, pa ćutiš nad Knešpoljem i obrve teške sastavljaš, i u srcu, ko u kotlu plamenom, miješaš svetu osvetu! Osvetu, seko, osvetu! Okaj mi sina Srđana, Okaj mi stna Mrđana, okaj mi sina Mlađena: Kiše je žedno sveto Ilinje, a Knešpolje osvete presvete! Sveti nas, seko Kozaro, okaj nas smrtno krvavo, ćuješ li jednu uku veliku od one strane od kud sunce izlazi?. . . Nju mi je Mlađen često pominjo: »Ako poginem, majko Stojanko, mene će okajat pomajka Kozara, mene će okajat pomajka Rusija, neće, majko, dugo potrajat, čuće se jedna uka velika!« I ne vidim od rose očinje, već samo čujem: uka počinje Uka, seko, uka velika s daleke strane otkud sunce izlazi, ko da planinom gude jugovi! To ide vojska, sve čovjek do čovjeka, Oblak vojske, vojska srdita: Kad bi sve gromove, seko vjekovjeka. što su ti mrčevnom kosom igrali vječine vječina, - u jedan tresak i rsak složila, on ne bi bio toj uki velikoj ni jeka jekina: toliko, sele, vojske udara, toliko srditih nasrće Srđana! Tresak, seko, rsak do neba s daleke strane otkud sunce izlazi: Koliko ljutih te izrani kuršuma, koliko ljutih me nahrani jadova, toliko, sele, iz tog ršuma, toliko mrgodnih namiče Mrđana! Tresak i rsak zemlju premeće, pa sijevci, sejo, nebom prelijeću od one strane otkud sunce izlazi: Kada bi svaku suzu stočiju, što majčinu, što dječju, (i kraviju, i ovčiju) po zbjegovima što poteče s očiju, što poteče i u tebe uteče, - sve suze kad bi na list zelen skupila pa suncu ranom sa njih zrake vratila: toliko krilatih nalijeće Mlađena! O, nije, sejo, ova rosa očinja, dva Ilinja što oči moje općinja, već pred tom vojskom eno čovjeka, Za čelo svu je vojsku nadrastao - a srednjeg je uzrasta - oči su mu-evanđelja stovjeka, A Rusija - kosa mu grgurasta, i sav trepti, ko od pređe vilinje: Ide tako, usled silna gromora, — takav nam se prisniva na Ilinje i smiješi se, sve mu igra brk, što bi se njirne Mlađen šalio da bi ga jednom vidjet volio, već da je njegovo odavle do mora! Cuješ li, sele, Kozaro, čuješ li uku veliku?. . . Razvijaj kose zelene, seka te zaklinje Stojanka, rasplići mrke pletenice, puštaj nam džinove vilene, nek skotskom krvi oboje tri naše vode ledene, nek mrljinama skotskim, za zrnate pšenice, zemlju našu pognoje! čuješ li, sele, vesela, čuješ li uku veliku?. . . Gudi zemlja, zemlja vascijela: Otiskuje se vojska golema od moskovskoga Jerusalema, širi jele, zelena sele, posipaj čelične pčele Niz zemlju našu na krvavu pašu!
Slušali su, plakali i pitali se šta je to: pjesma ili krik, kletva ili poziv na osvetu. Tu pred strojem kazivao je Skender Kulenović, borac i pjesnik, »Stojanku majku Knežopoljku«. Majke pod crnim maramama poručivale su Kozari:
Znaj: Kad bi se utroba moja oplodila, još bi tri Mlađena, i tri bih Mrđana, i tri bih Srđana porodila, i Ijutom dojkom odojila, i sva tri tebi poklonila! Stani mi, stamena, u dvije zmije uzvij obrve, u ljut ugriz stegni vilice, i iz svake žlice srkni jeda mamena pa ga užidij na ognjene nozdrve u tri živa plamena, u tri živa Mlađena, u tri živa Mrđana, u tri živa Srđana, u ilinjska tristaitri plamena cikni sele stoglavo stuci ih, sele, storuko nek im nema ni traga ni znamena, nek se pamti gdje je raka trojaka: Ovdje snagom doji Stojanka, bunom pita Kozara pomajka, vjerom hrani Rusija pramajka, tri se majke ovdje sastaju: Ko god nam došo da ambare izaspe, i torove da nam pune razaspe, i krcata da nam ulišta posasne, i da pogasne ognjišta - a i loza mu od kletve ne pomrla - djeca će mu zalud ovud skitati i za kosti pitati, jer će ovdje, gdje je samrt vršaj zavrgla i vršući krvlja liptala, pa na koncu svoju smrt ovrhla, - ko krv danas, sutra med proliptati, med i mlijeko djeci našoj do grla, - zemlja će nam u sunce prociktati!
Bio je to zbor preživjelih autentičnih Srđana, Mrđana i Mlađena koji su sa zastalim grčem na licu slušali poziv na osvetu Majke Stojanke.
Smotra na Paležu spada među najvažnije događaje u razvitku 2. krajiškog NOP odreda posle ofanzive na Kozari.
Na Paležu je održano savjetovanje štaba Odreda sa štabovima bataljona na kome su komandanti bataljona podnijeli izvještaj o brojnom stanju i borbenoj gotovosti svojih jedinica Moralno-političko stanje bilo je povoljno. Štab Odreda dao je direktivu da se otpočne sa vojnim akcijama po neprijateljskim jedinicama koje vrše pljačku po opustjelim selima Kozare.
Dvodnevni skup svih jedinica Odreda sa smotrom, političkim i kulturno-zabavnim programom pozitivno je djelovao na sve u vojnom i političkom pogledu i dao veliku moralnu snagu za dalje borbe protiv neprijatelja. Nastavljene su, nikad prekidane, bobre partizana za slobodu. . . Ponovo su dušmanske vojske kretale na Kozaru, ali je nikad ne pokoriše. . .
Poslije smotre na Paležu bataljoni su se vratili na svoje terene:
1. bataljon na sektor Bosanski Novi-Dobrljin-Bos.Kostajnica,
2. bataljon zadržao se i dalje u Kozari sa pravcem dejstva prema neprijateljskim posadama u rejonu cesta Prijedor-Knežica-Bosanska Dubica-Dubička ravan,
3. bataljon stacionirao se u rejonu Bukovice sa pravcem dejstva prema bosanskogradiškom i dijelu bosanskodubičkog područja,
4. bataljon nalazio se u rejonu Maslin-Bair, orijentišući svoje snage prema području prijedorskog sreza. (404, 799)
Već u avgustu otpočele su prve akcije na neprijateljske snage.
20. avgusta 1942. godine ometano je popravljanje pruge Prijedor — Sunja. 2. krajiški NOP odred imao je 1, 2. i 3. bataljon i četu Udarnog bataljona. Borci 2. KNOP odreda postavljali su zasjede i sprečavali pljačku neprijatelju po napuštenim potkozarskim selima. Ubijeno je 9 neprijateljskih vojnika.
Zbog reorganizacije i sređivanja jedinica, 2. krajiški NOP odred u toku avgusta 1942. godine nije preduzimao znatnije akcije protiv neprijateljskih uporišta. One su se svele na povremene zasjede protiv neprijateljskih odjeljenja koja su patrolirala Kozarom i okolnim selima i pljačkala sve do čega se moglo doći (žito, stoku, namještaj, usjeve, voće itd.).
Kroz logor u Jastrebarskom za 100 dana postojanja prošlo je 3336 djece od 1 - 14 godina starosti, dopremljeni u grupama od 12, 13, 14. i 31. jula, zatim od 5. i 15. avgusta 1942. godine iz Stare Gradiške, Jablanca, Mlake i Gornje Reke. (275,280) Djeca su transportovana potpuno gola. Ličila su na kosture, naročito ona djeca koja su dolazila iz Stare Gradiške. Isticale su se utonule oči, ispadali su im zubi, čitave čeljusti, imala su proliv, a većina je bolovala od zaraznih bolesti (difterije, tifusa, ospica, difterije nosa i ždrijela itd.).
26. avgusta 1942. godine borci 4. kordunaške brigade, pod komandom Nikole Vidovića, zauzeli su Jastrebarsko i iz logora oslobodili 900 zdravije i odraslije djece sa Kozare. Djecu su odveli na Kordun i dalje u Bosnu gdje su smještena u dječjim domovima na oslobođenom području. (275,281)
Iz logora 1637 djece uzeli su građani Zagreba, Jastrebarskog i seljaci iz okolice, dok je 500 djece bilo kolonizirano na Caritosu. U zgradi je ostalo oko 300 djece koji su dočekali oslobođenje 1945. 27. avgusta 1942. godine u jutarnjim časovima neprijatelj je iznenada napao logor čete 4. bataljona 2. krajiškog NOP odreda u rejonu Maslin-baira. Neprijatelj je odbijen. Ubijeno je 10, a ranjeno 7 neprijateljskih vojnika. Iz čete Udarnog bataljona poginula su 2 borca, a 1 je ranjen. (275,292)
Četvrti bataljon 2. krajiškog NOP odreda se nalazio na logorovanju u rejonu Maslin-baira (k.691), a neprijatelj je nastupao od sela Božića (k. 658). Odred počinje sa većim vojnim aktivnostima.
Mira Cikota, sekretar Mjesnog komiteta KPJ za Prijedor, koja je uhvaćena na Kozari tokom ofanzive, javno je obješena 27. avgusta 1942. godine na gradskoj pijaci u Prijedoru.
28. avgusta 1942. godine ustaška policija uhapsila je 184 aktivista NOP-a i većinu internirala u koncentracione logore.
U drugoj polovini avgusta 1942. godine vodile su se borbe oko Banjaluke. Štab banjalučkog zdruga više puta se obraćao generalu Štalu sa molbom da za odbranu grada uputi sa područja Kozare 1. brdsku diviziju. Partizani svakog časa mogu upasti u Banjaluku. General Štal je odbio molbe štaba banjalučkog zdruga.
Komandant borbene grupe »Zapadna Bosna« znao je, prema svakodnevnim obavještenjima, da su snage partizana zapadno od Banjaluke vrlo jake i očekivao je napad na grad, ali je njemu bilo značajnije područje Kozare sa rudnikom željeza Ljubija, pa je zato odbijao ma kakvo povlačenje snaga sa Kozare.
28. avgusta 1942. godine u sukobu sa 2. četom 4. bataljona neprijatelj je imao 10 mrtvih i 7 ranjenih, dok je 2. četa imala 2 mrtva i 1 ranjenog borca.
28. avgusta 1942. godine na molbu vlade Nezavisne Države Hrvatske, komandant Srbije general Bader naredio je generalu Štalu da za odbranu Banjaluke uputi 1. brdsku diviziju sa po-
nalaze vrlo jake snage partizana, koje su aktivne i uništavaju mnoge patrole jačine voda do čete, kao i manje posade.
Komandant Bader nije ponovio naređenje.
Neprijatelj je sa područja Kozare svakodnevno slao izvještaje o borbenoj aktivnosti partizana i u svima je pisao da je broj partizana na području Kozare sve veći, zbog čega su posjednuti dijelovi područja sve ugroženiji.
U izvještaju zapovjednika pozadine Zapad bojnika Hajma (Heima), dostavljenog zapovjedništvu banjalučkog zdruga izvodno, navodi se sljedeće: »29. avgusta 1942. godine iz Uštica je u tri transporta izvučeno 1175 djece, a iz Prijedora svega 72.« (275,277)
31. avgusta 1942. godine radio-stanica »Slobodna Jugoslavija« objavila je sljedeće: »Štab partizanskih odreda koji se bore na planini Kozari poslao je Vrhovnom štabu izvještaj o zvjerskom teroru okupatora i njegovih plaćenika ustaša i četnika prema mirnom seoskom stanovništvu ovog kraja.
Za vrijeme ofanzive njemačkih, ustaških i četničkih jedinica fašisti su strijeljali preko 16.000 muškaraca, žena i djece. Mnoga su sela potpuno spaljena. Sedamdeset hiljada stanovnika Kozare i okoline odvedeno je u koncentracione logore. Čitava teritorija na području Kozare pretvorena je u pustinju.«
VŠ NOP i DV Jugoslavije izdao je proglas narodu Bosanske krajine u kome ga poziva da stupi u redove NOP i DV Jugoslavije i povede još odlučniju borbu protiv okupatora i kvislinga.
3. septembra 1942. godine borci 3. čete 3. bataljona 2. KNOP odreda dočekali su neprijateljsku kolonu kod Moštanice, koja je iz Dubice pošla u pljačku opustošenih sela. Zarobljena su 2 neprijateljska vojnika i 5 pari konja sa opremom. Pljačkaši su strijeljani. (275,293)
6. septembra 1942. godine borci 2. čete 3. bataljona 2. KNOP odreda zarobili su 3 domobrana u selu Sreflijama sa njihovom opremom. Zarobljeni domobrani pripadali su 6. satniji 2. bataljona 5. domobranskog puka. (275,293)
7. septembra 1942. godine borci 2. čete 3. bataljona 2. KNOP odreda dočekali su neprijateljsku patrolu jačine 6 vojnika. Dva neprijateljska vojnika su ubijena, 2 zarobljena, dok su 2 uspjela da pobjegnu. Zaplijenjena su 2 karabina, oko 100 metaka, 2 konja sa kolima i druga oprema.
9. septembra 1942. godine zasjeda 3. bataljona 2. KNOP odreda napala je začelje neprijateljske kolone jačine 250 Nijemaca, koji su kretali sa Mrakovice prema selu Vojskovi. Zaplijenjena su 2 karabina, 1 puškomitraljez, 2 para konja i nešto sanitetskog materijala. Kada se glavnina neprijateljske kolone, ojačana sa jednom satnijom i bacačem iz sela Pucara, vraćala za Mrakovicu, naišla je ponovo na zasjedu 3. bataljona 2. KNOP odreda. Ubijeno je i ranjeno 23 neprijateljska vojnika. (11,249 i 275,293)
9. septembra 1942. godine u izvještaju banjalučkog gorskog zdruga se kaže:
»Poslije čišćenja glavne partizanske snage su uništene, ali njihov dio, tzv. njihova elita na čelu sa vođama, našla je načina da se sakrije i sada ponovo stupaju u akciju. Partizanske grupe, koje su bile raspršene, sada se ponovo organizuju i poćinju sa napadajima. Pitanje Kozare nije definitivno riješeno. Radi ovoga sigurnost u području Kozare i Prosare nije povoljna i radovi na pripremanju žetve moraju se vršiti sa dovoljnim osiguranjima i obazrivo. Da bi se stanje popra-vilo, potrebno bi bilo: ili povesti akciju čišćenja sa najmanje 4-5 bojni, ili sve stanovništvo iz ovoga područja ukloniti u logore i tako onemogućiti partizanima prehranu, dobijanje izvještaja o kretanju vojske itd. Za čišćenje nedostaju potrebne snage, pa ostaje da se stanovništvo ukloni i na taj način oteža akcija partizanima«. (275,294)
11. septembra 1942. godine jedan vod 1. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda oslobodio je 55 zatočenika, uglavnom mladih i starih žena iz Srema, koje su pod stražom ustaša kao zatočenici iz Jasenovca skupljali plodove ljetine po pustim selima Knešpolja. Ubijen je 1 ustaša i zaplijenjena dva para konja sa kolima. Oslobođeni zatočenici bili su članovi partizanskih porodica i aktivnosti pokreta otpora iz sremskih sela ispod Fruške gore. Većina zatočenika bila je iz sela Divoša. Pet djevojaka (Dušanka Krstić, Kosana Krstić, Kosara Popović, Vida Vladisavljević...) prijavile se dobrovoljno u jedinice 2. bataljona, od kojih su dvije poginule u borbama na Kozari. Ostali su preko slavonskih partizana prebačeni u Srem.
Istoga dana patrola 2. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda oslobodila je još jednu grupu zatočenika iz logora Jasenovac. Tom prilikom zarobljeno je 6 neprijateljskih vojnika koji su čuvali zatoćenike. Zaplijenjeno je 6 pušaka i 300 metaka, 10 pari konja i druge opreme.
3. četa 2. bataljona 2. KNOP odreda dočekala je neprijateljsku kolonu u selu Kadin Jelovac i ubila 25 ustaša i Nijemaca. Zaplijenjeno je 8 pušaka, 23 grla krupne stoke, koju su ustaše i Nijemci opljačkali. Uništena 4 neprijateljska vozila. Do sredine septembra 1942. godine 2. krajiški NOP odred je ponovo narastao na 1100 ljudi, naoružanih sa 940 pušaka i 40 puškomitraljeza. Odred se prilično oporavio od velike ljetne fašističke ofanzive. U pogledu odjeće i obuće stajao je još uvijek loše, jer je oko 40% boraca imalo najpotrebniju odjeću i obuću, dok je 60% imalo nešto odjeće, ali je bilo sa slabom obućom. (11,249) U prvoj polovini septembra 1942. godine u samom Sisku odvojeno je od majki, koje su odvedene na rad u Njemačku, još oko 2000 kozarske djece. (275,278) 15. septembra 1942. godine borci 2. bataljona 2.KNOP odreda zapazili su izvjesne kolićine sijena, slame i pšenice koju je neprijatelj spremao za izvoz. Borci 1. bataljona 2. KNOP odreda rastjerali su grupu radnika koji su u šumi Jelovači sjekli drva za šumsku upravu u Prijedoru. Noću između 16. i 17. septembra 1942. godine 2. četa 1. bataljona 2. KNOP odreda zarobila je 22 žandara u selu Brkićima kod Lješljana i zaplijenila 22 karabina i 1200 metaka. (275,293) Iste noći patrola 1. čete 1. bataljona 2. KNOP odreda dočekala je 7 žandara kod Vranića; 4 žandara su ubijena, 2 zarobljena, a 1 žandar je pobjegao. Iste noći napadnuta je oružnička postaja Lješljani. U Dobrljin je pobjeglo 5 oružnika te postaje, od kojih je 1 ranjen. U jednom ustaško-domobranskom izvještaju piše i ovo: »Jedna jača ophodnja upućena iz Knešpolja pravcem: Kriva Rijeka-Vrbašnica, napadnuta je i opkoljena od jačih partizanskih snaga kod groblja u selu Kriva Rijeka. Upućena pojačanja...« 17. septembra 1942. godine borci 1. i 2. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda odbili su napad neprijatelja na selo Košuću. Ubili su 4 neprijateljska vojnika. Oteta je sva opljačkana stoka od neprijatelja. Neprijatelj je išao da pljačka i pali napuštena sela i u tome je spriječen. U jednom ustaško-domobranskom izvještaju piše: ».. .17. septembra 1942. godine oko 7,30 sati napadnuta je oružnička postaja Marini, u blizini željezničke stanice Gornja Dragotinja, od strane partizana kojih je bilo oko 100 do 150. Nestala su 4 oružnika. Oko 8 sati na istom mjestu napadnuta je motorna desetina sa njemačkim vojnicima... Upućene su jače potjere. Partizani su se povukli u pravcu sela Marini i po izjavi jednog seljaka sobom su vodili vezanog jednog oružnika. Oko 16 sati od Gornje Dragotinje ka selu Marini upućeno je oko 90 ustaša i Nijemaca. Kod sela Marini sačekani su iz zasjede i u toj borbi su imaji 2 mrtva i 9 ranjenih. Ophodnja upućena iz Dobrljina primijetila je u selu Gornje Vodičevo oko 10 naoružanih partizana, koji su se povukli prema Pastirevu...« 18. septembra 1942. godine borci 1. bataljona 2. KNOP odreda vodili su borbu sa ustašama, domobranima i žandarima u šumi Karan. Neprijatelj je imao veći broj mrtvih i ranjenih. Zarobljena su 62 domobrana, među kojima 2 oficira. Zaplijenjeno je 55 pušaka, 4 puškomitraljeza, 4000 metaka i druge opreme. (275,293 i 290,250) U ovoj borbi Odred je imao 1 poginulog i 4 ranjena borca. Noću između 19. i 20. septembra 1942. godine jedan vod 2. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda, na čelu sa komandirom voda Dušanom Bašićem, sačekao je jedan kamion sa ustašama u selu Komlencu na cesti Bosanska Dubica-Kostajnica i ubili 12 ustaša. (275,293) Noću između 19. i 20. septembra 1942. godine udarna desetina 2. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda spalila je mostove na rječicama Mlječanici i Komlencu na cesti Bosanska Dubica-Bosanska Kostajnica i Bosanska Dubica-Prijedor. Akcije su se razvijale planski u cilju sprečavanja pljačke, kontrolisanja terena, uznemiravanja i iznurivanja neprijatelja. One su imale veliki moralni uticaj na narod i borce, jer je neprijatelj bio razvio živu propagandu o uništenju kozarskih partizana. (11,250) Borci 2. čete 2. bataljona 2. KNOP odreda sakupili su doseljenike koji su nedavno došli iz Hercegovine, upoznali ih sa ciljevima NOB i upozorili da napuste potkozarska sela, što su oni odmah prihvatili. 20. i 21. septembra 1942. godine održano je okružno partijsko savjetovanje u Jelovom Jarku, iznad sela Maglajaca, u Kozari, pri štabu 2. bataljona. Na savjetovanju je bilo 55 delegata sa terena i iz četa i bataljona 2. KNOP odreda iz svih ćelija KPJ. Cilj ovog savjetovanja bio je da se izvrši detaljna kritička analiza rada i držanja komunista za vrijeme fašističke ofanzive u junu i julu 1942. godine na Kozari, u kojoj je izginulo mnogo divnih komunista, kako bi se izvukle odgovarajuće pouke za budućnost. Evo nekih zaključaka tog savjetovanja. »Poslije velikih uspjeha 2. KNOP odreda u maju 1942. godine nisu izvršene pripreme za fašističku ofanzivu. Štabu Odreda date su kritičke zamjerke o neobavještenosti o stanju neprijatelja i sporom preduzimanju mjera, kao i zbog vođenja frontalne borbe. Partizani ne mogu vršiti frontalni rat nego iznenadne udare. Zbog ovih grešaka nanešeni su teški gubici narodu i Odredu. Narod je bježao pred neprijateljem i sklanjao se u Kozaru. Neprijatelj je sve stanovništvo ubijao ili gonio u ropstvo. Borci su se herojski borili. Bilo je sjajnih komandovanja; uništavane su bojne, pa čak i zdrugovi. Izbačeno je iz štroja preko 7000 mrtvih, ranjenih i zarobljenih neprijateljskih vojnika. To su sjajne pobjede. Uništavanje bojni na Patriji nije iskorišćeno za prelaz na slo-bodnu teritoriju Grmeča. Ovo je krivica štaba Odreda i Okružnog komitata KPJ za Kozaru. Nije bilo jedinstvene komande Odreda. Najstrašnija tragedija koja se odigrala u Kozari je stradanje oko 500 ranjenika. Odvedeno je 68.900 stanovnika u logore. Naša pozadina bila je partizanima odana do kraja. Narod je sve davao svojoj vojsci. Bratstvo i jedinstvo bilo je glavni zadatak, a stečeno je u krvi naroda Kozare. Pozadina je gledala u svoje borce kao u najbolje svoje sinove. Sjećate li se onog slučaja kada majka, sakrivajući se, ranjena od topovske granate, natjerana od odbornika da se previje u bolnici, odbija pomoć: »Nemojte, djeco, stidim se da ja trošim medicinu, to treba borcima«. (293,179) Kad smo pod pritiskom nadmoćnijih neprijateljskih snaga napuštali front, narod je uzvikivao: »Samo se vi spasite, a sa nama šta bude.« U ovoj borbi partizani su dali niz primjera kako narodni heroji umiru za slobodu svoga naroda. Takvo junaštvo može praviti onaj čovjek koji zna da se bori za pravednu stvar. Mjesto proboja je pravilno izabrano. Proboj je zakasnio. Nije predviđen plan povlačenja ako proboj ne uspije. Prebacivanje štaba Odreda iz Kozare je greška. Sem genocida nad kozarskim stanovništvom izvršena je i pljačka imovine kozarskih seljaka. Ustaše su otjerale svu stoku. Stoka se prikupljala u sabirališta u Orahovu, Ivanjsku, Kozarcu i Omarskoj. Razvrstana je u dvije grupe za držanje i klanje. Prikupljeno je 25.363 grla stoke, i to: goveda 16.352, konja 2408, koza 541, ovaca 4313, svinja 1749 komada (293,181) Ustaše su sa opustošenih imanja otjerali pšenice 2.117,77 d, zobi 637,07 d, raži 65,04 g, ječma 9,71 g, prosa 4,87 g, kukuruza 5,858,77 d krompira 526,36 d pasulja (graha) 350 d, šljiva 2.442,06 g, jabuka 500 d, sijena 83.057,75 g, slame 2.775,58 d. (293,183) Ovu pljačku ustaše su izvršile u potkozarskim selima. Partizanske jedinice sprečavale su pljačkanje ljetine u granicama svoje moći. Tako je razmotrena situacija nakon završetka borbenih dejstava. Postavljeni su zadaci za oživljavanje borbe. Savjetovanje je bilo uspješno, jer je dalo podstreka četama i bataljonima za veću aktivnost u borbi sa neprijateljem. 21. septembra 1942. godine dočekana je jedna satnija ustaša u Podgracima. Ubijena su dva neprijateljska vojnika. (293,174) Od završetka fašističke ofanzive na Kozari u ljeto 1942. godine pa do 22. septembra 1942. godine jedinice 2. KNOP odreda zaplijenile su u borbama preko 200 pušaka, 6 puškomitraljeza i naoružale nove borce. Tako je bilo moguće da se već u septembru 1942. godine formira nova brigada i do kraja rata još dva odreda i dvije brigade. Vojska i narod Kozare dijelili su istu sudbinu i zajednički pružili otpor neprijatelju. (275,504) 22. septembra 1942. godine, po naređenju Operativnog štaba za Bosansku krajinu, od dijelova 2. krajiškog NOP odreda, postrojenih na Paležu u Kozari, formirana je 5. krajiška (kozarska) brigada. Čitav sastav brigade bio je od boraca sa Kozare. Na dan formiranja Brigada je imala 1100 boraca, raspoređenih u 4 bataljona i; naoružana sa 940 pušaka i 40 puškomitraljeza. U njenitn redovima bilo je 200 članova KPJ, 180 kandidata i 249 članova SKOJ-a. Tako je stvorena pokretljivija udarna jedinica, koja je i dalje zadržana na ovom važnom području. Kozara je bila važna za održavanje veze sa Slavonijom, Banijom i 4. odredom. Ona je predstavljala klin u blizini važnih saobraćajnih arterija ND Hrvatske i njenih životnih centara. Po svom formiranju 5. krajiška (kozarska) brigada preduzela je napade na okolna uporišta i komunikacije. Franjo Rubina je napisao tri knjige pod sljedećim naslovom: 1. »Kozara grob partizana«, Zagreb 1942, 2. »Krvave tajne planine Kozare«, Zagreb 1942, 3. »Tri mjeseca pod crvenom zvijezdom«, Zagreb 1943. godine. U sve tri knjige partizane je prikazivao kao bandite, palikuće, ubojice, razbojnike i zlobnike. (275,192) Po osnivanju Brigade Šoša vadi dopisnu kartu iz tašne, adresira je na izdavaća u Zagrebu i šalje. Napisao je: »Za 1500 boraca Pete kozarske brigade pošaljite 1500 primjeraka knjige 'Koza-ra grob partizana'. (164,63) Opet je neprijatelju zaprijetila opasnost od novih napada na gradove i prekidanja komunikacija. Drugi krajiški narodnooslobodilački partizanski odred u toku svoga jednogodišnjeg postojanja predstavljao je brojčano snažnu i dobro organizovanu vojnu jedinicu. Iz njegovog sastava u prvoj ratnoj godini sa Kozare su na druge terene i u jedinice otišli Kozarska proleterska četa u Krajiški proleterski bataljon (113 boraca), Kozarski udarni bataljon u srednju Bosnu (350 boraca), dva bataljona, 3. i 4. sa vodom za vezu i glavninom čete pratećih oruđa (664 boraca) sa Kozare ušlo je u sastav Prve krajiške narodnooslobodilačke udarne brigade prilikom njenog formiranja 21. maja 1942. godine. Dva bataljona (1. i 3.) ulaze u sastav Druge krajiške narodnooslobodilačke partizanske brigade prilikom njenog formiranja početkom avgusta 1942. godine (oko 600 - 700 boraca).
Drugi krajiški NOP odred »Mladen Stojanović« samo u borbama za vrijeme neprijateljske ofanzive na Kozari ljeta 1942. godine izgubio je oko 1500 - 1800 boraca. To je oko 50% boračkog sastava sa kojim je Odred ušao u ofanzivu. Civilno stanovništvo sa bosanskodubičkog, bosanskogradiškog, bosanskonovskog i dijela prijedorskog sreza od oko 70 do 80.000 ljudi, žena i djece pohvatano je i otpremljeno u njemaćko-ustaško zarobljeništvo, u logore smrti. Otpor neprijatelju nije prestao. Za vrijeme ljetne fašističke ofanzive narodnooslobodilački odbori pretrpjeli su velike gubitke. Veći broj odbornika je bio otjeran i ubijen u logorima. Ipak, ostali članovi NOO ponovo su se konsolidovali i nastavili sa radom, iako pod vrlo teškim uslovima, jer su neprijateljske posade zaposjele teren Kozare i Potkozarja. 23. septembra 1942. godine ustaška jedinica, koja je logorovala u selu Palančištu, izvršila je masovni pokolj. Ubijeno je oko 300 žena, djece i staraca. (170,669) Borci 1. čete 3. bataljona 5. krajiške brigade zapalili su 3000 gajbi koje je neprijatelj pripremio za izvoz šljiva iz sela Kijevaca. Dosadašnja istraživanja pokazuju da se obavještajna služba na Kozari institucionalizovala već 23. septembra 1942. godine, odmah nakon završetka savjetovanja. Za prvog obavještajnog oficira 2. krajiškog NOP odreda je postavljen drug Ratko Vujović Čoče, španski borac. (275,406) Sudbina zarobljenika sa Kozare, koji su dospjeli u logor Jasenovac, Staru Gradišku i Sajmište kod Beograda, manje ili više je poznata. U životu su ostali samo oni rijetki pojedinci koji su imali snage i odlučnosti da bjekstvom pokušaju ono što je naizgled bilo gotovo nemoguće. Kao karakterističan slučaj, navešćemo samo jedan detalj iz potresne priče Sime Kotura, zarobljenog borca 1. čete 2. bataljona 2. krajiškog NOP odreda, o njegovom bjekstvu sa gubilišta iz Gradine kod Jasenovca. Tu su 19. septembra 1942. godine njih 450 ustaše izdvojile, a zatim prebacile skelom na desnu obalu Save u selo Gradinu. Noć su proveli u žici, a sutradan su gledali kako internirani Cigani za njih kopaju rake. Za sve to vrijeme ustaše su kundačile osuđene na smrt. Na dan 24. septembra 1942. godine kada su ih poveli na strijeljanje, zaorila se gromko »Ura« i nastao je opšti metež. Ljudi su goloruki nasrnuli na ustaše. Mnogi internirci su poginuli, Kotur je sa jednim drugom uspio pobjeći i probiti se na Kozaru. Na sličan način izbjegli su smrt u jasenovačkom paklu Omer Melkić, politički komesar čete 2. bataljona 2. KNOP odreda; Dušan Đulum, radnik iz Visokog; Ljuban Bosiočić i Miloš Bursać iz sela Pobrđana kod Bosanske Dubice i još neki drugi rijatki pojedinci. (293,167)
25. septembra 1942. godine u izvještaju štaba Odreda kaže se: »Naše akcije razvijaće se planski na liniji sprečavanja pljačke sa našeg terena, kontrolisanja terena, a Odred će se osposobiti za izvođenje operacija. Ovaj sektor je neobično važan, kako i vi sami naglašavate, i vojnički i politički, te stojimo na stanovištu da je potrebno da vojnički djelujemo na ovom terenu. U slučaju zaokružavanja, mi imamo u vidu vaš prijedlog o proboju u pravcu naših većih snaga. Ta vaša odluka bila bi rezultat najteže situacije.« (275,292) Samo za tri mjeseca, od 26. juna do 26. septembra 1942. godine, izvedene su 1042 saboteže i prepadi. Dejstvo naroda i vojske s Kozare i prodor brigada u Bosansku krajinu slivao se u jednu opštu ofanzivu protiv neprijatelja. U tom treba posmatrati i svojevrsni fenomen Kozre po broju angažovanih snaga neprijatelja, po vremenu trajanja i po rezultatima akcija partizana. (275,508) 27. septembra 1942. godine čete 4. bataljona 5. krajiškog brigade odbile su napad neprijatelja iz Prijedora prema Maslin-Bairu. Ubijeno je 10 i ranjeno 7 neprijateljskih vojnika. Noću između 27. i 28. septembra 1942. godine 4. i 5. četa 1. bataljona 5. krajiške brigade zarobile su 12 žandara u selu Podoškoj, 5 domobrana u selu Petrinji, jednog žandarmerijskog narednika u selu Bačvanima. Zaplijenjeno je 15 pušaka, 2 para konja sa kolima, nešto municije, 18 pari odijela i drugo. Na sastanku 27. i 28. septembra 1942. godine Oblasni komitet za Bosansku krajinu dao je sljedeću ocjenu o radu partijske organizacije na Kozari. Okružni komitet uspio je da partijska organizacija okupi najšire mase u narodnooslobodilačkoj borbi i da zaista rukovodi čitavim narodnim pokretom. Zbog takvoga ispravnog rada veliki je ugled partijske organizacije u narodu. Partija je od prvog dana ustanka naročitu pažnju poklanjala političkom radu u vojsci. U jednom pismu Oblasnog komitata u vezi sa radom Partije u vojsci kaže se: »Rad u vojsci treba pojačati dodjeljivanjem u vojsku najboljih naših drugova, jer je rad u vojsci danas najvažniji sektor partijskog rada, zato što se nalazimo u svakodnevnoj ogorčenoj borbi protiv neprijatelja i što je u vojsci okupljeno ono što je najbolje u našem narodu.« (11,158) U četama su od početka formirane partijske ćelije. Pored komandira četa postavljeni su i politički komesari. Komesar je ravnopravan sa komandirom, piše u izvještaju. 28. septembra 1942. godine borci 1. čete 2. bataljona 5. krajiške brigade na Kruškovcu su zaplijenili 2 para volova zajedno sa kolima, vlasništvo ustaše Kravosa. 29. septembra 1942. godine borci 2. i 4. bataljona 5. krajiške brigade postavili su zasjedu na Bubenu, Kruškovcu, Grabovcu, Komlencu, Dvorištu, sa osiguranjem na Stražini, Milanovića brdu i Pogleđevu. Sve su ove zasjede (sem one na Kruškovcu) vodile žestoke borbe sa ustašama koji su išli u pljačku. Na zasjedu na Bubenu naišli su pljačkaši koji su dočekani iz oružja. Ubijena su 4 ustaša, a zaplijenjeno je 13 volova, 5 krava i 4 konja. Na Komlencu je ubijeno 9, a u Dvorištu 15 ustaša. U ovim borbama ubijeno je 28 ustaša. Oživjela je aktivnost na cijelom području Kozare. U izvještaju štaba 714. njemačke pješadijske divizije, odjeljenje 1 c, od 30. septembra 1942. godine, u tački 8 stoji: »Borbe na Kozari su opširno obrađene u engleskoj i' američkoj štampi. Iz toga se vidi koliku važnost pridaju neprijatelji zapadnom bosanskom području.« (Arhiv V.I.-kat.9., reg.broj 3/8-a) Tako je stvorena velika slobodna teritorija, a u septembru 1942. godine formirana je i 5. kozarska brigada, tamo gdje su Nijemci smatrali da je ugušena svaka pomisao na borbu. U septembru 1942. godine se obnavljaju neki seoski i opštinski NOO-i. Obnavljaju se i partijske organizacije Kozare. Aktivnost partizana primorala je neprijatelja da već početkom septembra pomišlja na ponovo »čišćenje« Kozare. U septembru 1942. godine konstatuje se da sigurnost Kozare i Prosare prethodnom operacijom nije definitivno riješena i da u sklopu opštih dejstava Vermahta u jesen 1942. godine treba preduzeti i jednu akciju »čišćenja« Kozare, kao i uklanjanje iz nje preostalog dijela stanovništva, kako bi se što više otežao položaj partizana. 3. oktobra 1942. godine borci 3. čete 2. bataljona 5. krajiške brigade dočekali su neprijatelja u selu Kadin Jelovac i ubili 25 ustaša i Nijemaca. Zarobljen je 1 oficir, 1 domobran i 18 civila. Zaplijenjeno je 8 pušaka, 23 grla goveda, 1 par konja sa kolima, uništena 4 kamiona. Ovim dočekom spriječena je pljačka na koju su ustaše bile povele oko 1000 civila. Brigada nije imala gubitaka. 3. oktobra 1942. godine 3. oružnička pukovnija javlja da su na putu Pucari-Bosanska Dubica partizani napali ustaše. Istog dana je 2. bataljon 5. KNOU brigade izvršio napad na položaje 17. satnije 10. pješačke pukovnije i 1, satnije 5. ustaške bojne, oko k. 109, 4 km jugoistočno od Bosanske Dubice. Neprijatelj je uz velike gubitke zadržao svoje položaje, iznenađen aktivnošću snaga NOV na Kozari. Zbog sve veće aktivnosti partizana u vremenu od 18. septembra do 5. oktobra 1942. godine povukle su se sa područja Kozare i Prosare postaje: Marini, Jelovac Brdo, Maglajci, Grbavci, Suvaja, Severovo, Gornje Sreflije i Jablanica. Postaje su bile svakodnevno izložene napadima partizana i nisu mogle obavljati oružničku službu, a doprema hrane bila je onemogućena. Od vojnika prikupljenih sa svih postaja pojačane su ostale ugrožene postaje, osobito one na putu Bosanska Dubica-Bosanska Gradiška. Iz dosadašnjih događaja jasno izlazi da se oružničke postaje u ugroženim krajevima ne mogu održati bez jakih domobranskih postaja. Postaje na putu Bosanska Dubica-Bosanska Gradiška (Međeđa, Orahova i Bistrica) i pored čestih napada zasad su se mogle održati, jer u svakom mjestu su imale veća ili manja odjeljenja domobrana i ustaša koji su osiguravali radove na pribiranju plodova. Čim se ova odjeljenja dignu, neće se moći održati ni ove tri postaje. Ovo će osobito teško pogoditi Orahovu, gdje ima oko 2000 stanovnika katolika i Muslimana, koji će morati bježati sa odlaskom ustaša i oružnika. Osim postaja na obroncima Kozare i Prosare postoje još samo dvije postaje: u Knešpolju (sjeverno od Prijedora) i u Gornjim Podgracima (jugozapadno od Bosanske Gradiške). Obje ove postaje oslanjaju se na domobranske posade koje su u istim mjestima. Stanje javne sigurnosti je ozbiljno ugroženo i svakog dana se pogoršava. Po prikupljenim podacima, danas se u Kozari i Prosari nalazi oko 1500 naoružanih partizana. Oko Božića će ih sigurno biti i do 2500, i oni će uništiti domobranske posade u Kozari. »Sad su partizani rješeniji na borbu nego prije. Oslobođeni su ogromnog broja žena i djece u tom prostoru, koji su im prije bili samo na smetnji...« 6. oktobra 1942. godine borci 1. bataljona 5. krajiške brigade dočekali su neprijateljske snage iz Bosanskog Novog i povratile ih nazad. 7. oktobra 1942. godine zasjeda 3. četa 2. bataljona 5. krajiške brigade dočekala je jače neprijateljske snage koje su nastupale iz Bosanske Dubice prema Komlencu. Ubijeno je 15 neprijateljskih vojnika. Iz Kostajnice je stigla pomoć napadnutim ustašama u Komlencu. Borci 1. čete 2. bataljona 5. krajiške brigade dočekali su neprijatelja u selu Dvorištu, uništili 1 kamion, ubili 1 oficira i 15 njemačkih vojnika. Borci 4. bataljona 5. krajiške NOU brigade izvršili su napad na posadu mosta na rijeci Mlječanici (9 km J-Z od Dubice). Neprijatelj je uputio hitnu pomoć, ojačan bataljon Nijemaca i ustaša iz Prijedora, koji je naišao na zasjedu kod sela Mirkovca (11 km J-Z od Bosanske Dubice). Poslije kratke, ali žestoke borbe bio je odbačen nazad u Prijedor. U toj borbi ubijeno je 20 i zarobljeno 92 neprijateljska vojnika. (11,252) 8. oktobra 1942. godine iz zasjede 1. i 2. četa 3. bataljona 5. krajiške brigade dočekala je neprijateljsku kolonu na putu Bosanska Dubica-Mrakovica i ubila 1 njemačkog podoficira i 5 vojnika. (11,252) Vijesti o Kozari su dospjele i u Sjedinjene Američke Države. Listovi naših iseljenika »Slobodna reč« i drugi redovno su prenosili vijest Radio-stanice »Slobodna Jugoslavija«, pa tako i vijesti o Kozari. Jugoslovenski informativni centar u Njujorku u biltenu namijenjenom američkoj štampi, 9. oktobra 1942. godine, donio je izvod iz jednog lista NDH, u kome očevidac opisuje kako je izgledala ova oblast nakon borbi: »Poslije Dubičkog polja put je izriven, mostovi su srušeni, polje pogaženo. Što se više odmiče, slika postaje sve užasnija. Nailazimo na popaljene kuće, potpuno razorene i opustošene. Usput susrećemo stoku kako luta, kao i živinu. Bezbrojni volovi, krave, konji, svinje... razbaškarili su se po opustošenim poljima i uništavaju žetvu i voće... Međeđa je bilo nekad veliko i vrlo bogato selo. Danas je ono opustilo; u njemu ne nalazimo ni žive duše i podilaze nas žmarci pred ovim praznim i opljačkanim kućama.« (275,418) I u Londonu su poznavali razvoj borbe na Kozari, stradanje naroda i teške posljedice. Ali o tom javnost nije upoznata. U Velikoj Britaniji još se smatralo da su vijesti Radio-stanice »Slobodna Jugoslavija« neprihvatljive. (275,419) 12. oktobra 1942. godine borci 2. čete 3. bataljona 5. krajiške brigade vodili borbu sa neprijateljem i ranili 2 neprijateljska vojnika. Borci 1. bataljona 5.krajiške brigade srušili su željezničku prugu između Gornje i Donje Dragotinje. Poslije opravke pruge neprijateljski vozovi su išli samo dnevno, i to uz pratnju tenkova. 13. oktobra 1942. godine borci 1. bataljona 5. krajiške NOU birgade zarobili jednog domobrana blizu Bosanske Kostajnice. Borci 1. bataljona 5. krajiške NOU brigade dočekali su kolonu od 58 Nijemaca i ustaša blizu sela Ravnice i protjerali ih za Bosanski Novi. Ranjeno je 6 neprijateljskih vojnika. Čete i bataljoni su u vremenu od smotre na Paležu (19. VIII 1942. godine) pa do sredine oktobra 1942. godine izveli ukupno 27 akcija i izbacili iz stroja oko 200 neprijateljskih vojnika i oficira i zaplijenili 128 pušaka, 6 puškomitraljeza i dva automata. Akcije su uspješno izvođene na neprijateljske posade koje su ostavljene na području Kozare poslije ofanzive. (275,292) Vijest o ponovnom oživljavanju borbi na Kozari objavila je »Slobodna Jugoslavija«. Ustaška propaganda je i dalje uporno proturala vijesti o uništenju Kozare. I dalje je rasturana brošura »Kozara grob partizana«, tako da je Šoša uputio dopis ustaškoj komandi u kome je tražio 1500 primjeraka sa svojih 1500 partizana. (275,292) Borbena aktivnost 5. krajiške brigade govorila je rječitije od svake propagande da kozarski partizani nisu uništeni i da su članci u ustaškoj i njemačkoj štampi o potpunom uništenju gola izmišljotina. Predlagan je zajednički napad sa slavonskim partizanima na Jasenovac, Dubicu i Gradišku. Politički je bilo najkorisnije likvidirati Jasenovac, a vojnički Dubicu. Neprijatelj, bijesan zbog aktivnosti partizana, brzo je reagovao. Analizirajući učestale napade partizanskih jedinica sa Kozare, njemačka komanda odlučuje da preduzme mjere čišćenja Kozare. 16. oktobra 1942. godine general Štal, komandant 114. pješadijske divizije, izdaje zapovijest za operaciju »Kozara«, protiv partizanskih snaga na planini Kozari. Za operaciju »Kozara« general Štal, komandant 714. pješadijske divizije, 16. oktobra formirao je borbenu grupu »Hofman« koja je trebalo da 19. oktobra 1942. godine otpočne napad na Kozaru u sljedećem sastavu: a) njemačke jedinice ili snage Vermahta: štab borbene grupe »Hofman« 2. bat. 721. pp (bez 5 čete); 3. bat. 721. pp sa 9,11. i 12. četom; 3. bat. 741. pp; 3. i 4. bataljon 661. art. diviziona; pionirska (inž.) četa 714. divizije;dijelovi 741. dopunske kompanije (2 pomoćne radio-skupine i 2 skupine za postavljanje telefona); štab Dinaf 713; dijelovi motorizovane kolone 741. i 713. mot. kolone; bataljon vazduhoplovnih snaga iz Badena, pojačan sa 1. bataljonom 5. brdske domobranske brigade; troja ambulantna kola. Ova njemačka borbena grupa jačine ojačanog puka brojala je oko 2600 oficira, podoficira i vojnika Vermahta, a kao pojačanje pod njenu komandu stavljene su i ustaško-domobranske jedinice. b) ustaško-domobranske jedinice: ojačan 1. bat. 5. brdske brigade; 4. bataljon 3. brdske brigade; 2. bat. 5. pp sa 7. i 8. četom; komanda pozadinskog područja sa 5. i 6. četom; 1. bataljon 5.pješ. puka sa 18. i 22. četom; 1. bat. 10. pješ. puka; 1. i 3. četa 11. pješ. puka; 2. bat. 4. art. divizina; 3, baterija 2. art. div.; zapr. odjel: ustaški bataljon Devčić. Brojno stanje ova 4 bataljona, 6 četa i 2 baterije ustaša i domobrana iznosilo je oko 3.500 vojnika. U operaciji »Kozara« ukupno je bilo angažovano oko 6000 do 6500 pripadnika vermahta (Nijemaca), ustaša i domobrana. Zadatak borbene grupe »Hofman« bio je da, počet od 19. novembra 1942. godine, uništi partizanske snage u rejonu Gornji Podgraci-Bos. Dubica-Prijedor-Kozarac. (275,295) 17. oktobra 1942. godine dijelovi njemačke borbene grupe »Hofman«, koji su se nalazili u Prijedoru (3. bataljon 721. puka i jedan italijanski bataljon), i dijelovi 3. gorskog zdruga iz Bos. Novog (2. bojna 3. zadruga, 1. bojna 5. gorskog zdruga, 2. i 3. baterija iz 661. artilj. puka) zauzeli su položaje na desnoj obali donjeg toka Sane od Prijedora do Bosanskog Novog. Zatvorili su sve prelaze preko rijeke koji vode sa sjevera, iz oblasti Kozare, i prema jugu, ka Grmeču. Borbena skupina »Sanski Most« (2. bojna 10. pješačke pukovnije sa jednom bitnicom 3. gorskog zdruga) zauzela je prelaze na srednjem toku Sane od sela Vrpolja do Prijedora. Ona je imala da se poveže na sjeveru sa dijelovima grupe »Hofman«. (11,254) 18. oktobra 1942. godine iz Banje Luke upućena je dolinom Vrbasa ka sjeveru jedna bojna radi kontrole prelaza rijeke prema istočnim ograncima Kozare. Nju je podržala 12. četa 741. puka sa 4. baterijom iz 661. ar-tiljerijskog puka iz rejona Ivanjske. 19. oktobra 1942. godine ujutro prije početka ofanzive neprijateljske jedinice oko Kozare hnale su sljedeći raspored; 2.gorski zdrug (5. pješačka pukovnija, 5. i 12. ustaška bojna) na rijeci Uni od Bosanskog Novog do Bos. Dubice za dejstvo glavnom snagom prema zapadnim padinama Kozare, a pomoćnom prema Šamarici; 3.gorski zdrug (10. pješačke pukovnije sa 6. ustaškom i jednom bojnom Petrinjskog, 5. gorskog zdruga) na Uni od ušća Sane do Bosanske Krupe za dejstvo prema grebenu Majdan-planine, u sadejstvu sa 2. bojnom iz rejona Sanskog Mosta; Banjalučki zdrug (11. pješaćka pukovnija, 3. oružnička pukovnija, 2. tjelesna bojna, 1. pri-premna ustaška bojna, 8. ustaška bojna sa 8. artiljerijskim sklopom i 5. lučka bojna) na lijevoj obali Vrbasa imao je zadatak da, braneći prelaze na ovoj rijeci, poduzme nadiranje prema rijeci Sani radi sadejstva u čišćenju terena Kozare; 714. divizija (štab divizije u Banjoj Luci), grupa »Putlic« (1. bataljon 721. puka i jedan divizion 661. artiljerijskog puka) u rejonu Prijedora; grupa »Wedel« (3. bataljon 721. puka i jedan divizion 661. artiljerijskog puka) u pokretu iz rejona Sanski Most ka Prijedoru; 2. bataljon 721. puka i njemački bataljon »Ludvig fon Baden« sa ustaškom bojnom »Devčić« na Savi radi odbrane prelaza od ušća Vrbasa do ušća Une i dejstvo ka Prosari; 741. pješadijski puk 714. divizije nalazio se na sjeveru na lijevoj obali Save. Štab 714. divizije protiv 5. krajiške brigade na Kozari preduzeo akciju borbenom grupom »Hofman« sljedećeg sastava: štab 741, puka, 3. bataljon istog puka, 2. i"3. bataljon 721. puka, bataljon »Ludvig fon Baden« i jedan SS bataljon »Princ Eugen«. Ova borbena grupa, koja je formirana u rejonu Prijedor-Bos. Gradiška-Dubica, u sadejstvu sa ostalim njemačkim, ustaškim i četnićkim snagama iz okolnih uporišta, okružila je Kozaru sa sjeveroistoka i juga. Ove snage prema nekim podacima brojale su oko 30.000 vojnika. Pod komandom štaba njemačke 714. divizije, počele su ofanzivu 19. oktobra 1942. godine protiv 5. krajiške brigade na Ko-zari radi njenog uništenja. (11,254) Njemačka grupa »Hofman« je bila podijeljena u dva dijela (jedan oko Bosanske Dubice, a drugi oko Prijedora). Imala je da prokrstari Kozarom, a sve ostale pomenute snage da zatvore obruč oko Kozare da bi se spriječio proboj 5. krajiške (kozarske) brigade u pravcu Grmeča i onemogućili joj spajanje sa 1. krajiškim odredom. Jedan njihov dio bio je predviđen za koncentrično nadiranje prema Kozari. (11,254) Tako je 19. oktobra 1942. godine glavnina njemačke 714. pješadijske divizije sa domobranskim, ustaškim i četničkim dijelovima (preko 10 bataljona) otpočela koncentričan napad radi ponovnog čišćenja Kozare. 19. oktobra 1942. godine 3. četa 3. bataljona 5. krajiške brigade vodila je borbu sa jakim neprijateljskim snagama kod manastira Moštanice. Ubijeno je 20 neprijateljskih vojnika i zaplijenjen 1 puškomitraljez. Treća oružnička pukovnija javlja da su u selu Moštanici vođene jake borbe sa partizanima. (275,293) 19. oktobra 1942. godine partizanski izviđački dijelovi vodili su borbe radi privezivanja neprijatelja iz rejona Prijedora. U toku tih borbi je bilo utvrđeno da je dolina donjeg toka Sane od Bosanskog Novog do Prijedora posjednuta jakim njemačkim i domobranskim snagama i da se proboj u tom pravcu sa Kozare ka Grmeču ne bi mogao izvršiti bez većih žrtava. U toku ovog dana zapaženi su pokreti Nijemaca i domobrana i sa sjevera, od Dubice prema Kozari. Kad je neprijatelj počeo sa ofanzivom na Kozari; obavještajna služba 5. krajiške brigade imala je sve podatke o namjeri neprijatelja, pa je blagovremeno donijela odluku da na Kozari ostavi samo manje izviđačko-zaštitne dijelove, a da se sa glavninom brigade prebaci za Podgrmeč. Riješeno je da se na Kozari sklone ranjenici. Donesena je odluka da se Drugi, Treći i Četvrti bataljon sa štabom 5. krajiške brigade prebaci za Podgrmeč pravcem: Moštanica-Mednjak (Međeđak)-Palež-rijeka Gračanica-rijeka Mlječanica-Maslin-Bair-selo Božić-selo Gornji Garevci-selo Miljakovci-selo Resavci (Podgrmeč). Prvom bataljonu, koji se nalazio na Karanu, dato je naređenje da pokret prema Podgrmeču izvrši pravcem: Karan-selo Svodna-rijeka Sana-selo Vitasovci-Radomirovac-selo Suhača-selo Rujiška. Mjesto forsiranja Sane prepušteno je izboru štaba 1. bataljona na čelu sa Žarkom Zgonjaninom. (275,295) Trebalo je da izviđačko-zaštitni dijelovi uspore nadiranje grupe »Hofman« sa sjevera iz rejona Bos. Dubice. Istovremeno je u toku prodora sa Kozare preko Gomjenice ka rijeci Sani trebalo obezbijediti bokove prema Prijedoru i Banjoj Luci.
20. oktobra 1942. godine oko 5 časova izjutra, istaknuti dijelovi 4. bataljona 5. krajiške brigade, koji su silazili sa Maslin-Baira južnim padinama Kozare (Laskarskom kosom), izbili su iznenada pred 6. satniju 11. pješadijske pukovnije koja se nalazila oko sela Gornji Garevci (6 km S-I od Prijedora) i s njim se sukobili. I 3. bataljon 5. krajiške brigade sukobio se sa neprijateljem na cesti Prijedor-Kozarac, slomio otpor i zarobio 9 domobrana. (170,670) Pošto je brzo slomljen slab otpor neprijatelja, 4. bataljon 5. krajiške brigade nastavio je kretanje ka jugu, prešao cestu Prijedor-Banja Luka zapadno od sela Kozaruše i do 7 časova izbio pred željezničku prugu Banja Luka-Prijedor, kod kote 142 (4 km J-I od Prijedora). Na tom dijelu pruge nalazila se posada 3. satnije 11. pješačke pukovnije, koja je u magli brzo okružena i uništena, tako da je dalje kretanje preko željezničke pruge i rijeke Gomjenice nastavljeno, neometano od neprijatelja, sve do rijeke Sane. Ovim pravcem su se probili štab brigade, 2, 3 i 4. bataljon 5. krajiške brigade. Tako se 5. krajiška brigada u toku dana 20. oktobra zadržala na desnoj obali Sane u šumi kod sela Miljakovca (sjeverno od Bosanskog Mosta. (11,257) Da bi se olakšalo prebacivanje preko rijeke Sane, jedinice 1. krajiškog odreda vršile su jak pritisak na posadu Sanskog Mosta, i to sa juga iza rejona sela Vrhpolja i sa zapada sa istočnih padina Lisca (tt 807). Ovaj je pritisak prinudio neprijatelja da zadrži sve svoje snage na lijevoj obali Sane, što je znatno olakšalo prelaz rijeke. Peta krajiška brigada je prešla Sanu sjeverno od sela Trnova noću izmedu 20. i 21. oktobra 1942. godine, a 21. oktobra je stigla na slobodnu terito-riju Podgrmeča. (170,670) Kod sela Suhače (7 km S-Z od Sanskog Mosta). Sa brigadom se povu-klo i oko 150 ljudi, žena i djece, i to samo oni čiji bi životi bili kod kuće jako ugroženi. (11,257) Za to vrijeme je grupa »Hofman« izbila do sela Garevci i nastavila čišćenje terena preko Kozare u pravcu zapada, prema rijeci Uni, pretpostavljajući da se 5. krajiška brigada povukla na zapadne ogranke Kozare. Noću izmedu 23. i 24. oktobra 1942. godine 1. bataljon 5. krajiške brigade na čelu sa komandantom Žarkom Zgonjaninom, koji se nalazio na zapadnim ograncima Kozare, izvršio je pokret i napad na dijelove 3. gorskog zdruga kod sela Blagaja, slomio njihov otpor i prebacio se na lijevu obalu Sane. Pri kretanju prema Grmeču 1. bataljon je naišao na neprijatelja kod sela Dolo-vljani (8 km J-I od Bosanskog Novog) i poslije kratke borbe probio se na slobodnu teritoriju Podgrmeča, u sastav 5. krajiške brigade. 24. oktobra 1942. godine bataljoni su smješteni u Maloj Rujiškoj. Tako nije došlo do odlučnih sudara između borbene grupe »Hofman« i 5. krajiške NOU bri-gade. 5. krajiška brigada je na vrijeme otkrila koncentrični napad borbene grupe »Hofman« i vještim manevrom u dva pravca se probila na slobodnu teritoriju Podgrmeča. Može se slobodno reći da su okupatorsko-kvislinške snage ovu operaciju »Kozara« izvodile u prazno. Neprijateljske snage i u ovoj ofanzivi nasrnule su opet na goloruki narod. Noću izmedu 22. i 23. oktobra 1942. godine ustaše su noževima, sjekirama i maljevima poubijale 650 stanovnika, među kojima je 200 djece u selu Palančištu i Gornjem Jelovcu, kod Prijedora. (275,282) Ovo je jedan od najmonstruoznijih zločina koji je za vrijeme drugog svjetskog rata izvršen na Kozari. Pod izvjesnim okolnostima komandant njemačke jedinice u Prijedoru naredio je zvaničnu istragu povodom navedenog pokolja, pa je tako ovaj masakr ostao zabilježen u službenom aktu 3. oružničke pukovnije u Banjoj Luci i zaveden pod brojem 1469 (tajno) od 1. XI 1942. godine. U aktu, upućenom uredu opunemoćenog ministra Turine i Vrhovnom oružnićkom zapovjedništvu, povodom pokolja u Palančištu, piše: »Dana 23. listopada 1942. godine saznalo se je da su ustaše iz Prijedora noću 22/23. listopada 1942. poubijale mnogo pučanstva u selu Palančićtu (5 km sjeverno od Prijedora) bez razlike spola i starosti. O ovome je izvještena oružnička postaja Prijedor, zapovjedništvo njemaćke vojske i feldžandarmerija u Prijedoru. 24. listopada 1942. godine radi istrage izašla je na lice mjesta oružnička ophodnja od 7 momaka pod vodstvom jednog njemačkog častnika. Po dolasku na lice mjesta zvano »Brdo« (pobliža oznaka nepoznata) doznala je ophodnja od jedne žene da su ustaše navedene noći poubijale sve pučanstvo u spomenutom selu i to sve one do kojih su kuća došli.
Tu u blizini ophodnja je došla na jednu njivu, gdje je po izjavi jednog njemačkog vojnika ubijeno 68 žena i djece, a mnogo veći broj muškaraca da je ubijen na drugom mjestu i pokopan.
Utvrđeno je da su sve osobe koje su od strane ustaša zatečene kod svojih kuća pokupljene sa namjerom da će biti odvedeni u sabirne logore. Pošto su pučanstvo pokupili, poubijali su odvojeno žene i djecu, a odvojeno muškarce.
25. listopada 1942. godine određena je ekshumacija leševa. U jednoj jami pronađeno je 62 leša žena i djece. Ubijanje je izvršeno sjekirama i noževima.
Ima nekoliko žena koje su sa bodovima izbodene i izmrcvarene i ostale u životu, od kojih se jedna nalazi u selu Orlovcu, a druga u Palančištu. Pomenute žene pronađene su od seljaka i odnesene njihovoj rodbini.
Njernački časnik utvrdio je koja je ustaška postojba izvršila pokolj i zapovjedio da se ista odmah razoruža.
28. listopada 1942. godine zapovjednik ustaškog sata koji je izvršio pokolj poručnik Batinić pokušao je izvršiti samoubistvo ispalivši sebi iz samokresa jedan naboj u usta. Naboj je ostao u glavi. Isti je prevezen u bolnicu u Banju Luku gdje se i sada nalazi. Istog dana izašla je ophodnja ponovo na lice mjesta da se iskopa i druga jama u kojoj su žene i djeca, a naknadno će se iskopati i treća jama u kojoj su zakopani muškarci.
Feldžandarmerija i naše oružništvo i dalje vode istragu.
Prednje se predaje s molbom na mjerodavnost. Broj žrtava i uzrok pokolja za sada nepoznat.
Zapovjednik pukovnik Viktor Novak« (293,185)
Impresioniran prizorom koji je vidio na licu mjesta, komandir ustaške žandarmerijske stanice u Prijedoru Janez Mihelić o ovom događaju u Palančićtu izjavio je: »Dana 24. listopada 1942. godine pošao je radi provjere na lice mjesta jedan njemački časnik, a kao pratnja sa njime je bio i potpisati sa 6 oružnika. Ima nekoliko žena koje su sa bodežima izbodene i ostavljene žive. Od takvih se jedna nalazi u selu Orlovcu kod Slavka Butonje, a jedna u selu Veliko Palančište kod Munjize. Prva se zove Dara Banović, a druga Marija Milosavljević. Potpisati je ispitivao što se je sve dogodilo, te sam ustanovio da je njemačka komanda preko svojih vojnika jednu rupu otkopala i iz iste izvadila 62 leša žena i djece koji su svi poklani, raznim mukama mučeni, u tijelo im drva zabadana, ženskinji sise rezane, oči vađene i drugim mukama ih patili. Nijedna u toj rupi nije ubijena iz puške, nego na ovakav način. Druge rupe Nijemci nijesu otkopavali, ali se računa da su ih pobili 300 osoba. Ostalo se je sve razbježalo, niko za nikoga ne zna, selo je ostalo potpuno pusto i na sve strane se pljačka. Stoka kao i ostalo je bez ikakvog čuvara, te ista tumara. Juče su ustaše natovarile 6 vagona stoke i otjerali za Banju Luku svinje, ovce i goveda. (293,186) (Arhiv vojno-istorijskog instituta 44/7-2,162)
Podnoseći izvještaj povodom istrage, koju su Nijemci vodili o masakru u Palanćištu i Gornjem Jelovcu, ustaški promidžbeni izvjestitelj pri 8. ustaškoj bojni Bolf zapisao je: »2. sat se nalazio na položajima na podnožju Kozare, kod Palančišta, od kako su svršile borbe na Kozari u kojima je takođe sudjelovao sa čitavom bojnom. 22. u jutro došao je teklić (kurir-primjedba M.P. i D.Ć.) jednom vodu 2. sata sa nalogom zapovjednika Einzot Zetafela (ustmenim), da je potrebno žurno likvidirati sa zarobljenicima, budući da je magla pa bi se zarobljeni-ci kod možebitnog napadaja mogli razbježati. 13. ljudi 2. sata izvršilo je nalog zajedno sa pripadnicima E.S. Kasnije je samo 6 pripadnika 2. sata pomoglo pripadnicima E.S. pokopati lešine.« (Arhiv vojno-istorijskog instituta 4-63,76) Što se u stvari te oktobarske noći zbilo u Palančištu, najvjerodostojnije je ispričala Dara Banović, koja je i danas živa na svom opustjelom ognjištu. Njen lik na malim ekranima vidjeli su milioni gledalaca širom naše zemlje prilikom otkrivanja spomenika na Mrakovici 1972. godine. Dara je tom prilikom uručila Titu poklone po tradicionalnom običaju svoga kraja.
Dara Banović sa 29 ožiljaka od uboda ustaškog noža, preživjela je ustaški pokolj stanovnika sela Palančišta, ali njena djeca — Radoslavka i Bosko — nisu
0 tom svom najstrašnijem doživljaju ona kaže:
»Za vrijeme ofanzive na Kozari sa familijom nijesam bježala u Kozaru, već sam ostala kod svoje kuće. Radila sam kod kuće kao i obično. Ustaše, koje su se tuda kretale, govorile su nam da ne bježimo nikuda, da nam se neće ništa desiti. Mi smo im vjerovali i mislili smo da nam se zaista ništa neće dogoditi. Jedne večeri, bila je mjesečina kao dan, mjeseca oktobra desilo se ono što je najstrašnije. U sam zalazak sunca došle su ustaše u selo. Čini mi se da ih je bilo oko dvadesetak. Kod mene u kuću došla ih je četvorica. Čim su banuli u kuću, strogo su nam zapo-vjedili da treba odmah da idemo, da će nas oni skloniti, jer će noćas doći druga vojska. Kad sam ćela da pokupim nešto stvari i ponesem malo rane, pošto sam imala dvoje male djece, djevojčicu od 4 i sina od 2 godine, ustaša, koji je bio u kući, rekao je da ne treba ništa da nosim, jer oni tamo imaju dosta rane za nas. Moja mala Radoslavka, kada smo pošli iz kuće, zaplakala je govoreći:
'Draga majo, oni će nas pobiti!'
Kad se cijelo selo iskupilo, poveli su nas u zaselak Vučkovića, a zatim su nas odveli do Vujćića, gdje stno prenoćili jednu noć u voćnjaku pod šljivama. Drugi dan naveče, oko 10 sati, po čeli su da odvode jednu po jednu grupu govoreći nam da te grupe idu svojim kućama. Pošto se nije ćula pucnjava, mislili smo da će nas stvarno pustiti.
Kad sam ja došla na red sa svojotn djecom, meni su rekli da treba da me sprovedu do kuće. Doveli su me do mjesta zvani Salijevac, do jedne visoke međe i tada su od mene tražili da im dam sve pare što imam kod sebe pa će me voditi do kuće kao svoju sestru. Imala sam svega 300 kuna kod sebe. Dok sam tražila pare, jedan ustaša je rekao:
'Majku joj njenu, izvadiće bombu i baciti na nas.' Kada sam im dala pare, jedan od njih je viknuo:
'Stoko partizanska, zar da te ja vodim do kuće za svega 300 kuna?'
Drugi ustaša tražio je od mene čarape, a ja sam mu rekla da imam kod kuće, neka me tamo vode, pa ću im dati. Potjerali su nas prema potoku Čikare, više jednog mlinčića. Kad sam ugledala poklan narod i vidjela šta će s nama biti, rekla sam im:
'Pa, braćo, zar ćete nas poklati?' Tada mi je moj Boško pao na ruke i oni su ga počeli otimati od mene govoreći:
'Majku ti tvoju, nećeš ga dugo nositi!'
Tada sam im opsovala i rekla da ću umrijeti sa svojom djecom. Od jada sam pošla s njima oko desetak metara. Kada smo došli do nekih vrba, jedan od ustaša me zgrabio za vrat, iščupao nož i počeo da me kolje. Kad me je udario nožem treći put, pala sam, ali sam još uvijek bila pri svijesti. Dvadeset i devet rana su mi zadali. Bila sam sva zalivena krvlju, ali sam sve još vidjela, iako sam bila nepomična. Najteže je bilo gledati kada su krvnici klali moju djecu. Moju malu Radoslavu udarili su nožem u glavu, a zatim je bacili kraj mene i proboli nožem uza zemlju. Moga Boška tako su isto izboli nožem i bacili pored mene govoreći:
'Eto ti majke, kad se probudi, neka te podoji.'
Pošto je mali Boško još bio živ i jaukao, onaj isti ustaša što je mene klao, podiga'o je malog na koljena i sa nekoliko udaraca nožem osjekao mu glavu. Tada je nastala prepirka mežu koljačima ko je od njih umorniji. Čula sam gdje jedan kaže:
'Umorih se dok sam ih poklao toliko, a nisam se toliko iskrvavio kao kod ove, majku joj srpsku.'
Bila sam još dugo pri svijesti i sve sam gledala. Dovodili su nove grupe koje su ubijali sjekirama, koljem i maljevima. Muškarci su bili povezani, te su im tako povezanim rasijecali glave. Kada je pokolj završen, onda su išli po grupama da vide da li je još ko živ, da bi ga dotukli. Na kraju su se krvnici skupili i veselili kao na kakvoj gozbi ili svadbi.
Poslije otprilike dva sata počeo je da piri jak vjetar i da pada kiša. Tada sam se onesvijestila. Kada sam ponovo došla svijesti, pošla sam prema selu Orlovcima kod svoje sestre. U kući Jovice Matijaša, od pune kuće čeljadi našla sam samo njega i njegovu majku Stanku, «završila je svoju najtužniju priču Dara Banović. (293,189)
Noću između 23. i 24. oktobra 1942. godine minirana je žičara Ljubija - Kozina od strane boraca NOV. Rudniku je nanesena šteta od 2,5 miliona kuna i smanjena proizvodnja. (275,368)
24. oktobra 1942. godine njemačka grupa »Hofman« nalazila se na liniji rijeka Mlječanica-selo Božići.
Jedinice 2. gorskog zdruga sa dijelovima njemačke grupe »Hofman« oko Prijedora zatvorile su prelaze na donjem toku Sane. Kad su dijelovi 2. gorskog zdruga bili u pokretu iz Otoke ka Bosanskom Novom, napali su ih borci NOV. Intervencija dijelova 721. njemačkog puka spasila je ovu kolonu od 100 zaprežnih kola od potpunog uništenja.
21. i 24. oktobra 1942. godine, probijanjem 5. krajiške NOU brigade za Podgrmeč, najveći dio medicinskog osoblja sa pokretnim ranjenicima otišao je sa Kozare u Grmeč. Teži nepokretni ranjenici ostali su na Kozari, smješteni u pripremljene zemunice, koje je neprijatelj djelimično otkrio i nad njima izvršio masakr.
Tako su snage borbene grupe »Hofman« od 19. do 27. oktobra 1942. godine krstarile Kozarom vršeći represalije nad stanovništvom. 27. oktobra 1942. godine završena je i ova ofanziva na Kozari bez ikakvog uspjeha u uništenju partizana.
U zaključku u zaplijenjenim dokumentima 2. domobransko zdruga o ishodu ove operacije stoji:
»Završena je akcija na Kozari. Uspjeh same akcije je bio dosta slab, jer se glavna snaga partizana blagovremeno probila iz Kozare 21. oktobra i prošla u Grmeč.
Kod pobunjenika je zapovijedanje ujedinjeno, vodstvo vrlo dobro. Odmetničke čete su vrlo pokretne i često rade vrlo dobro. Dojavna im je služba savršena, jer im napadi uspijevaju osobito na naselje. Koriste uvijek dojavljivače mještane.« (11,258)
28. oktobra 1942. godine neprijatelj je vršio pregrupisavanje snaga. Iz grupe »Hofman« upućeni su: štab 3. bataljona sa 11. četom 721. puka za Bosanski Novi, 12. četa za Sanski Most, a 7. četa za Mrakovicu, dok je 714. pionirski bataljon upućen za Bosansku Gradišku. Ostale jedinice zadržane su na liniji: k. 303 - k. 381 - k. 348 - sjeverno od Prijedora, sa zadatkom da spriječe eventualni povratak 5. krajiške brigade iz Prijedora na Kozaru. O tragičnoj sudbini kozarske djece ostalo je zapisano da je od 26. IX do 28. X 1942. godine prevedeno 1300 djece iz Siska u Zagreb. Ukupno je stiglo u prihvatilište Zagreba oko 800 djece, a umrlo je oko 530. Tako je dječji logor u Sisku likvidiran. Međutim, na drugom mjestu piše i ovo: »Ante Dumbović, povjerenik ministarstva udružbe NDH sa službom u logoru Sisak, tvrdi da je u Sisak stiglo do kraja oktobra 1942. godine preko 7000 djece, od kojih je povraćeno roditeljima ili rodbini oko 2000, kolonizirano dobrovoljnim raniteljima u Sisku i okolini 2000, a 1274 djeteta su otpremljena u Zagreb radi daljeg smještaja. Sva djeca su bila srpske narodnosti iz krajeva: Bosanska Gradiška, Bosanski Novi, Prijedor, Bosanska Dubica... U logoru Sisak umrlo je 1600 djece. Grobar navodi do 5000.« Dr Velimir Dežević piše: »Najzloglasniji je bio dječji logor u Sisku. Silom odvojenu djecu od majki, koje su slali na prisilni rad u Njemačku, zatvorili su u prostorije zaražene pjegavcem i ostavljali tu danima bez hrane i vode da umru. Dr Antun Najžer je pravoslavnu djecu masovno likvidirao zatrovanim injekcijama...« (275,279) Od 12. jula do kraja oktobra 1942. godine u logoru Jastrebarskom umrlo je 449 djece. (275,281) Krajem oktobra 1942. godine koloniziranjem preostale djece od strane »karitosa«, predajom u porodice okolnih sela i posredstvom Milana Rakosa, odvođenjem 113 djece sa terena Bosanske Gradiške, rasformiran je dječji logor u Jastrebarskom. (275,281) Na drugom mjestu piše da su dječji logori u Jastrebarskom i Reci zvanično rasformirani u novembru 1942. godine. Kroz njih je ukupno prošlo 3336 djece sa Kozare. Od toga je spašeno 2887 dječaka i djevojčica u dobi od 6 mjeseci do 14 godina starosti. (275,288) Prema nekim podacima, od 1 do 14 godine stradalo je djece po opštinama: Bosanska Gradiška 3634; Bosanska Dubica 2987; Bosanski Novi 861; Prijedor 573; Banja Luka 673 i Laktaši 165 (ukupno 8893 djece). (275,283) Jedan dio kozarskog naroda iz logora je razmješten po Slavoniji Tako su u selu Balamače ustaše strijeljale 53 osobe, među kojim 32 s Kozare. Na Leštatu, s desne strane puta Kamensko-Zvečevo, ubijeno je 329 ljudi, žena i djece. Među njima je bilo više od polovine Kozarčana. U jesen 1942. godine neke žene i djeca pomoću simpatizera NOP-a i partizana se počinju vraćati iz ropstva u Slavoniji u svoja popaljena i opustošena sela na Kozari. Narod koji je uspio da izbjegne hvatanje od neprijatelja i odvođenje u logore, nastavio je da i dalje pomaže partizane i uključuje se u jedinice. Jedan dio naroda koji se nalazio po selima Slavonije u jesen 1942. godine uspio je, uz pomoć slavonskih partizana, da se povrati svojim kućama, ali je bio ostao bez imovine, stoke, inventara, ljetine i hrane. Krajem oktobra 1942. godine preostali dijelovi Proleterskog bataljona Bosanske krajine iz Slavonije su se prebacili na teren Kozare. Od 2. do 4. novembra 1942. godine 5. krajiška NOU brigada učestvovala je u borbama za oslobođenje Bihaća. 3. novembra 1942. godine 714. njemačka pješadijska divizija sa domobranima i ustašama nastupala je prema Podgrmeču za obezbjeđenje rudnika Ljubije. Peta i 6. krajiška NOU brigada vodile su borbu sa Nijemcima i razbile dvije kolone. 18. novembra 1942. godine borci 1. i 2. bataljona 5. krajiške brigade uništili su neprijateljsko uporište u Suhači i nastavili dejstva prema Ljubiji. Uspostavljena je veza između Kozare i Podgrmeča, koja je bila prekinuta jula 1942. godine. 23. novembra 1942. godine borci 5. krajiške NOU brigade sa borcima 2. krajiške NOU brigade napali su neprijateljsku posadu u Ljubiji. Jedan dio 5. krajiške NOU brigade prebacio se iz Podgrmeča na područje Karana. 26. novembra 1942. godine borci 5. krajiške NOU brigade porušili su prugu i put na pravcu Prijedor-Bosanski Novi-Kostajnica.
Noću između 26. i 27. novembra 1942. godine 1, 2, 5. i 6. krajiška brigada 1. bosanskog kor-pusa NOV i POJ i 7. i 8. brigada 1. hrvatskog korpusa NOV i POJ izvršile su opšti napad na Bosanski Novi i Dvor na Uni. Prvim naletom slomljen je otpor neprijatelja na perifernim utvrđenjima. Zarobili su 1. bataljon domobranskog 12. pješadijskog puka i haubičnu bateriju. Neprijatelju je stiglo pojačanje iz Prijedora i Kostajnice. Brigade su se morale povući. U ovim borbama brigade su imale 35 poginulih i 106 ranjenih boraca. 27. novembra 1942. godine dva bataljona 6. krajiške NOU brigade nanijela su teške gubitke 3. gorskom zdrugu jugozapadno od Blagaja. Zarobljeno je oko 300 vojnika i oficira. Zaplijenjena su 2 brdska topa 75 mm, 210 pušaka i dosta druge vojne opreme. Noću između 27. i 28. i noću između 28. i 29. novembra 1942. godine obnovljeni su napadi na Bosanski Novi. Neprijatelj je dobio pojačanja u oklopnim snagama, te nije bilo lako zauzeti Bosanski Novi. U trodnevnim borbama za Bosanaki Novi neprijatelj je imao nekoliko desetina mrtvih i ranjenih vojnika i oficira. Zarobljeno je 863 vojnika i oficira. Zaplijenjene su 4 haubice, 2 brdska topa, 30 mitraljeza, 850 pušaka i dosta drugog materijala i opreme. Brigade NOVJ imale su u ovim borbama za Bosanski Novi 410 mrtvih i ranjenih boraca. U novembru 1942. godine na Kozari je obnovljeno 50 aktiva SKOJ-a sa 435 članova (287 žena). U novembru 1942. godine na Kozari je bio sljedeći broj aktiva i članova SKOJ-a:
Srez • Broj aktiva Broj članova SKOJ-a muških ženskih svega Bos. Novi 27 120 121 241 Bos. Dubica 10 28 74 102 Prijedor 13 - 92 92 Ukupno 50 148 287 435
U novembru 1942. godine je razorena pruga između Rudnika i stanice Ljeskare, oštećen most preko Sane i odvedeno oko 40 rudara i 15 željezničara. Peta krajiška (kozarska) brigada imala je znatne gubitke u borbama. U njene redove stalno pristižu novi borci s Kozare 1. decembra 1942. godine 5. krajiška (kozarska) NOU brigada u svom sastavu je imala 1307 boraca, naoružanih sa 1151 puškom, 78 puškomitraljeza, 7 teških mitraljeza, 4 teška bacača, 3 ručna bacača i 1 protivkolski top. 6. decembra 1942. godine osnovan je Antifašistički front žena Jugoslavije na konferenciji u Bosanskom Petrovcu. Na ovoj konferenciji u Bosanskom Petrovcu usvojeni su zadaci za budući rad. AFŽ postaje jedinstvena organizacija svih žena Jugoslavije. Ti zadaci su omogućili daljnji organizacioni razvoj AFŽ. Pristupa se osnivanju mjesnih, seoskih, okružnih i pokrajinskih odbora sa zadatkom mobilizacije i aktivizacije žena u borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika. Žene učestvuju kao borci, pružaju pomoć vojsci prikupljanjem hrane, odjeće i sanitetskog materijala, zbrinjavaju izbjeglice i djecu itd. 10. novembra 1942. godine 5. krajiška NOU brigada vodila je borbe kod Stare Rijeke. Tu je poginuo Tomica Španović, komandir čete, narodni heroj. 14. decembra 1942. godine 5. krajiška brigada vodila je borbe sa Nijemcima kod Bosanskog Novog. Ubijeno je 150 neprijateljskih vojnika.
17. decembra 1942. godine 3. bataljon 1. krajiške NOU brigade razbio je njemačku kolonu kod sela Mitrovića. Ubijeno je 80, a zarobljeno 6 neprijateljskih vojnika. (170,672) 19. decembra 1942. godine borci 1. krajiške brigade vodili su borbe po Topića brdu, u selima Miljakovci i Rakelići sa neprijateljskim snagama koje su nastupale iz Prijedora u pravcu Sanskog Mosta. Izabrani su delegati za kongres USAOJ-a. Područje Kozare bilo je poprište teških i krvavih borbi najvećim dijelom stoga što je okupator htio osigurati po svaku cijenu izvoz željezne rudače iz Ljubije i drugih prirodnih bogatstava s područja Bosanske krajine. (7,376) 20. decembra 1942. godine komandant 714. divizije izdao je zapovijest za obezbjeđenje - odbranu rejona Prijedor-Ljubija-Sanski Most. U tom cilju izvršio je pregrupisavanje snaga i razmjestio ih: 1. vod 3. bat. 661. art div. u Ljubiji; 1. bat. 721 pp u Prijedoru, 7. četu 721. pp u Majdanu, 2. i 3. četu 721. pp u Bosanskom Novom, dok je organizaciju uporišta na liniji St. Rijeka-St. Majdan-Marenović-Pobražje-San. Most povjerio snagama domobranskog 10. pješadijskog puka. Kad su primili odbrambene zadatke, snage 714 pješadijske divizije su očekivale pojačanje, jer je u međuvremenu Vrhovna komanda Vermahta uveliko radila na pripremama za tzv. zimske operacije 1942/43. godine protiv NOV na području NDH i teritoriji okupiranoj od fašističke Italje. Komandant oružanih snaga na jugoistoku Aleksandar Ler je 27. decembra 1942. godine izdao zapovijest za grupisanje snaga koje će učestvovati u operaciji »Vajs« ili u nas poznatoj 4. neprijateljskoj ofanzivi i bici na Neretvi. Noću između 26. i 27. decembra 1942. godine borci 5. krajiške NOU brigade napali su Blagaj, Martin-Brod i Dragotinju. U Dragotinji je zarobljeno 19 domobrana. Noću između 27. i 28. decembra 1942. godine borci 5. krajiške NOU brigade zauzeli su Blagaj i zarobili 120 domobrana. Zaplijenjeno je 130 pušaka, 3 teška mitraljeza, 5 puškomitraljeza, 2 brdska topa 65 mm, više sanduka puščane municije i topovskih granata. Porušena je pruga od željezničke stanice Blagaj-Rijeka do Svodne, dužine oko 5 km. Noću između 29. i 30. decembra 1942. godine 1. bataljon 5. krajiške NOU brigade srušio je dva mosta na rijeci Strižni na pruzi Bosanski Novi-Kostajnica. Zarobljena su 52 neprijateljska vojnika, zaplijenjeno 46 pušaka, 7 puškomitraljeza, 5 sanduka municije, kao i druge vojne opreme. Porušeno je 2,6 km željezničke pruge i telefonske linije. 25, 27. i 29. decembra 1942. godine jedinice 5. krajiške NOU brigade razrušile su i onesposobile 9 km pruge, stanične uređaje u Blagaju i Dragotinji, srušile tek napravljen most na Strižni i zarobile 220 neprijateljskih vojnika. (275,395) Neprijatelj je intenzivno kontrolisao područje Kozare do kraja 1942. godine. Sve do kraja 1942. godine nije bilo moguće organizovati normalan rad NOO-a na području Kozare. Nekoliko direktiva OK KPJ za Kozaru i ostalih partijskih foruma do kraja 1942. godine insistiraju da svi subjekti NOP-a treba da jačaju autoritet NOO. Odbornici imaju pravo kontrole ponašanja partizanskih patrola i većih jedinica koje idu kroz naseljena mjesta, kaže se u jednoj od direktiva. (275,411) U novembru i decembru 1942. godine počinje se omladina na razne načine izvlačiti iz logora i iz mjesta u koje je bila internirana, odnosno deportovana, i vraćati se u svoja sela. Time počinje i oživljavanje rada SKOJ-a i KPJ sa omladinom, odnosno obnavljanje skojevskih organizacija. Decembra 1942. godine obnovljen je Sreski komitet SKOJ-a za Bosanski Novi. Krajem 1942. godine znatno se izmijenila situacija u korist partizanskih snaga na području oko Kozare. Jače partizanske snage su prodrle između Sanskog Mosta i Stare Rijeke držeći u svom posjedu sve dominantne položaje, a prije toga su već zaposjele istočnu obalu rijeke Sane. Krajem 1942. godine, kad se Proleterski bataljon iz Slavonije povratio na Kozaru, utvrđeno je da je samo Kozarska proleterska četa za svega 9 mjeseci u borbama izgubila 68% boraca. To pokazuje žestinu borbi koje su proleteri vodili protiv neprijatelja, naročito četnika. Tokom 1942. godine Nijemci su do Goringovih zavoda u Lincu izvezli iz Ljubije svega 280.000 tona željezne rudače. Pod kraj 1942. godine i početkom 1943. godine vraćalo se stanovništvo sa Kozare iz logora. Nakon povratka kozarskih jedinica iz Grmeča obnavljaju se organi narodne vlasti, političke organizacije, intenziviraju akcije kozarskih partizana.
KOZARA 1943
Poslije ljetne ofanzive, u jesen 1942. i poćetkom 1943. godine, Okružni komitet KPJ i SKOJ-a obnavljaju, odnosno nanovo formiraju opštinske i sreske komitete KPJ i SKOJ-a, kao i USAOJ. a i AFŽ-a.
Početkom 1943. godine na Kozari su formirani inicijativni odbori AFŽ-a. U selu Suvaja izabran je odbor AFŽ-a. Za predsjednicu je izabrana Radosava Biga, za sekretara Milica Biga, a za odbornice Persa Biga i Ljuba Jarić, (275,498).
Početkom 1943. godine na Kozari dolazi do novog, ali još većeg poleta u razvoju NOB-a u cjelini, pa i do razvoja organa narodne vlasti. Obnavlja se rad NOO-a u svim oslobođenim selima.
7 januara 1943. godine izvršena je smotra IV krajiške divizije u Srpskoj Jasenici u Podgrmeču. Brigade prelaze na teren Kozare gdje vrše akcije na liniji Banja Luka-Bosanska Gradiška.
8. januara 1943. godine dječji logor u Sisku je rasformiran. U logoru Sisak umrlo je 535 djece sa Kozare. (275,279). Odvajanje djece od majki bio je zločin bez presedana. Mnogobrojni su primjeri ubijanja majki koje su se suprotstavile takvim postupcima. Majka je radije poginula nego dala da od nje odvoje svoje malo dijete koje nema ni godinu dana starosti. Dragoje Lukić je svjedok ubistva Jovanke Lukić i njenog sina Đoke, iz Miloševa Brda; Stoje Čekić i sina joj Mirka
iz Grbavaca i Mike Mandić sa unukom Lukom iz sela Turjaka. (275,275). Mika Mandić ostala je bez sve porodice, samo je čuvala malo unuče Luku, njenu nadu da još nije sve izgubljeno, da se ne ugase glamlje na ognjištu. Kad su ustaše došle da joj odvoje i posljednju nadu, unuče Luku, ona je radije poginula nego ga od sebe odvojila. Ustaše su u njenom krilu ubile malog Luku i nju. To je zločin bez presedana. Velike mase djece, tek rođene pa do 2 godine, stajale su noću
pod vedrim nebom, ili su ubacivane u zagađene prostorije sa golim podom. Roditeljima je bilo očigledno da njihova djeca ne mogu preživjeti u svojoj bespomoćnosti. Obećano im je da će biti smještena u posebne ustanove gdje će čekati kraj rata. Poslije tako izvršenog psihičkog pritiska na hiljade žena, čiji su životi bili u neizvjesnosti, pojavljivale su se razne »komisije« njemačkih prestavnika kao »spasioci«. Djeca leže na dvorištu pod vedrim nebom i plaču za hranom.
Masovne likvidacije oboljenih majki i njihove djece. Ante Vrban se isticao u gušenju djece cijanom.
Javnost je saznala za masovno stradanje djece u logorima. Izvršen je pritisak na hrvatski Crveni krst, ali je išlo teško sa izvlačenjem djece iz logora. Zagrebački komunisti uzeli su stvar u svoje ruke. Akcijom je rukovodio profesor Ivo Marinković, ( Profesor Ivo Marinković, narodni heroj, koji se zadesio na Kozari za vrijeme ofanzive, vraćen je u Zagreb za sekretara vjereništva CK KPR Uhapšen je od ustaša 19. II 1943. i strijeljan.) koji je partijskim vezama preko antifašista Kamila Breslera i Velimira Deželića, visokih činovnika ministarstva udružbe, uspio da ovaj postupak legalizuje kroz jedno ustaško ministarstvo. Preko Dijane Budisavljević, Austrijanke porijeklom i supruge zagrebačkog hirurga, i drugih uticajnih faktora u hrvatskom Crvenom krstu nastojali su olakšati život djece u logorima.
10. januara 1943. godine jedinice 1. krajiške brigade razorile su željezničku prugu između Omarske i Piskavice. Napale su dijelove domobranskog dobrovoljačkog bataljona iz Banje Luke, ali su se poslije četveročasovne borbe povukle zbog jakog otpora.
Noču između 12. i 13. januara 1943. godine jedinice 2. krajiške brigade napale su neprijateljske posade u Dragotinji i Brezičanima. Došao je oklopni voz i napad je obustavljen. Prugu Bo-sanski Novi — Prijedor porušili su u dužini od 3 km i ubili 10 neprijateljskih vojnika.
13. januara 1943. godine jedinice 5 krajiške NOU brigade napale su žandarmerijsku i njemačku posadu Knežici. Borba se vodila 9 časova i jedinice 5. krajiške NOU brigade su bile prisiljene na povlačenje. Imale su 2 mrtva i 6 ranjenih. Neprijatelj je imao 5 poginulih i ranjenih žandara.
13. januara 1943. godine jedinice 2. krajiške NOU brigade vodile su borbu kod Martin-Brda s 2. bataljonom domobranskog 5. pješadijskog puka i jednom njemačkom četom iz Prijedora I prinudile ih na povlačenje u garnizon. Druga krajiška NOU brigada imala je 10 poginulih i ranjenih boraca. Neprijatelj je imao 4 poginula i 12 ranjenih vojnika.
18. januara 1943. godine dijelovi 2. krajiške brigade poslije dvadesetočasovne borbe savladavale su neprijateljsku posadu žandarmerije u Karađorđevu. U borbi je ubijeno 2, ranjeno 7 i zarobljeno 20 žandara. Zapaljeno je 27 pušaka i 2 puškomitraljeza. 20. januara 1943. godine borba se vodila sa neprijateljem u selu Dragelji, kod sela Vrbaške (Bosanska Gradiška). Jedinice 2. krajiške NOU brigade odbile su napad 4. ustaškog bataljona iz Bosanske Gradiške i 1. njemačkog bataljona iz Topole kod sela Vrbaške i sela Dragelja i prunudile ih na povlačenje u polazne garnizone. Neprijatelj je imao 9 mrtvih i 28 ranjenih. 20. januara 1943. godine 2. krajiška brigada likvidirala je neprijateljsku posadu na željezničkim stanicama Brezičani Dragotinja i razrušila 2 km prugu. (275,395). O krvavom putu zarobljenika koji su dospjeli u logorna Sajmištu kod Beograda, a odatle do Norveške, dao je svoje sjećanje zarobljeni borac 2. čete 2. bataljona Mirko Nikolić. Kao teški ranjenik sa Patrije dospio je na Sajmištu i tu ozdravio zahvaljujući njezi doktora Milorada Selevića, ljekara iz Beograda, i Miloša Miljatovića iz Međuvođa. 20. januara 1943. godinc ostalo je na Sajmištu još svega njih oko 2000 sa Kozare. Tada su prebaćeni u Norvešku. Poslije rata njih oko 200 vratilo se svojim kućama. Oni koji su preživjeli zahvalni su dobrim ljudima, Norvežanima koji'su ih na sve moguće načine pomagali da bi lakše podnijeli nesnosne uslove logorskog života. Poznat je svega jedan jedini slučaj uspjelog bjekstva sa Sajmišta. Smješteni su bili na ušću Save, u trouglu između Save i desnog rukavca Dunava, ograđeni bodljikavom žicom i dobro čuvani od njemačkih straža. Ovaj logor pružao je vrlo slabe šanse za bjekstvo. Ako je neko na to mislio, poslije nekoliko dana provedenih u žici bio je toliko iznuren glađu da više nije bio sposoban za ma kakav napor. Grupu kojoj je bjekstvo uspjelo sačinjavali su: Sreto Bukva, odbornik iz sela Brekinje, Mićo Radulović iz sela Božica, Vaso Trivić iz sela Pobrđana i Dragoljub Ećim iz sela Mirkovca. Vidjeći bezizlazan položaj u logoru, ova grupa odlučila se na pokušaj bjekstva provlačenjem ispod bodljikave žice. Pokušaj je uspio i cijela grupa našla se jedne noći u selu Progoru u Sremu. Ovdje su ih sremski seljaci prihvatili i povezali sa fruškogorskim partizanima. Odatle su preko slavonskih jedinica nakon 25 dana ponovo bili u kozarskim jedinicama. Iz ove grupe jedino Vaso Trivić nije imao sreću da ponovo vidi Kozaru. Poginuo je u selu Putincima u Sremu naišavši na zasjedu neprijatelja. Tako je, ukratko kazano, izgledao put u zarobljeništvo ljudi sa Kozare, i to onih koji su uspjeli da stignu do sabirnih logora. Tako je u praksi sprovođeno iseljavanje stanovništva i »uništavanje boljševizma« na ovom prostoru, koje se pominje u naredbi generala Štala od 18. jula 1942. godine. 21. januara 1943. godine neprijateljska posada iz Knežice i Jelovca povukla se u gradove. Štab IV divizije NOVJ naredio je 5. krajiškoj brigadi da se sa područja Kozare prebaci na teren Podgrmeča u rejon Palanke. Noću između 21. i 22. januara 1943. godine na putu Banja Luka — Bosanska Gradiška jedinice 2. i 5. krajiške brigade napale su domobrane i žandare u selima Klašnicama i Krnete. U Klašnicama zapalile su zgradu opštine i žandarmerijsku stanicu. Pored ostalog naoružanja zarobljen je i jedan top 37 mm. Između 24. i 26. januara 1943. godine krajiške brigade odlaze sa terena Kozare i učestvuju u borbama protiv neprijatelja u četvrtoj neprijateljskoj ofanzivi. Krajem januara 1943. godine formiran je Okružni komitet SKOJ-a za Kozaru (drugi po redu), koji je imao 3 člana. Krajem januara 1943. godine na terenu Kozare djeluje 50 skojevskih organizacija sa 459 članova. Januara 1943. godine u kući Tadića, u selu Strigovi, formirana je manja partizanska bolnica koja je radila do jeseni iduće godine.
Polovinom februara 1943. godine 5. krajiška brigada dolazi na teren Kozare. Nakon povratka, polovinom februara 1943. godine, u sastav 5. krajiške (kozarske) NOU brigade dolaze novi borci sa čitavog područja Kozare.
Prema naređenju štaba 1. bosanskog udamog korpusa, od 3. bataljona 5. krajiške (kozar-ske) NOU brigade i 2. čete 1. bataljona 2. krajiške NOU brigade i jedne čete 6. krajiške NOU bri-gade 20. februara 1943. godine formirana je 1. krajiška NOU brigada. Treći bataljon 5. krajiške (kozarske) brigade dao je rukovodeći kadar i činio osnovicu novoformirane brigade. (274,67).
25. februara 1943. godine na cesti Prijedor — Bosanska Dubica dijelovi 5. krajiške brigade uništili su 3 neprijateljska kamiona i zarobili 20 njemačkih vojnika. Iz Prijedora i Bosanskog Novog krenuli su na slobodnu teritoriju dijelovi domobranske 4. pješadijske divizije i njemačke snage i napali su 5. krajišku NOU brigadu na Karanu. Borbe su vođene od 25. do 27. februara u kojima je 5. krajiška brigada imala velike gubitke i povukla se dublje u Kozaru.
U februara 1943. godine je izabran odbor žena u selu Međeđi. Predsjednica odbora AFŽ bila je Radoslava Marin. (275,497).
Februara 1943. godine u Prijedoru je formiran ilegalni odbor AFŽ. Za predsjednicu je izabrana Leposava Brković. za sekretara Zdravka Stojanović, blagajnicu Živana Borojević, a za članove Lenka Nikolić, Jelena Janjić. (275,497).
Narodnooslobodilački odbori u selima, iako su pretrpjeli velike gubitke, jer je veći broj odbornika pao u borbama ili je otjeran i ubijen u logorima, ponovo su se konsolidovali i nastavili sa radom, bez obzira na teškoće i opasnosti koje su proisticale iz prisustva neprijateljskih posada na tlu Kozare.
U februaru 1943. godine izabrani su NOO u oslobođenim selima, pa je formirano i 10 opštin-skih NOO-a, među kojim i ONOO Vranovac. I ovog puta su opštinske NOO-e bjrali seoski NOO-i. Svi opštinski NOO imaju plenum i izvršni odbor, koji broji 5-7 članova. (275,303).
Od februara 1943. nastavljeno je formiranje pozadinskih vojnih organa, komandi mjesta za srezove Prijedor, Bosanski Novi, Bosanska Dubica i Bosanska Gradiška, kao i partizanskih straža.
5. marta 1943. godine u šumskoj pruzi Bosanska Gradiška — Gornji Podgraci, između sela Karađorđevo (od mosta preko rijeke Jablanice za 300 m ka Gornjim Podgracima) do zaseoka Ražljivi, dijelovi 5. krajiške NOU brigade napali su i zapalili dva ustaško-domobranska voza. Ubijeno je 8, a zarobljeno 15 ustaša i domobrana.
12. marta 1943. godine jedinice 5. krajiške NOU brigade izvršile su rušenje pruge Prijedor — Bosanski Novi i zapalile opštinsku zgradu u selu Brezičani.
Noću između 14. i 15. marta 1943. godine Drugi bataljon 5. krajiške (kozarske) NOU briga-de napao je Dobrljin i poslije tročasovne borbe ga zauzeo. Zarobljeno je 90 domobrana i 4 oficira. Partizani su imali 1 poginulog i 4 ranjena borca. Zaplijenjen je 1 teški bacač mina, 1 teški mitraljez, 5 puškomitraljeza, 70 pušaka, 12 sanduka ručnih bombi, 4 sanduka minobacačke municije i ostale ratne opreme.
25. marta 1943. godine 1. bataljona 5. krajiške NOU brigade napao je neprijateljski teretni voz između željezničke stanice Brezičani i Svodna, na pruzi — Bosanski Novi. Ubijeno je 6 njemačkih vojnika i 3 ustaša.
25. marta 1943. godine ustaško-domobranske i njemačke snage iz Prijedora, Bosanskog No-vog, Dobrljina, Kostajnice napale su 5. krajišku NOU brigadu. Vodila se borba dva dana. Neprijatelj je pretrpio velike gubitke i prinuđen je na povlačenje na polazne položaje. Partizani su imali 5 poginulih i 4 ranjena borca.
27. marta 1943. godine izabran je odbor AFŽ u selu Devetacima. Za predsjednicu je izabrana Draginja Šurlan, član SKOJ-a, za sekretara Mira Vujanović, a za blagajnicu Mara Vujanović. (275,497) 28. marta 1943. godine u selu Petkovac izabran je odbor AFŽ-a. Za predsjednicu je iza-brana Ljubica Varićak, član SKOJ-a, za sekretara Dara Rabat, član SKOJ-a, a za blagajnicu Jelka Jelisavac. (275,497) 29. marta 1943. godine izabran je odbor AFŽ-a u selu Svodna. Za predsjednicu je izabrana Mika Bakić, za sekretara Sava Kragulj, a za blagajnicu Ljiljana Knežević i odbornica Joka Tromašljanin. (275,497) U selu Baltama kod Kozarca oformljen je odbor AFŽ-a. U Prijedoru je ubrzo po formiranju inicijativnog odbora AFŽ-a radom organizacije bilo obuhvaćeno više žena: Dara Gašić, Lela Sučević, Đragica Lazić, Perska Krajinović, Mileva Alač, Anđa Babić Đuja Stojanović, Ljuba Radetić, Joka Jeličić, Mira Trubajić i Persa Ćupović. (275,497).
U martu 1943. godine ponovo se formira partijska ćelija u Bistrici za teren Omarske. (283,28) Marta 1943. godine obnovljen je okružni komitet SKOJ-a na čelu sa sekretarom Anđom Knežević. U selu Dubravi u kući Dejandvića održana je sreska konferencija USAOJ-a za Bosanski Novi. U selu Johovi kod Bosanske Dubice oformljena je pionirska organizacija. (170,675) U martu 1943. godine dolazi do izbora i sreskih NOO-a za Bosanski Novi i Bosansku Dubicu, a nešto kasnije i za Prijedor. Krajem marta 1943. godine u kući Jandrije Kesera u selu Marini, na sastanku političkih radnika u pozadini, izabran je prvi Sreski narodnooslobodilački odbor za srez Prijedor, od 7 članova. U odbor su izabrani: Pero Gajić, predsjednik; Pero Baškot, sekretar; a članovi Boško Simatović, Đoko Bašić, Vaso Rajlić, Tomo Munjiza i Nikola Kovačević. (275,502) Na prvoj sjednici ovog odbora zaključeno je da se izda nalog svim knezovima i muhtarima na terenu prijedorskog sre-za (ostacima stare i neprijateljske vlasti) da odmah prestanu s djelovanjem i odmah predaju svoje štembilje (muhure) Sreskom narodnooslobodilačkom odboru. (274,67) Odlučeno je, također, da prijedorski srez pruži pomoć u izvršenju proljetne sjetve preostalom stanovništvu sreza Bosanska Dubica, koje je mahom izginulo i otjerano u logore, sela popaljena, imovina uništena, ostala bez ikakvih sredstava za obradu zemlje. Trebalo je posijati plodna polja. Sreski NOO Prijedor je napravio plan koliko koja opština treba da uputi stočnih zaprega u taj kraj kako bi se sjetva na vrijeme obavila. Tamo se šalju alatke i sjeme. Sanska opština prema planu je trebalo da, uputi 30, ali je ona uputila 45 zaprega, a 15 zaprega je ostavljeno na tom području da stoji narodu na raspolaganju. To je poklon od onih ljudi koji su imali po dvije zaprege. Pomoć postradalom stanovništvu Bosanske Dubice upućivale su i opštine Palančište i Omarska. Na području sreza Bosanska Dubica ukupno je upućeho 150 zaprega. (275,503) Izvršavanjem ovih prvih odluka počeo je da djeluje novoformirani Sreski narodnooslobodilački odbor. Tako krajem marta već postoje sreski narodnooslobodilački odbori za Bosanski Novi, Bosansku Dubicu i Prijedor. 2. aprila 1943. godine zasjeda 4. bataljona 5. krajiške NOU brigadedočekala je jedan kamion u kome se nalazilo 10 radnika i 2 njemačka vojnika, koji su išli na istražne radove ugljenokopa Bukova Kosa - Palančište, na putu Prijedor — Bo'sanska Dubica. Ubijena su 3 radnika, a ranjeni Nijemci umrli su u Prijedoru. Radovi su obustavljeni. (275,369) Kada je 250 neprijateljskih vojnika krenulo iz Prijedora, a jedna satnija iz Studene, u borbi je ubijeno 19, a ranjeno 17 neprijateljskih vojnika. Neprijatelj se povukao u Prijedor i Studenu. 3. aprila 1943. godine 180 neprijateljskih vojnika iz Prijedora nastupalo je prema Palančištu. Iz zasjede su dočekali neprijatelja dijelovi 5. krajiške NOU brigade. Ubijeno je 8, a ranjeno 11 neprijateljskih vojnika. Zapljenjena su 2 šmajsera i nešto municije. Neprijatelj se povukao u Prijedor. U poslijepodnevnim časovima 5 neprijateljskih aviona u više navrata mitraljirali su i bombardovali sela oko Prijedora, ispod Kozare. 4. aprila 1943. godine u selu Prusci izabran je odbor AFŽ-a. Za predsjenicu je izabrana Milena Lujić, za sekretara Smilja Janković, a za blagajnicu Joka Dejanović. (275,497) 4. aprila 1943. godine prilikom izbora incijativnog odbora u selu Pruscima za blagajnicu je predložena Joja Dejanović. Iako je to bilo nakon kratkog vremena kako su joj u borbi sa neprijateljem (26. marta 1943. godine) poginula dva sina i popaljena sva imovina, prihvatila je ponuđenu dužnost sa čvrstim uvjerenjem u konačnu pobjedu Narodnooslobodilačke vojske. Takve su bile majke Kozarčanke: sinove su davale za slobodu svoje otadžbine, i a one se same borile za pobjedu Narodnooslobodilačke vojske. Sve teškoće su herojski podnosile, a pobjedama se radovale. (275,498) 5. aprila 1943. godine u selu Dumbrava izabran je odbor AFŽ-a. Za predsjednicu je izabrana Ljuba Sarić, za sekretara Cvijeta Đurica. (275,497) U selu Grabašnica u odboru AFŽ za predsjednicu je izabrana Pava Marin, za sekretara Vuka Stojanović, član SKOJ-a. (275,497) 6. aprila 1943. godine u selu Ahmetovci u odbor AFŽ-a za predsjednicu je izabrana Marija Banjac, za sekretara Zorka Zgonjanin, a za blagajnicu Cvijeta Mujić. (275,497)
10. aprila 1943. godine u selu Blagaj (Derviši) izabran je odbor AFŽ-a. Za predsjenicu je izabrana Milica Kantar, za sekretara Milanka Vejnović, za blagajnicu Đuja Vujanović, a delegat za opštinski odbor AFŽ-a bila je Ikonija Zgonjanin. (275,497) Narodu Kozare dijeljena je pomoć u hrani i odjeći od Vrhovnog štaba NOVJ. Omladina Johove izvela je akciju na kidanju TT-linije Bosanska Dubica - Bosanska Kostajnica u dužini od oko 3 km. 15. aprila 1943. godine u selu Petrinja izabran je odbor AFŽ-a. Za predsjednicu je izabrana Milka Mijatović, za sekretara Mika Jajčanin, a za blagajnicu Mara Janjuz. (275,497) 16. aprila 1943. godine u selu Babinac u odboru AFŽ-a za predsjednicu je izabrana Ilinka Tramošljanin, za sekretara Jovanka Vukmirović, a za blagajnicu Joka Čolić. (275,497) 16. aprila 1943. godine u selu Bačvani izabran je odbor AFŽ-a sa predsjednicom Ljubom Zlokapa, sekretarom Marom Ostojić-Marjanović, blagajnicom Marom Zlokapa i odbornicom Kosom Martinović. (275,497) 18. aprila 1943.-godine izabran je odbor AFŽ-a u Slabinji. Za predsjednicu je izabrana Milja Bajalica, za sekretara Stojka Balaban, za blagajnicu Mileva Kondić, za delegata za opštinski od-bor AFZ-a Anđa Karan, a odbornice su bile Milica Vujanović i Anđa Zekić. (275,497) 18. aprila 1943. godine 1. bataljon 5. krajiške NOU brigade u Dobrljinu je razoružao 42 domobrana. 24. aprila 1943. godine izabran je odbor AFŽ-a u selu Vojskava. Predsjednica je bila Vuka Reljanović, član SKOJ-a; sekretar Stanka Međed, član SKOJ-a; blagajnica Ljupka Zlojutro, a odbornice Stanka Reljenović i Marica Zlojutro. (275,498) Noću izmedu 24. i 25. aprila 1943. gođine 4. bataljon 5. krajiške (kozarske), NOU brigade kre-nuo je iz rejona sela Božići i zauzeo sljedeći položaj: 1. ćeta od Pašinca do puta Prijedor — Kozarac (1 vod kao zaštitnica u groblju); 2. četa (bez jednog voda) kao zaštitnica od Kozarca sa obje strane puta; 3. ćeta i vod. 2. čete zaštitnica od Čirkin - Polja do silosa. Posebno je izdvojena grupa od 15 boraca za napad na logor u »ciglani« na Urijama u Prijedoru. Formirana su tri odjeljenja: jedno odjeljenje je imalo zadatak da likvidira stražare kod lokomobile i da oslobodi zatvorenike (grupu vodio Mile Adžić), drugo odeljenje da likvidira stražu u upravnoj zgradi (vođa Drago Čudić) i treća grupa u pravcu starog magacina da oslobodi zatvorenike (vođa Dušan Utješinović). U međuvremenu vršenja priprema za akciju kao pojačanje došla je desetina da napravi prolaz u žičanoj ogradi. Akcija je trebala početi oko 20 časova, a bilo je već ponoć. Ubijeno je 12 stražara žandara i oslobođeno 180 zatvorenika, od kojih su 64 odmah stupila u borbu. Ti zatvorenici bili su dijelom sa Kozare, a dijelom sa Banije, pohvatani u vrijeme četvrte neprijateljske ofanzive. Među njima je bilo boraca i saradnika NOB-a. U ovoj akciji poginuo je vođa 1. odjeljenja Aleksandar Jelisavac. Za vrijeme akcije bataljon je fingirao napad na posjednuti položaj. Štab njemačke 117. lovačke divizije svojoj komandi piše izvještaj u kom stoji: »U jednom noćnom prepadu savladana je hrvatska straža u Prijedoru«. Uspješni napad na neprijateljski logor u Prijedoru spomenut je u izvještaju Vrhovnog štaba, a učesnici akcije i brigada su pohvaljeni. "Vijest je objavljena preko Radio-stanice »Slobodna Ju-goslavija«. U proljeće 1943. godine, iako sami teško postradali od neprijateljskog terora, pljačke i razaranja, stanovnici prijedorskog, novskog i gradiškog sreza pružili su veliku pomoć u teglećoj stoci, oruđu za obradu zemlje, sjemenu i radnoj snazi stanovnicima teško postradalog i do temelja uništenog, opustošenog i razorenog dubičkog sreza. (275,536) Samo 700 orača iz okoline Prijedora stiže u pomoć dubičkom kraju. 27. aprila 1943. godine u selu Jablanici izabran je odbor AFŽ-a. Za predsjednicu je izabrana Stanka Sešum, za sekretara Vida Šešum, za blagajnicu Radosava Šešum, a za odbornicu Jelka Sešum i Mara Babić. (275,498)
28. aprila 1943. godine u Donjim Podgracima izabran je odbor AFŽ-a sa predsjednicom Miljom Sitnica, sekretarom Marom Babić, blagajnicom Bratislavom Veljić i odbornicama Rosom Slijepčević, Jovankom Bralić i Ankom Malešević. (275,498) 28. aprila 1943. godine u Miloševu Brdu izabran je odbor AFŽ-a. Za predsjednicu je izabrana Gospava Gligić, za sekretara Dragica Ugrenović, član NOO, za blagajnicu Joka Kotur, član NOO, a za odbornice Pava Ugrenović i Cvijeta Subotić, član NOO. (275,498) 29. aprila 1943. godine u selu Sovjak izabran je odbor AFŽ-a sa predsjednicom Lepom Milošević, sekretarom Kosom Bobić, blagajnicom Persom Bjelajac, odbornicom Grozdom Bjelajac.(275,498) 30. aprila 1943. godine u Gronjim Podgracima izabran je odbor AFŽ-a. Za predsjednicu je izabrana Branka Dojčinović, za sekretara Gospava Ivanović, za blagajnicu Petra Ivanović, i za odbornice Zorka Ivanković i Gospava Benk. (275,498) U proljeće 1943. godine u Bukovici (južno od sela Jablanice i Sjeverovaca) formirana je veća centralna bolnica za kozarsko područje. U sastavu ove bolnice 3 mjeseca je radila hiruška ekipa 4. krajiške udarne divizije sa liječnikom drugaricom dr Danicom Perović. Kapacitet bolnice bio je 50 kreveta. Bolnica je bila smještena u 3 brvnare. Ljekar u ovoj bolnici bio je dr Ivo Šalek. Ova bolnica u svom sastavu imala je krojačku radionicu, radio-stanicu i mlin. Redovno je snabdijevana hranom i drugim potrebama. Tu brigu snabdjevanja vršio je mjesni narodnooslobodilački odbor. /. maja 1943. godine izvršena je smotra 5. krajiške (kozarske) NOU brigade kod manastira Moštanice u Kozari. Veliki broj omladine i naroda prisustvovao je smotri Brigade i svečanoj proslavi praznika rada. 2. maja 1943. godine u selu Grbavci izabran je odbor AFŽ-a sa predsjednicom Vidosavom Cvijić, sekretarom Zorkom Bavuljić, blagajnicom Vukosavom Čekić i odbornicama Draginjom Adžić i Miljkom Blagojević. (275,498) 6. maja 1943. godine u više sela održani su tradicionalni (Đurđevski) zborovi vojske i naroda. 6. maja 1943. godine omladina prijedorskog sreza učestvuje na smotri 4. bataljona Pete kozarske brigade na Čekinoj kosi, ispred Maslin-Baira. (275,326)
7. maja 1943. godine sa linijc Bosanska Dubica - Bosanska Kostajnica - Bosanski Novi Prijedor — Lijevće polje — Bosanska Gradiška dijelovi 114. njemačke lovačke divizije i domobranskog 2. korpusa (ukupno 9 bataljona) otpočeli desetodnevni koncentrićni napad (operacija »Ulrih«) radi uništenja 5. krajiške (kozarske) NOU brigade na Kozari i Prosari. Brigada je vještim manevrom izbjegla sukobe i opkoljavanja sa jaćim neprijateljskim kolonama i sa malim gubicima se održala na Kozari. U toku ovih njemaćkih operacija u Međuvođu je jedna snaša ukrala pušku od Nijemca i donijela je partizanima. U Jablanici djeca su uhvatila njemačkog psa, uvukla ga u stupu i ubila. 18. maja 1943. godine 1. bataljon 5. krajiške NOV brigade iz zasjede je napao između Dragotinje i Brezičana, na pruzi Prijedor - Bosanski Novi, njemački transportni voz od 2 lokomotive i 20 vagona. Ubijeno je 45 njemačkih vojnika i 5 oficira. Zarobljeno je 55 njemačkih vojnika. 20. maja 1943. godine Sreski NOO Bosanski Novi imao je 4 opštine, Sreski NOO Prijedor 3 opštine, Sreski NOO Bosanska Dubica 3 opštine i Sreski NOO Bosanska Gradiška 2 opštine. Tad je izabran inicijativni Okružni NOO za Kozaru. Prema naređenju štaba 2. bosanskog udarnog korpusa od 5. bataljona 5. krajiške NOU brigade i boraca iz 1. i 2. krajiške NOU brigade, koji su bili bolesni ili ranjeni u toku IV neprijateljske ofanzive, sa terena Kozare i novoprispjelih omladinaca 26. maja 1943. godine formiran je novi kozarski NOP odred. Odred je za 20 dana imao već 10 četa. 27. maja 1943. godine u zgradi Osnovne škole u selu Međuvođu održana je Treća okružna konferencija SKOJ-a za Kozaru. Prisustvovali su delegati iz 102 skojevska aktiva. (275,324) O dotadašnjem radu i zadacima govorila je Anđa Knežević, sekretar OK SKOJ-a za Kozaru. Tad na Kozari djeluje 59 odbora USAOJ-a, 47 omladinskih radnih četa i 43 pionirske čete (odreda). Popunjena su rukovodstva i odlućeno da se ubrza stvaranje i učvršćivanje organizacija USAOJ-a i pionira, kao i radnih ćeta. Most preko Vrbasa za put prema Slatini, koji se odvaja od puta Banja Luka - Laktaši, obezbjeđivala je posada žandara, a stanovala je u kasarni na lijevoj obali Vrbasa. Zgrada je prizemna, od opeka, dobro utvrđena za odbranu. Noću između 30. i 31. maja 1943. godine 5. krajiška NOU brigada, maršujući sa Kozare, uništila je žandarmerijsku posadu kod mosta na Vrbasu, zauzela Klašnice, kod Banje Luke, prešla rijeku Vrbas i otišla za centralnu Bosnu u sastav novo-formirane 11. krajiške divizije. Na Kozari je ostao Kozarski odred. On je nastavio akcije, a stalno mu se povećavao broj boraca. Iz Podgrmeča na Kozaru dolazi 2. krajiška NOU brigada, a uskoro i 7. banijska brigada. Povećava se slobodna teritorija. 1.juna 1943. godine, po naredenju Vrhovnog štaba NOV i POJ, formirana je 11. udarna divizi-ja u čiji sastav su ušli 5. i 12. krajiška NOU brigada i banjalučki i kozarski NOP odred. (170,677)
U junu 1943. godine za ratni srez Bosanski Novi formiran je prvi sreski NOO sa prvim predsjednikom Draganom Vujanovićem. Prvi predsjednik Sreskog NOO za srez Bosansku Dubicu bio je Velimir Velo Trubarac. (275,502) Dijelovi kozarskog NOP odreda 6. juna 1943. godine napali su neprijateljski voz na pruzi Prijedor - Bosanski Novi. Voz je uništen, a poginulo je 70 njemačkih vojnika i 80 legionara. Na Kozari je 9. juna 1943. godine počela dvodnevna okružna konferencija KPJ za Kozaru, kojoj je prisustvovalo 127 delegata. Analizirano je stanje svih organizacija. Odlučeno je da se sprovede obnova organa vlasti i izvrši brža popuna Kozarskog NOP odreda da bi on mogao u potpunosti zamijeniti i primiti zadatke koje je vršila 5. krajiška NOO brigada na svom terenu poslije njenog odlaska u centralnu Bosnu. 14. juna 1943. godine su jedinice IV krajiške divizije upale u rudnik Ljubiju i onesposobile ga. Dijelovi 8. krajiške brigade i Podgrmečkog NOP odreda razbili su Drugu bojnu domobranske 3. pukovnije, porušili postrojenja i električnu centralu. 16. juna 1943. godine na području Kozare je djelovalo 114 seoskih, 14 opštinskih i 4 sreska NOO. Upravo tad, 16. juna 1943. godine, u selu Koturovima (Bosanska Dubica) sastalo se 150 delegata NO odbora sa Kozare na prvu okružnu konferenciju na kojoj je izabran Okružni narodnooslobodilački odbor za područje Kozare. (275,325) Kada je formiran Okružni narodnooslobodilački odbor za Kozaru, član ovog odbora Rasim Golubić iz Orahove imenovan je za povjerenika za zdravlje. Od tad su počele raditi zdravstvene sekcije pri NOO.-u, čiji je zadatak bio stalna briga o zdravlju i higijenskim uslovima u naseljenim mjestima (krečenje kuća, kopanje klozeta, dezinfekcija partizanskim buretom, formiranje lokalnih ambulanti, izvještavanje viših instanci NOO-a o kretanju zaraznih bolesti itd.). U junu 1943. godine formiran je Opštinski komitet KPJ i SKOJ-a u Omarskoj. Na Kozari je bio i 81 odbor USAOJ-a Juna 1943. godine u selu Gunjevci izabran je odbor AFŽ-a sa predsjednicom Marijom Petrović, sekretarom Jelom Bijelić i odbornicom Bosom Biga. (275,498) U prvoj polovini 1943. godine izabran je odbor AFŽ-a u selu Mrazovci. Za predsjednicu je izabrana Jovanka Ručnov, a ostale članice odbora su bile Draginja Dragičević i Milja Ručnov. (275,498) Žene su ozbiljno shvatile dužnost i prihvatile se zadatka, često i u najtežim trenucima svoga života. Juna 1943. godine organizovan je jedan kurs za rukovodioce AFŽ-a, kojem je prisustvovalo 20 drugarica. (275,499) Po završetku kursa drugarice su ušle u Okružni odbor i sreske odbore AFŽ-a. (275,500) 20. juna 1943. godine na terenu Kozare bile su slijedeće organizacije AFŽ-a: u Bosanskoj Dubici 42 seoska odbora, 3 opštinska, a sreskih nije bilo (ukupno odbornica 83); u Bosanskom Novom 27 seoskih odbora, 2 opštinska, sreskih nema (ukupno odbornica 119); u Prijedoru 16 seoskih odbora, a opštinskih i sreskih nije bilo (ukupno odbornica 83); u Bosanskoj Gradišci 9 seoskih odbora, a opštinskih i sreskih nema (ukupno odbornica 47) (275,500) 23. juna 1943. godine Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu uputio je pismo svim organizacijama na terenu povodom priprema za što organizovanije obavljanje žetve. U proljeće, a i u toku ljeta 1943. godine od preostalog stanovništva Kozare (mahom žena i djece) obrazovano je nekoliko radnih četa, koje su angažovane na poljoprivrednim radovima. Formirana je 10. moštanička radna brigada »Mile Mećava«. U proljeće i ljeto 1943. godine u svim srezovima na području Kozare (Bos. Dubica, Prijedor, Bosanski Novi i Bos. Gradiška) formirane su omladinske radne brigade za organizovano obavljanje poljoprivrednih radova i prenošenje žita sa Kozare u Podgrmeč. Radne brigade su postojale sve do konačnog oslobođenja zemlje.
/. Narodni zbor u dolini rijeke Mlječanice 1943. godine; 2. Scena sa priredbe na narodnom zboru u dolini Mlječanice 1943. godine
26. juna 1943. godine zasjeda Kozarskog NOP odreda zarobila je 8 žandara iz stanice u selu Užarima, kada su pokušali da se probiju u selo Grabovce. 26. juna 1943. godine Okružni komitet SKOJ-a za Kozaru izvještava Centralni komitet SKOJ-a sljedeće: »Formiranjem aktiva SKOJ-a u našim selima oživljava se rad cjelokupne omladine. . . Omladina vodi brigu o ranjenicima. . . Sastanci aktiva SKOJ-a održavaju se dva puta sedmično.« (275,325) 28 juna 1943. godine na cesti Prijedor - Bosanska Dubica zasjeda Kozarskog odreda zarobila je 2 domobrana. 28. juna 1943. godine u palanaćkoj opštini održan je zbor na kom je izabran opštinski odbor USAOJ-a. (275,325) U prvoj polovini 1943. godine ponovo je uspostavljena mreža organa narodne vlasti, USAOJ-a, AFŽ-a u onim selima gdje je ostalo po nekoliko domaćinstava. Sredinom 1943. godine uspostavljena je na Kozari i komadna vojnog područja Kozare kao i četiri komande mjesta, koje su vršile vojno-političku vlast u određenim srezovima. (275,304) U IV i V neprijateljskoj ofanzivi Nijemci su još uvijek bili odlučni da željezničku prugu i rudnik Ljubiju sačuvaju i iskoriste. Pored ustaško-domobranskih jedinica prišli su okupljanju oko sebe, snabdjevanju i naoružanju tzv. »Redžine milicije« u Kozarcu, »Jagine« i »Šefkine« milicije oko rudnika »Ljubije« i četnika Vase Mijatovića u selima Jugoistočno od Prijedora i u samom predgrađu Prijedora. Dijelovi 373, njemačke divizije neprekidno su bili prisutni u Prijedo-ru i dolini Sane. (275,398) Za prvih 6 mjeseci 1943. godine iskopano je i transportovano gvozdene rude u Ljubiji 215850 tona, a za čitavu godinu 550.000 tona rude. (275,383) 1. jula 1943. godine patrola Kozarskog odreda u selu Jelićkoj zarobila 4 ćetnika. (120,16) 1. jula 1943. godine dijelovi Kozarskog odreda napali su žandarmerijsku stanicu u selu Lamovitoj. Ubijeno je 6 žandara, 2 ranjena, a ostali zarobljeni. Zaplijenjene su 22 puške, 1 puško-mitraljez, 6000 metaka, 20 bombi i 20 ćebadi. Svi muškarci sposobni da nose oružje odlaze u partizane. U selima ostaju samo žene. U selu Gunjevcima žene su bile glavna radna snaga u zbrinjavanju ljetine. Briga oko ranjenika bila je uvijek zadatak žena. Požnjeveno žito se nosilo na desetke kilometara do Kozare i Grmeča. O velikim zalaganjima žena i njihovom rodoljublju u svom članku »Pojačajmo politički rad među ženama« Dušanka Kovačević kaže:.»Čuvena kozarska udarnica Ljuba Anić, kojoj je 58 godina, nije nijednom izostala iz akcije koje vrši radna četa u njenom selu«. (275,499)
Treća dubička radna brigada (Zojina brigada), sastavljena od žena, omladinki i po kojeg pionira, s uspjehom završava žetvu 1943. godine u Knežpolju. O ovoj brigadi se pjeva: »Od Knežice do Prijedora grada, žito žanje Zojina brigada. . .« Noću između 12. i 13. jula 1943. godine snage Kozarskog odreda obezbjeđivale su omladinske radne brigade pri žetvi pšenice, koju je neprijatelj čuvao u selu Drakseniću i Međeđoj. Blizu 2000 brigadista radnih brigada, u blizini Bosanskc Dubice, požnjeli su i izvukli ispred neprijatelja oko vagon pšenice, a preostale oko 3 vagona nepožnjevene pšenice uništili. Tad je nastala pjesma: »Paveliću Ante, ne treba ti sito, Omladina ote sa poljane žito. . .« Po riječima sekretara SONOF-a za Gradišku, narod iz Lijevča je noću po izlokanim putevima vozio žito na Kozaru. »A za mjesečine, noću tiho, bez šuma, spuštaju se plugovi u žitorodnu lijevčansku zemlju da bi se u nju bacilo sjeme koje će proklijati i donijeti plod u slobodi.« (275,356) 22. jula 1943. godine borci 1. bataljona Kozarskog odreda zauzeli su Islam Ljubiju i zaplijenili 1000 kg soli, 2 pisaće mašine, radio-aparat itd. Patrola 1. bataljona Kozarskog odreda na cesti Bosanski Novi - Prijedor (kod Blagaja) ubila je 3 i zarobila 4 domobrana. Jedna patrola 1. bataljona Kozarskog odreda na pruzi između Velinje i Dobrljina ubila je 4 ustaša. 26. jula 1943. godine borci 3. bataljona Kozarskog odreda dočekali su grupu od 70 neprija-teljskih vojnika na cesti Draksenić - Bosanska Dubica. zarobljeno je 7 legionara i 1 Nijemac. Zaplijenjeno je 8 pušaka i 1 puškomitraljez. Ova grupa neprijateljskih vojnika išla je da kosi žito. 28. jula 1943. godine snage 1. bataljona Kozarskog odreda uništile su njemačko-domobranski transportni voz između željezničke stanice Velinja i Dobrljina. Poginulo je 140 neprijateljskih vojnika, većinom Nijemaca. Zarobljeno je 22 domobrana i 2 ustaša. Zaplijenjeno je 37 pušaka, 1 strojnica, 5 revolvera, 252 bluze, 272 hlače, 290 pari cipela i drugog veša.
Zasjeda 2. bataljona Kozarskog odreda dočekala je dva neprijateljska kamiona na cesti Pri-jedor - Banja Luka. Jedan kamion je spaljen, a drugi je pobjegao. Poginulo je i ranjeno 25 njemačkih vojnika. (275,678) Snagama 2. bataljona Kozarskog odreda na relaciji puta selo Lamovita - selo Bistrica predala se 6. četa 7. pješadijskog domobranskog puka sa 66 pušaka, 9 puškomitraljeza, 2 teška bacača, 2 teška mitraljeza i druge opreme.
29.jula 1943. godine borci 3. bataljona Kozarskog odreda napali su neprijateljsko uporište između Podgradca i Bosanske Gradiške. Zarobljeno je 11 domobrana sa puškama i municijom. 30.jula 1943. godine snage 2. bataljona Kozarskog odreda izvršile su napad na njemački avion tipa »junkers 58«, koji se spustio kod željezničke stanice Piskavica na pruzi Prijedor - Banja Luka. Posada aviona pobjegla je, a borci 2. bataljona zapalili su avion. Za 15 dana omladina siromašne palančiške opštine sakupila je za bolnicu 15 kg sira, 49 kg kajmaka, 209 komada jaja itd. Za 15 dana omladinske radne čete u srezu Bosanski Novi dale su 4840 radnih dana. Na području sreza Bosanski Novi formirani su odbori USAOJ-a (seoski, opštinski i sreski). 31. jula 1943. godine snage Kozarskog odreda dočekale su njemačku kolonu koja se kretala od Banje Luke prema Prijedoru, razbile je i ubile 25 Nijemaca. (283,17) 5.avgusta 1943. godine borci 2. bataljona Kozarskog odreda napali su neprijateljsku kolonu na cesti Prijedor-Bosanska Dubica, ubili 5, a zarobili 9 vojnika. 6.avgusta 1943. godine udarna četa Kozarskog odreda napala je kola sa Nijemcima na cesti Bosanska Gradiška-Banja Luka, ubile 15 Nijemaca, zaplijenila 6 pušaka, 1 puškomitraljez i 1 strojnicu. Udarna četa Kozarskog odreda dočekala je grupu ustaša na cesti Dubrava-Gradiška i ubila 2, a ranila 2 ustaša. Borci 1. bataljona Kozarskog odreda napali su 1 kamion na cesti Bosanska Dubica-Kostajnica i ubili 3, a zarobili 2 domobrana. 7. avgusta 1943. godine kod crkve u se!u Bistrici, na putu između Ivanjske i Lamovite, borci Kozarskog odreda napravili su zasjedu neprijateljskoj koloni i zarobili 6. četu 7. pješadijskog domobranskog puka sa 128 vojnika, 66 pušaka, 9 puškomitraljeza, 2 teška mitraljeza, 2 teška bacača mina, dosta municije i druge opreme.
U avgustu 1943. godine dubička omladinska poljoprivredna radna brigada (oko 1500 omladinaca i omladinki) u toku jedne noći požnjela je žita sa 350 duluma kraj samog logora Jasenovac. Ovo žito bilo je na zemlji poklanog i protjeranog srpskog življa koju su ustaše uzorale traktorima. (164,65) 800 žena i djevojaka Kozare prešlo je 70 km pješke u Lijevče polje da spasava žito od neprijatelja. Avgusta 1943. godine 2. bataljon Kozarskog odreda u sred dana napao je pojačani bataljon u Verića polju. Nijemci su imali 60 poginulih i veći broj ranjenih vojnika. Zaplijenjeno je 20 mitraljeza, 6 malih i 3 velika bacača mina, jedan top, 2 radio-stanice i dosta druge opreme i municije. U borbi je poginulo 5 boraca NOR-a. (283,17) Avgusta 1943. godine u selu Petrov Gaj zarobljena je jedna četnička četa. (283,17) Avgusta 1943. godine razoružana je satnija domobrana u Bistrici. Ubijeno je nekoliko njemačkih vojnika i nekoliko ustaša. 17. avgusta 1943. godine 1 bataljon Kozarskog odreda u selu Blagaju na pruzi Prijedor-Bosanski Novi zarobio je četu domobrana sa svom ratnom spremom. 25. avgusta 1943. godine borci 3. bataljona Kozarskog odreda doćekali su žandare u Lijevče polju i ubili 8, zarobili 6, zaplijenili 8 pušaka, 500 metaka i 5 pari cipela. Na putnom pravcu Prijedor-Bosanski Novi, od Brezičana do Dragotinje, teren sa padina kose Vranić obrastao je hrastovom i cerovom šumom, koja se prostire do iznad puta. Do puta je željeznička pruga, a zatirn rijeka Sana. Od puta do rijeke Sane ima prosječno oko 50 m. Cio ovaj teren vrlo je povoljan za zasjede. 25. avgusta 1943. godine ovim terenom kretao se motorizovani protivtenkovski izviđački bataljon njemačke 373. legionarske divizije, od Prijedora u pravcu Bosanskog Novog, da pomogne obezbjeđenju i opravci pruga zbog svog dislociranja. Čelo neprijateljske kolone bilo je 200 m od željezničke stanice Dragotinja, a začelje kolone ispod kuće Miloševića i Brdari do propusta bezimenog potoka, prema Brezičanima. Rastojanje između vozila bilo je 30 - 40 m, a dužina kolone iznosila je oko 2 km. Kozarski partizanski odred sa svoja četiri bataljona u zasjedi je sačekao ovu njemačku jedinicu iznad pruge i ceste Brezičani-Dragotinja. U ovoj borbi je ubijeno 220, a zarobljeno 50 njemačkih vojnika i 30 domobrana. Tako je neprijatelj imao ukupno izbačenih iz stroja 300 vojnika. U borbi su spaljena 32 automobila, 9 motocikla i 3 protivtenkovska topa 50 mm. Zarobljeno je 6 protivtenkovskih topova sa 1450 granata i mnogo drugog oružja i opreme. U akciji su učestvovala i dva bataljona omladine koji su iznijeli ratnu opremu, ranjene i poginule borce. Tada je poginuo i sekretar Sreskog komiteta KPJ za Prijedor Ilija Bursać. (275,395) Sa obje strane puta Ivanjska-Bistrica, u rejonu mosta preko Krivaje, logorovala je 6. četa 2. bataljona 7. lovačkog puka. 27. avgusta 1943. godine 2. bataljon Kozarskog odreda napao je domobrane na logorovanju i oni su se predali. Zarobljeno je 120 vojnika sa oficirima, 2 bacača mina, 2 teška mitraljeza, 9 puškomitraljeza, 66 pušaka i mnogo druge vojne opreme i municije. 28. avgusta 1943. godine u Matavuljkom gaju u Trbovljanima formiran je Sreski NOO za srez Bosansku Gradišku sa sjedištem u Gornjim Podgracima. Sreski NOO birali su delegati opštinskih NOO-a sa područja dotičnog sreza. Sreski NOO su imali plenum i izvršne odbore. Sekretari sreskih NOO-a na području Kozare bili su obavezno članovi Sreskih komiteta KPJ u odnosnom srezu. (275,304) 31. avgusta 1943. godine neprijatelj je sa sedam njemačkih i domobranskih bataljona iz Prijedora, Bosanskog Novog, Bosanske Kostajnice i Bos. Dubice otpočeo akciju čišćenja protiv Kozarskog odreda. Odred se povukao i izbjegao udare neprijateljskih kolona. Poslije dva dana neprijatelj se povukao u posade. Neprijatelj nije imao nikakvog uspjeha. Kroz tri mjeseca (juni, juli i avgust) snage Odreda su znatno porasle i bili su stvoreni uslovi za formiranje nove brigade na Kozari. Od 20. jula do 1. septembra 1943. godine prikupljeno je od dobrovoljnih davalaca 4145 kilo-grama krompira, 888 kg kajmaka, 1558 komada jaja, 1339 litara mlijeka, 1874 kg šljiva, 2006 kg jabuka, 100 komada sapuna i 30.000 kuna. 4. septembra 1943. godine dijelovi Kozarskog odreda razbili su dvije bojne ustaša kod Dobrljina. Ubijeno je 16 ustaša, zaplijenjen 1 kamion, 1 radio-stanica i druga oprema. 8. septembra 1943. godine objavljena je kapitulacija Italije. Prema naređenju štaba 2. bosanskog udarnog korpusa 8. septembra 1943. godine, u selu Jablanici, mjesto Inđija, pod Kozarom, formirana 11. krajiška brigada od 3. bataljona Kozarskog odreda sa 1259 boraca. Borci su bili sa Kozare. Komandant brigade bio je Miloš Siljegović, politički komesar Milan Vrhovac, zamjenik komandanta Dragan Marin, zamjenik političkog komesara Vaso Petrović, a načelnik štaba brigade Ljuban Crnobrnja. 8. septembra 1943. godine, u isto vrijeme kad i brigada, po treći put je formiran novi Kozarski partizanski odred u selu Božićima kod Prijedora. Komandant odreda je bio Mlađo Stanić, a politički komesar Brane Kovačević. Pred formiranje 11. krajiške (kozarske) brigade i novog Kozarskog partizanskog odreda, u jesen 1943. godine za popunu 1. proleterske brigade upućeno je preko 250 boraca sa Kozare. Komanda Kozarskog vojnog područja formirana je u septembru 1943. godine. 10. septembra 1943. godine folksdojčeri iz Topole i ustaše izvršili su pokolj u selu Dragelju, kojom prilikom su u kućama spalili 53 stanovnika, među kojima i 22 djece. (275,282) 13. septembra 1943. godine diverzantska grupa Podgrmečkog odreda minirala je prugu na željezničkoj stanici Blagaj (na pruzi Prijedor-Bosanski Novi) i uništila oklopni voz u kom je poginula sva posada od 84 neprijateljska vojnika. (170,680) 19.septembra 1943. godine Brane Prokopić rukovudilac omladine je u jednoj omladinskoj akciji zapisao: »Večeras će biti akcija na ustaške kukuruze. Bataljoni omladinaca, svi raspoređeni, kreću tiho, bez žagora u dugim kolonama kroz ljetnu noć. Samo ponekad se čuju kuriri: 'Ima li veze?' Komandiri idu naprijed. I tako se stiglo u kukuruze. Brzo su pobrane velike količine kukuruza, nošene septima u kola. Akcija, uz pjesmu, je uspjela. Obrano je 5,5 vagona kukuruza. Dok se kolona kretala prema Kozari, čuli su se ustaški rafali, ali uzalud, jer kukuruzi su bili pod samom Kozarom dok se polako rađao dan.« (275,327) 20.septembra 1943. godine održana je oblasna konferencija USAO BiH-a za Bosansku krajinu na kojoj je izabran Oblasni odbor USAO BiH-a.
23.septembra 1943. godine dijelovi snaga 11. krajiške NOU brigade i jedna četa Kozarskog odreda izvršili su napad na neprijateljsku posadu u selu Svodnoj. Zaplijenjeno je 20 pušaka, 2 puškomitraljeza i druga vojna oprema. 24.septembra 1943. godine dijelovi 11. krajiške (kozarske) NOU brigade izvršili su napad na utvrđeno neprijateljsko uporište Petkovac, na pruzi Prijedor-Bosanski Novi. Zarobljena su 62 neprijateljska vojnika sa oružjem i opremom. Tako je osloboden prolaz kurira preko rijeke Sane. 24. septembra 1943. godine snage 1. i 4. bataljona 11. krajiške NOU brigade izvršile su na-pad na neprijateljsko uporište u Dobrljinu i zauzele ga. U toj borbi razbijena su dva bataljona ustaša. 26. septembra 1943. godine na okružnoj konferenciji AFŽ-a izabran je Okružni odbor AFŽ-a za Kozaru. (170,680) Krajem septembra ili početkom oktobra 1943. godine održana je prva okružna konferencija USAOJ-a u selu Koturovima pod Kozarom. (275,325) U proljeće i jesen 1943. godine, iako su i sami teško postradali od neprijateljskog terora, pljačke i razaranja, stanovnici prijedorskog, novskog i gradiškog sreza pružili su veliku pomoć preostalom stanovništvu do temelja opustošenog dubičkog sreza. (275,536) 1. oktobra 1943. godine borci 11. krajiške NOU brigade zarobili su 6 domobrana sa 5 pušaka i jednom strojnicom. Noću između 2. i 3. oktobra 1943. godine 11. krajiške NOU brigade porušili su prugu dužine 3500 metara. Noću između 3. i 4. oktobra 1943. godine borci Kozarskog odreda kod sela Donje Dragotinje porušili su prugu. 5.oktobra 1943. godine borci 11. krajiške NOU brigade dočekali neprijateljsku kolonu koja se kretala iz Omarske, Ivanjske i Kozarca i poslije borbe vratili je nazad. 6.oktobra 1943. godine jedan bataljon Podgrmečkog odreda na više mjesta je porušio željezničku prugu kod rudnika Ljubije, uništio transportni voz i žičaru. Noću između 10. i 11. oktobra 1943. godine 1. četa Kozarskog odreda izvršila je napad na prve straže Prijedora. Zarobljeno 9 domobrana sa oružjem i opremom. Borci 1. čete i mineri porušili su prugu između Prijedora i Kozarca. 12. oktobra 1943. godine vod 2. čete Kozarskog odreda iz zasjede je sačekao neprijateljsku patrolu kod donje Dragotinje, zarobio je i razoružao. (170,681)
Za odbranu grada Bosanske Dubice neprijatelj je izradio 6 bunkera, jedan sa desne strane puta za Bosansku Kostajnicu (kod usamljene kuće), jedan južno od navedenog bunkera za 400 m, jedan ispred južnih kuća prema zaseoku Špilje, jedan ispred kuća prema Jošiku, jedan kod pravoslavnog groblja i jedan kod ciglane. Kao otpornu tačku utvrdio je zgradu opštine kod Parka, u blizini mosta na Uni. Bosansku Dubicu je branila neprijateljska posada sastavljena od bataljona domobranskog 12. pješadijskog puka i bataljona ustaša. Noću izmedu 12. i 13. oktobra 1943. godine jedinice 11. krajiške brigade napale su Bosansku Dubicu i poslije. 12 časova borbe zauzele je. Zarobljeno je 128 domobrana , 5 oficira, zaplijenjeno 322 puške, 7 puškomitraljeza, 3 teška mitraljeza, 15 automata, 3 bacača mina i drugog ratnog materijala. Mineri su porušili most na Uni u Bosanskoj Dubici. (242,48) 13. oktobra 1943. godine neprijateljske snage iz Prijedora kretale su se u pravcu Dubice. Borci Narodnooslobodilačke vojske dočekali su te neprijateljske snage i prisilili ih da se vrate u Prijedor. Ljubiju i rudnik branila je posada sastavljena od 2. bojne 3. gorskog zdruga, jačine od 400 vojnika, i 70 milicionara iz Stare Gradiške, pod zapovjedništvom ustaškog satnika Veljaka Jakeše. Noću između 14. i 15. oktobra 1943. godine dva bataljona 8. krajiške NOU udarne brigade i Podgrmečki odred napali su Ljubiju i poslije kraće borbe zauzeli je. Porušeni su rudnički uređaji i električna centrala. Poginulo je 11 neprijateljskih vojnika, zarobljeno 185 domobrana, 13 oficira i upravnik rudnika Širača. Zaplijenjena su 2 protivtenkovska topa, 1 brdski top, 1 bacač, 6 ručnih bacača, 3 mitraljeza, 14 puškomitraljeza, 13 automata i 230 pušaka. (275,370) Partizani su se povukli. Neprijatelj je ponovo zauzeo Ljubiju. (215,49) 15. oktobra 1943. godine borci Kozarskog odreda dočekali su neprijateljsku kolonu na cesti Prijedor-Kozarac. Borba se vodila 1 sat. Ubijeno je 15 neprijateljskih vojnika, 20 ranjeno i 4 zarobljena. 17. oktobra 1943. godine borci 11. krajiške NOU brigade srušili su 3 mosta i 4 km telefonske linije na putu Prijedor-Bosanski Novi. Borci 11. krajiške NOU brigade napali su, zapalili i porušili 5 bunkera, pokidali prugu i porušili mostove na više mjesta na pruzi Prijedor-Banja Luka. Noću izmedu 17. i 18. oktobra 1943. godine borci Kozarskog odreda iskidali su prugu na više mjesta između Blagaja i Martin-Broda. 18. oktobra 1943. godine dvije satnije neprijateljskih vojnika i oklopni voz iz Bosanskog Novog pokušali su opraviti prugu. Borci Kozarskog odreda dočekali su neprijatelja i onemogućili mu rad. Borci 11. krajiške NOU brigade napali su neprijateljsku kolonu jačine jedne bojne, koja je kretala iz pravca Ivanjske. Vodila se žestoka borba i neprijatelj je vraćen na polazni položaj. Noću između 18. i 19. oktobra 1943. godine borci Kozarskog odreda srušili su most na pruzi kod Svodne. Borci 11. krajiške NOU brigade uništili su 6 neprijateljskih bunkera na pruzi između Kozarca i Omarske, srušili 3 mosta i iskidali prugu na nekoliko mjesta. U isto vrijeme napali su željezničku stanicu Piskavica, porušili je i zarobili 35 neprijateljskih vojnika. 19. oktobra 1943.godine borci 11. krajiške NOU brigade onemogućili su neprijatelju da popravi prugu Bosanski Novi-Prijedor. Ubijeno je 10 neprijateljskih vojnika. Borci 11. krajiške NOU brigade napali su Piskavicu. Spaljena je željeznička stanica i bunkeri. Uništen je most dug 15 m između Piskavice i Omarske. Zarobljeno je 35 domobrana sa naoružanjem i opremom. Borci 11. krajiške NOU brigade napali su prugu Kozarac-Omarska, uništili 6 bunkera i srušili 1 most. Noću između 19. i 20. oktobra 1943. godine borci Kozarskog odreda srušili su most dug 18 m na Užarima kod Blagaja. 20.oktobra 1943. godine borci 11. krajiške NOU brigade spriječili su neprijatelju da izvrši opravku pruge Prijedor-Bosanski Novi. Četvrti bataljon 11. krajiške NOU brigade izvršio je napad na Omarsku. Borba se vodila 4 sata. 21.oktobra 1943. godine borci 11. krajiške NOU brigade sa borcima Kozarskog odreda onemogućili su neprijatelju da opravi prugu. Srušili su prugu na još nekoliko mjesta. 22.oktobra 1943. godine u Ljubiju dolazi 3. bataljon 8. brigade i nastavlja sistematsko uništavanje rudarskih postrojenja. (275,371) 22. oktobra 1943. godine borci Kozarskog odreda dočekali su neprijateljsku vojsku, koja se kretala u zaštiti 6 tenkova, kod Svodne i nanijeli joj znatne gubitke. Borci 11. krajiške NOU brigade zapalili su željezničku stanicu u Omarskoj i bunkere na osiguranju pruge.
23. oktobra 1943. godine borci Kozarskog odreda napali su neprijateljsko uporište u selu Dragotinja. Borci 11. krajiške NOU brigade izvršili su pretres sela Omarske, Marićke, Krivaje i Busnova u potrazi za četnicima. Uhvaćeno je 5 četnika. Treći bataljon 11. krajiške NOU brigade dočekao je jaku neprijateljsku kolonu, koja se kretala pod zaštitom tenkova, na cesti Prijedor-Kozarac. Uništio je 3 kamiona. 24. oktobra 1943. godine dva bataljona 6. krajiške NOU brigade vodila su petočasovnu borbu u rejonu ribnjaka i sela Miljakovca. 24. oktobra 1943. godine dva bataljona 6. krajiške NOU brigade dočekala su dva ojačana bataljona domobrana u rejonu Ribnjaka i. sela Miljakovac i nakon petočasovne borbe vratili ih u Prijedor. Neprijatelj je bio krenuo iz Prijedora za Sanski Most. Ubijeno je i ranjeno više domobrana, zarobljeno 10. Brigada je imala 3 poginula i 20 ranjenih. Noću između 28. i 29. oktobra 1943. godine, prema naređenju štaba 4. divizije, 11. krajiška NOU brigada prebacila se preko rijeke Sane i zauzela položaj prema Prijedoru radi sprečavanja neprijateljskog prodora prema Ljubiji i Sanskom Mostu. Od 19. septembra do 30. oktobra 1943. godine trajalo je takmičenje radnih brigada, koje je obavio Oblasni odbor USAOJ-a za Bosansku krajinu. U takmičenju se najbolje pokazala novska radna brigada, koja je dala 14.477 radnih dana i ubrala 24.235 sepeta kukuruza. U prikupljanju hrane za NOV i bolnice istakao se dubički srez, kostajnička opština, selo Derviši, a od pojedinaca Draginja Bašić i Rajko Gnjatović iz sela Donji Garevci. U toku oktobra 1943. godine formirano je Okružno odjeljenje zaštite naroda (OZN-a). (Pero Baškot piše da je u oktobru i novembru 1943. godine formirano okružno opunomoćstvo OZN-e i sresko opunomoćstvo OZN-e za sve srezove na Kozari.) 2. novembra 1943. godine borci Kozarskog odreda minirali su prugu između Bosanskog Novog i Dobrljina i uništili lokomotivu i 2 vagona transportnog voza. Ubijeno je 60 njemačkih vojnika. Broj organizacija i članova SKOJ-a je brzo rastao. 4. novembra 1943. godine na terenu Kozare radila su 4 sreska i 15 opštinskih komiteta SKOJ-a sa 122 skojevske grupe. Ukupno je bilo 1012 članova SKOJ-a. 4. novembra 1943. godine stanje omladinskvh organizacija bilo je sljedeće:
Srez Broj opšt. kom. SKOJ-a Broj aktiva SKOJ-a Broj članova SKOJ-a Broj odbora opštin. USAOJ-a seoskih Bos. Novi 4 32 323 4 30 Prijedor 4 22 186 4 22 Bos. Dubica 6 43 338 6 46 Bos. Gradiška 1 25 165 1 19 Ukupno 15 122 1012 15 117
6. novembra 1943. godine mineri Kozarskog odreda uništili su jedan most i 70 m pruge Prijedor-Bosanski Novi. 12. novembra 1943. godine borci Kozarskog odreda minirali su prugu i napali neprijateljski voz između Prijedora i Bosanskog Novog. Spaljeno je 10 vagona, oštećena je lokomotiva i nekoliko vagona, 22 neprijateljska vojnika zarobljena, a mnogi su se utopili u rijeci Sani.
17. novembra 1943. godine 11. krajiška NOU brigada spriječila je prodor dva domobranska bataljona iz Prijedora za Ljubiju. Nakon pet časova borbe neprijatelj se vratio u garnizon u Prijedoru odakle je i krenuo. 19.novembra 1943. godine dva bataljona 11. krajiške NOU brigade i jedan bataljon 6. krajiške NOU brigade dočekali su neprijatelja koji se kretao pravcem Prijedor-Jugovci, Prijedor-Ljubija, Prijedor-Sanski Most. Poslije petočasovne borbe neprijatelj se povukao na polazne položaje. 20.novembra 1943. godine, prema naređenju štaba 5. udarnog korpusa NOVJ, u selu Donjim Podgracima je formiran Gradiško-lijevčanski odred jačine 80 boraca. Komandant odreda je bio Đuro Vučenović i politički komesar Milan Stanić. Kozarski odred i Gradiško-lijevčanski partizanski odred uspješno brane slobodnu teritoriju Kozare i zajedno sa 11. kozarskom brigadom napadaju neprijateljska uporište i ruše željezničku prugu na pravcu Banja Luka-Ivanjska-Prijedor-Bosanski Novi-Kostajnica. Borci Kozarskog odreda minama su izbacili iz šina neprijateljski transportni voz i napali ga na pruzi Kostajnica-Bosanski Novi. U dvočasovnoj borbi ubijeno je i u Uni se podavilo 150 neprijateljskih vojnika, a zarobljeno 50 njemačkih vojnika i 2 oficira. Poginulo je 7 boraca Kozarskog odreda i 11 ranjeno. Od 20. do 24. novembra 1943. godine 11. krajiška brigada prebacila se na desnu obalu rijeke Sane. 25. novembra 1943. godine 11. krajiška NOU brigada sačekala je neprijateljsku patrolu i zarobila 9 domobrana. U kućama južno od mosta preko Strižne (k. 119) na putu Bosanski Novi-Dobrljin bio je smješten jedan domobranski bataljon. Iz Bosanskog Novog, preko Une, kod domobrana je došla kaznena ekspedicija, koju je saćinjavalo oko 200 ustaša. Neki su se iskrcali iz voza u Cerovici. Ustaše su počele da pale kuće i ubijaju narod u selima Ravnice. Kaznena ekspedicija u Ravnicama i Kukavicama ubila je 111 žena i djece. 4. bataljon 11. krajiške NOU brigade, koji se nalazio u selu Velika Žuljevica, pritekao je u pomoć narodu i protjerao neprijatelja. Ubijeno je 15 neprijateljskih vojnika. Neprijatelj je bježao i ostavljao poginule. Neprijatelj iz Prijedora izvršio je artiljerijsku pripremu i sa tri satnije i četiri tenka krenuo iz Prijedora u pravcu Topića brda. Borci 6. krajiške NOU brigade dočekali su neprijatelja, uništili jedan tenk i vratili ga nazad u Prijedor. 28.novembra 1943. godine borci 11. krajiške NOU brigade uništili su 250 m pruge i 500 m telefonske linije između Dobrljina i Ravnice. 29.novembra 1943. godine borci 11. krajiške NOU brigade dočekali su neprijatelja i ubili 5 ustaša. Porušili su prugu na više mjesta. 30.novembra 1943. godine borci 11. krajiške NOU brigade porušili su prugu na ćetiri mjesta između Poljavnica i Ravnica. Na terenu Okružnog komiteta KPJ za Kozaru djeluje četiri sreska komiteta KPJ i 96 partijskih ćelija sa 528 članova KPJ, 270 kandidata KPJ i 1012 skojevaca. U vremenu od 30. septembra do 30. novembra 1943. godine hroj članova USAOJ-a na Kozari je povećan za 1373 člana. Formirana su dva hora, 2 diletanske grupe, 3 analfabetska tečaja. Otvorena su 54 omladinska doma i održane 164 priredbe. Noću između 1. i 2. decembra 1943. godine borci Kozarskog odreda izvršili su napad na četnički štab u selu Piskavici, a četnici su pobjegli. 3. decembra 1943. godine neprijatelj iz Prijedora napao je na položaje 6. i 7. krajiške brigade u pravcu sela Hambarine. Borba se vodila 6 časova. Neprijatelj je imao oko 50 poginulih i ranjenih, pa je bio prisiljen da se povuče. Oštećen je jedan neprijateljski tenk. Borci 11. krajiške NOU brigade izvršili su napad na željezničku stanicu u Prijedoru. Noću između 3. i 4. decembra 1943. godine borci Kozarskog odreda dočekali su neprijateljske vojnike na pruzi Piskavica-Omarska i poubijali ih. 5. decembra 1943. godine jedna neprijateljska bojna i 4 tenka pošla su iz Prijedora u pravcu položaja 11. krajiške NOU brigade. Prvi bataljon 11. krajiške NOU brigade dočekao je neprijatelja, ubio i ranio 30 neprijateljskih vojnika i prisilio ga da se vrati u Prijedor. 7. decembra 1943. godine dijelovi 11. krajiške NOU brigade (2. i 4. bataljon) napali su 1. bataljon 384. puka 373. njemačke legionarske divizije koji je štitio, odnosno obezbjedivao prugu Ivanjska-Piskavica. Ubijena 82 vojnika, zaplijenjeno 200 pušaka, 16 puškomitraljeza, 1 top 105mm, rađio-stanica i druge opreme. 11. krajiška NOU brigada imala je 5 poginulih i 7 ranjenih boraca. 9. decembra 1943. godine borci 11. krajiške NOU brigade uništili su neprijateljsku patrolu. Zarobili su 13 neprijateljskih vojnika. Borci 11. krajiške NOU brigade dočekali su neprijateljski voz na Piskavici. Uništena je lokomotiva i 4 vagona. 10. decembra 1943. godine dva ojačana bataljona 373. legionarske divizije i 7 tenkova krenulo je iz Prijedora u pravcu sela Ćela i Miljakovci. Borci 6. krajiške NOU brigade dočekali su i razbili neprijatelja, koji se vratio u Prijedor ostavivši na bojištu dosta mrtvih i jedan uništen tenk. Diverzantska grupa Podgrmečkog odreda uništila je jedan neprijateljski voz u Blagaju, a drugi u Svodnoj. 11.decembra 1943. godine borci Kozarskog odreda dočekali su neprijatelja koji je nastupao od Kostajnice i pljačkao sela, razbile ga i zaplijenile 38 konja sa kolima. 12.decembra 1943. godine na Kozari djeluje Okružni komitet KPJ i četiri sreska komiteta KPJ, 96 partijskih ćelija (6 u bosansko-gradiškom srezu), 528 članova KPJ (172 su žene) i 270 kandidata ža ćlanove KPJ (153 žene), kao i 1012 članova SKOJ-a. U Kozarskom NOP odredu sa 260 boraca djeluje 64 člana KPJ i 13 kandidata, a u Gradiško-lijevčanskom odredu, koji ima oko 100 boraca, takođe jedan broj članova KPJ. 13.decembra 1943. godine dva bataljona 11. krajiške NOU brigade napale su željezničku stanicu Piskavica i zarobile 10 domobrana, 6 puškomitraljeza, 1 teški mitraljez, 1 bacač mina i dosta municije. 15. decembra 1943. godine Prva i Druga četa Kozarskog odreda dočekale su neprijateljsku patrolu na pruzi između Brezičana i Svodne i ubile 11 neprijateljskih vojnika. Noću između 15. i 16. decembra 1943. godine minerska grupa Kozarskog odreda porušila je prugu između Donje Dragotinje i Brezičana u dužini od 900 m.
16.decembra 1943. godine 2. bataljon 11. krajiške NOU brigade pretresao je selo Ivanjsku i Simiće. 17.decembra 1943. godine 1. bataljon 11. krajiške NOU brigade dočekao je neprijateljsku patrolu na pruzi Bosanski Novi-Dobrljin, ubio 4, a zarobio 1 neprijateljskog vojnika. 18.decembra 1943. godine borci 1. bataljona 11. krajiške NOU brigade porušili su prugu i 4km telefonske linije između Volinje i Bosanskog Novog. Drugi bataljon 11. krajiške NOU brigade minirao je most dug 15 m na pruzi između Mišinog Hana i Ivanjske. Noću između 18. i 19. decembra 1943. godine borci 3. bataljona 8. krajiške NOU brigade porušili 1 km pruge između Prijedora i Bosanskog Novog. Minerska grupa Kozarskog odreda srušila je most na pruzi između Dobrljina i Volinje. 19decembra 1943. godine 2. batlajon 6. krajiške NOU brigade srušio je prugu između Kozarca i Omarske. 20.decembra 1943. godine borci 8. krajiške NOU brigade vodile su borbu sa neprijateljem na pruzi od Blagaja u pravcu Svodne. Neprijatelj je imao 6 mrtvih i dva oštećena blindirana vagona, pa se povukao u Blagaj. Borci 2. bataljona 6. krajiške NOU brigade vodili su borbu sa neprijateljem koji se kretao iz Kozarca prema Omarskoj. Neprijatelj je prisiljen da se povuče. Noću između 20. i 21. decembra 1943. godine borci Kozarskog odreda pokidali su prugu na 8 mjesta između Dobrljina i Volinje. 21. decembra 1943. godine borci 1. bataljona 6. krajiške NOU brigade i 1. četa 2. bataljona 11. krajiške NOU brigade izvršile su napad na Piskavicu. Zaplijenjeno je nešto municije i opreme. 22. decembra 1943. godine 1. bataljon 11. krajiške NOU brigade izvršio je napad na Dobrljin. 23. decembra 1943. godine 2. bataljon 11. krajiške NOU brigade napao je neprijatelja kod Puharske (Prijedor). Ubijeno je više neprijateljskih vojnika. 4. bataljon 11. krajiške NOU brigade dočekao je neprijateljsku patrolu i zarobio je na pruzi Bosanski Novi-Kostajnica. 24. decembra 1943. godine borci 2. bataljona 6. krajiške NOU brigade porušili su oko 2 km pruge i telefonske linije izmedu Kozarca i Omarske. Borci 8. krajiške NOU brigade dočekali su neprijateljsku kolonu koja je išla iz Prijedora u pravcu Bišćana i natjerala je na povlačenje. 26.decembra 1943. godine borci 2. bataljona 11. krajiške NOU brigade dočekali su 40 neprijateljskih vojnika na pruzi između Ivanjske i Piskavice. Došao je i oklopni voz. Partizani su se povukli. 27.decembra 1943. godine jedna četa 4. bataljona 11. krajiške NOU brigade dočekala je neprijatelja na pruzi kod Martin-broda. 28.decembra 1943. godine jedinice 11. krajiške NOU brigade krenule su u pravcu Bosanske Dubice i Bosanske Gradiške. 29.decembra 1943. godine jedna ćeta 1. bataljona 6. krajiške NOU brigade porušila je prugu između Prijedora i Kozarca na 5 mjesta. 4. bataljon 6. krajiške NOU brigade srušio je prugu između Omarske i Piskavice. Neprijateljske snage u zaštiti tenkova pošle su iz Prijedora u pravcu sela Cikota. Te snage je dočekao 4. bataljon 8. krajiške NOU brigade, pa se neprijatelj povukao uz znatne gubitke. decembra 1943. godine jedinice NOV kretale su prema Banjoj Luci i Bosanskoj Gradišci.
Glavnina 5. udarnog korpusa NOVJ, ojačana dvjema brigadama Prvog proleterskog udarnog korpusa NOVJ (ukupno 8 brigada, 5 odreda, 3 artiljerijska diviziona formiranih u 5 grupa), otpoćela je prvu banjalučku operaciju. Cilj operacije je da zauzme Banju Luku, Bosansku Gradišku i Prijedor i privuče na sebe jače neprijateljske snage iz istočne Bosne i time olakša odbranu 3. udarnog korpusa NOVJ. Zauzet je veći dio Banje Luke, ali nije bilo uspjeha na Bosanskoj Gradišci, pa su napadi obustavljeni. Poginulo je i ranjeno oko 600 i zarobljpno 990 neprijatelj-skih vojnika. Jedinice Narodnooslobodilačke vojske imale su oko 200 poginulih i oko 400 ranje-nih boraca. (170,688) U toku 1943. godine formirano je 114 seoskih, 14 opštinskih, 4 sreska i Okružni narodno-oslobodilački odbor za Kozaru.
Krajem 1943. godine provedeni su izbori za sve opštinske i sreske NOO-e na području Kozare. Nakon izbora svih opštinskih i sreskih NOO-a ujednačen je i njihov rad. Rad sreskih NOO-a organizovan je tako što su formirani sektori pri njihovim izvršnim odborima: organizacioni, administrativni, zdravstveni, kulturno-prosvetni i poljoprivredni. (275,304) Važan zadatak NOO je da obezbijedi prehranu vojske i stanovništva. Radilo se na tome da se obavi proljetna sjetva i žetva. U toku 1943. godine bilo je dosta oboljenja od tifusa pa je pečen kreč i krečene su kuće. (275,305) Istim intenzitetom na kozarskom području razvila se i partijska organizacija od ćelije do okružnog komitata KPJ, omladinska organizacija. Narodni front i organizacija Antifašističkog fronta žena. Do kraja 1943. godine bila su formirana opunomoćstva Odjeljenja zaštite naroda za sva četiri sreza područja Kozare. Pored formiranja Odjeljenja zaštite naroda bio je formiran i Odred narodne odbrane za područje Kozare. Zahvaljujući dobroj saradnji vojske, organa vlasti i partijskih organizacija, u brigadu se javilo nekoliko stotina novih boraca, prvenstveno omladinaca i omladinki. Decembra 1943. godine samo u 5. krajiškoj (kozarskoj) NOU brigadi, se oko 1300 boraca, bilo je 323 člana SKOJ-a. U 1. krajiškoj brigadi bilo je oko 300 članova SKOJ-a, a u 2. krajiškoj brigadi 280 članova SKOJ-a. Tokom 1943. godine Nijemci su iz Ljubije do Goringovih zavoda u Lincu izvezli 550.000 tona željezne rude. (275,371) Jedinstvo partizana i naroda, stvoreno pod rukovodstvom KPJ, ostalo je čvrstim pored svih pokušaja neprijatelja da se ubistvima i mučenjima to jedinstvo razbije. Sva nastojanja neprijatelja da terorom, uništavanjem i drugim sredstvima demorališe narod, da mu uguši vjeru u pobjedu narodnooslobodilačke borbe, ostala su uzaludna. Kozara je davala nove borce, formirala nove jedinice Narodnooslobodilačke vojske, postajala i bila nepobjediva. Takvo ubjeđenje stekle su i sve neprijateljske jedinice koje su, do zuba naoružane, nasrtale na ovu planinu i na njoj ostajale bez života, ubjeđeni da joj ne mogu ma šta učiniti. Eto, to je herojski narod Kozare i plahina Kozare! Bila je i ostala nepobjediva za sve okupatore i izdajnike koji su na nju dolazili. Tu su svi oni ostavili svoje kosti, ali je nisu pokorili.
KOZARA 1944
Noću uoči 1. januara 1944. godine borci 8. krajiške NOU brigade razorili su 500 m pruge u blizini Vitasovaca na pruzi Prijedor-Bosanski Novi. Partizani su onemogućili neprijatelju popravak pruge. Noću između 1. i 2. januara 1944. godine borci 8. krajiške NOU brigade srušili su oko 700 m pruge Prijedor-Bosanski Novi. 2. januara 1944. godine borci 11. krajiške NOU brigade, poslije neuspjelog napada na Bosansku Gradišku, povlače se u selo Grbavce. Noću između 2. i 3. januara 1944. godine borci 8. KNOU brigade rušili su prugu Prijedor-Bosanski Novi. Krajem 1943. godine i početkom 1944. godine Okružni komitet SKOJ-a ponovo organizuje političke škole i kurseve za omladinske i skojevske rukovodioce, na kojima omladinski kadrovi stiču prva znanja o socijalizmu i komunizmu. Od 1942. do 1944. godine organizacije USAOJ-a u okrugu Kozare imale su 12.600 članova, 5 radnih brigada i 110 radnih četa. Krajem 1943. godine i početkom 1944. godine na Kozari dolazi do reorganizacije sanitetske službe. Pored vojnog saniteta, sada dolazi do formiranja civilne zdravstvene službe. Okružni NOO za Kozaru i niži organi narodne vlasti sprovodili su organizaciju civilne zdravstvene službe. Početkom 1944. godine jedinice 6. KNOU brigade na pruzi između Omarske i Piskavice uništile su željezničku kompoziciju, ubile 18 i zarobile 34 neprijateljska vojnika. (283,18) 3. janura 1944. godine sa linije Derventa-Teslić-Sarajevo-Konjic-Jablanica i iz Banje Luke glavnina njemačkog 5. SS brdskog armijskog korpusa otpočela operaciju sa ciljem odbacivanja 1. proleterskog udarnog i 5. udarnog korpusa NOVJ sa komunikacije Slavonski Brod-Sarajevo-Mostar. Brzim prodorom trebali su razbiti njihove jedinice i izbiti u dolinu rijeke Vrbasa i produžiti dejstva ka Livanjskom i Duvanjskom polju, a slabijim dijelovima preko Kozare ka dolini Une. Operacija je trajala do 24. januara. Jedinice 11. KNOU brigade, Kozarskog i Gradiškolijevčanskog odreda nalazile su se na području Kozare i vodile borbu s neprijateljem. 11. krajiška NOU brigada bila je u pokretu prema selu Jablanici, Sovjaku, Gornjim Podgracima i Miloševu Brdu. 8. KNOU brigada spriječila neprijatelja da popravi prugu Prijedor-Bosanski Novi. Ubijena su 4, a ranjena 3 neprijateljska vojnika. 5.januara 1944. godine iz Bosanskog Novog neprijateljska vojska krenula u 12 kamiona i 3 tenka za popravak pruge prema Prijedoru. Borci KNOU brigade dočekali su neprijatelja, uništili 1 kamion, ubili 10 i ranili 14 neprijateljskih vojnika. 6.januara 1944. godine borci 4. bataljona 6. KNOU brigade uništili oko 500 m pruge i 30 telefonskih stubova na pruzi između Omarske i Piskavice. Borci 8. KNOU brigade onemogućili neprijatelju popravak pruge Prijedor-Bosanski Novi. 8.januara 1944. godine Čerkezi 1. kozačke divizije, fašistički vojnici, prvo su silovali pa na zvjerski način masakrirali 13 skojevki, jednu pionirku i 2 pionira iz sela Grbavci, srez Bosanska Gradiška. To je bilo u šumi Tisovača, region zaseoka Tenifići, na putu Podgraci-Mrakovica. Skojevke su se vraćale iz Kozare gdje su nosile hranu ranjenicima u bolnici Bukovici. Čerkezi su izvršili pokolj u Podgracima i okolini. Samo iz Podgradaca je ubijeno 19 djece. U selu Mokrice kraj Bosanske Gradiške ubijeno je 208 ciganske djece. (275,283) 1 9.januara 1944. godine borci 1. bataljona 11. KNOU brigade kod Donje Dragotinje ubili su 22 neprijateljska vojnika. Poginuo je i borac NOV. 10. januara 1944. godine njemačke, ustaške i domobranske snage iz Bosanske Gradiške i sela Ivanjske napale slobodnu teritoriju Kozare. Snage 6, 8. i 11. KNOU brigade, Kozarski i Gradiško-lijevčanski odred razbile su neprijatelja koji se vratio u garnizone. 3. bataljon ll.KNOU brigade napao je neprijateljsko uporište u selu Donja Dragotinja. Borci Gradiško-lijevčanskog odreda vodili su žestoke borbe sa Nijemcima i Čerkezima koji su nadirali od Gradiške ka selima Trebovljani i Vrbaška. 11. januara 1944. godine 1. bataljon 11. KNOU brigade vodio je borbu sa neprijateljem oko Brezičana. Snage Gradiško-lijevčanskog odreda vode borbu i povlače se pred jačim neprijateljem u dubinu i štite vojnu bolnicu u Bukovici, koju evakuišu. Neprijatelj nastupa od Ivanjske preko Verića u pravcu Lamovite. 12. januara 1944. godine borci Gradiško-lijevčanskog odreda od sela Vojskove prebacuju se u zaleđe neprijatelja na svoj teren. Neprijateljske snage iz Gradiške i Ivanjske spojile su se na Lisini. Drugi bataljon 11. KNOU brigade sukobio se sa prethodnicom neprijateljske kolone koja se kreće grebenom Kozare preko Mrakovice. Ubijeno i ranjeno je 5 neprijateljskih vojnika. Jedna neprijateljska bojna iz Bosanskog Novog kreće preko Blagaja ka Vitasovcima, ali je dočekana i vraćena na polazni položaj. 13. januara 1944. godine borci Kozarskog odreda vodili su borbu sa neprijateljem na cesti Prijedor-Bosanska Dubica. Noću između 13. i 14. januara 1944. godine borci 2. bataljona 8. KNOU brigade pretresli su Tukove kod Prijedora i vodili borbu sa neprijateljskom milicijom. 2 /. Kozarčani na maršu preko Petrova polja januara 1944. godine; 2. Peta kozarska brigada u pokretu od Šipraga prema Korićanima januara 1944. godine 14 januara 1944. godine 11. KNOU brigada vodila je borbu sa 1. kozačkom divizijom preko sela Jablanice, Vojskove, Koturova... 15 januara 1944. godine 11. KNOU brigada goni neprijatelja sa Kozare. 16 januara 1944. godine 11. KNOU brigada goni neprijatelja između sela Međeđe u pravcu sela Brekinje. Borci Kozarskog odreda napali su neprijatelja u selu Grabašnica i izbacile iz stroja 32 neprijateljska vojnika. 18. januara 1944. godine 1. bataljon 11. KNOU brigade kod sela Babinaca vodio je borbu sa 150 Čerkeza i ustaša, koji su imali oko 30 zaprega, i ubio 11 neprijateljskih vojnika. Zaplijenjeno 18 konja sa nešto oružja i municije. 3 Diverzantska grupa Kozarskog odreda razrušila je 40 m pruge i telefonske linije između Dobrljina i Bosanskog Novog. 19. januara 1944. godine diverzanti Kozarskog odreda na nekoliko mjesta su prekinuli prugu izrneđu Brezičana i Donje Dragotinje. Noću između 19. i 20. januara 1944. godine borci 6. KNOU brigade razorili su 2 km pruge i telefonsku liniju izmedu Omarske i Piskavice. 1. i 3. bataljon 6. KNOU brigade izvršili su napad na neprijateljske bunkere duž pruge između Prijedora i Omarske. 20. januara 1944. godine borci Kozarskog odreda na više mjesta prekopali su cestu Kozarac-Prijedor. Noću između 20. i 21. januara 1944. godine jedna četa 1. bataljona 6. KNOV brigade pokidala je prugu na 4 mjesta između Kozarca i Petrovog Gaja. 21. januara 1944. godine 4. bataljon 8. KNOU brigade vodio je žestoku borbu sa neprijateljem na pravcu Ljubija-Miska Glava-Žuna. 22. januara 1944. godine borci 6. KNOU brigade uništili neprijateljski voz i 5 vagona između Omarske i Piskavice. Ubijeno je 18 i zarobljena 34 vojnika. 23. januara 1944. godine 8. krajiška NOU brigada napala je neprijateljsku kolonu od 156 kamiona i 20 tenkova na putu Prijedor-Bosanski Novi. Uništeno je 11 kamiona. Dio kolone probio se za Bosanski Novi, a ostalo se vratilo u Prijedor. 24. januara 1944. godine borci 8. KNOU brigade dočekali su neprijatelja koji je krenuo iz Blagaja u pravcu sela Vitasovci i vratili ih nazad. 26. januara 1944. godine 1. batlajon 11. KNOU brigade dočekao je neprijateljske snage od Brezičana prema Donjoj i Gornjoj Dragotinji. Ubijeno je 10 neprijateljskih vojnika i više ranjeno. Borci 3. bataljona 6. krajiške NOU brigade uništili su jedan oklopan voz na pruzi Prijedor-Kozarac. 27. januara 1944. godine borci 11. KNOU brigade porušili su prugu između Brezičana i Dragotinje. 4. bataljon 11. KNOU brigade ubio je 4, a ranio 5 neprijateljskih vojnika na pruzi Svodna-Petkovac. Borci 8. KNOU brigade uz pomoć omladine srušili su 4 km pruge izrneđu Svodne i Blagaja. Minobacačko odjeljenje 6. KNOU brigade tuklo je neprijatelja između Kozarca i Prijedora i ubio i ranilo 8 neprijateljskih vojnika. 28. januara 1944. godine 8. KNOU brigada ubila je jednog i ranila 4 neprijateljska vojnika. 29. januara 1944. godine borci 8. KNOU brigade napali su selo Blagaj i ubili 9, a ranili 23 neprijateljska vojnika. Brigada je imala 2 poginula i 15 ranjenih boraca. Borci 11. KNOU brigade ubili su 10 neprijateljskih vojnika i nekoliko ranili na pruzi Banja Luka-Prijedor. Borci Kozarskog odreda napali su Dobrljin, ubili 2 i ranili 7 neprijateljskih vojnika. 30. januara 1944. godine 4. bataljon 8. KNOU brigade napao je dvije čete domobrana između Blagaja i sela Petkovca, ubio 7 i ranio 23 domobrana. Bataljon je imao ranjenih 7 boraca. 31. januara 1944. godine borci Gradiško-lijevčanskog odreda ubili su 4 SS-ovca i više ranili. 1. februara 1944. godine borci 8. KNOU brigade onemogućili su neprijatelju popravku pruge Prijedor-Bosanski Novi, ubili 3 i ranili 7 neprijateljskih vojnika. 2. februara 1944. godine borci 8. KNOU brigade onemogućili opravku pruge neprijatelju koji je bio pošao od Bosanskog Novog i Prijedora. 4. bataljon i tehnička četa 11. KNOU brigade napali neprijateljske bunkere na pruzi Prijedor-Kozarac, uništili 2 bunkera i porušili prugu na 3 mjesta. Borci Kozarskog odreda ubili su 15 neprijateljskih vojnika na pruzi Bosanski Novi-Dobrljin. 4 3. februara 1944. godine Gradiško-lijevčanski odred dočekao ustaše iz Bosanske Gradiške i ubio 10 ustaša i više neprijateljskih vojnika. 4. februara 1944. godine održana konferencija članova štaba 11. KNOU brigade, štabova bataljona uz prisustvo zamjenika komandanta divizije. Početkom februara 1944. godine Oblasni NOO za Bosansku krajinu upućuje na, Kozaru dr Stevana Polcera, zvanog Pištu, na ispomoć na poslovima organizacije civilnog saniteta. Na Kozari je boravio medicinar Nijaz Softić sa svojom drugaricom, medicinskim radnikom. Oni su patronažno radili i obilazili ambulante narodnooslobodilačkih odbora. Povremeno se dolazilo do lijekova uspješno izvedenim akcijama i ilegalnim kanalima. Liječilo se i domaćim lijekovima. Tako su umjesto čistog alkohola za čišćenje rana, koristila rakija prepečenica, za liječenje svraba spravljena je Flemingeova tekućina (kuvanje sumpora i ulja), zatim razni melemi itd. Kod tifusa je primjenjivana izolacija bolesnika. Neke bolesti iako u teškim uslovima su uspješno liječene. 5. februara godine 1944. 2. bataljon 11. KNOU brigade dočekao je neprijateljsku kolonu od 11 kamiona i 2 tenka na cesti Prijedor-Kozarac. Neprijatelj ie bio prisiljen da se vrati u Prijedor. 3. bataljon 11. KNOU brigade osiguravao prevoz žita za Podgrmeč. Gradiško-lijevčanski odred dočekao neprijatelja iz Bosanske Gradiške. Ubijeno 8 neprijateljskih vojnika. Neprijatelj vraćen u Gradišku. 6. februara 1944. godine borci Kozarskog odreda odbili su neprijatelja iz Bosanske Kostajnice koji je pljačkao sela. 7. februara 1944. godine borci 6. KNOU brigade napali su neprijateljski voz i prisilili ga da se vrati u Banja Luku. Borci 11. KNOU brigade obezbjeđivali su prebacivanje žita sa Kozare za Podgrmeč. 8. februara 1944. godine 2. i 4. bataljon 11. KNOU brigade izvršili su mobilizaciju u selu Kozarcu. Borci 6. KNOU brigade privukli su se četničkom logoru u selu Omarskoj i bombama napali neprijatelja. Neprijatelj je imao oko 20 poginulih i više ranjenih. 9. februara 1944. godine borci 3. bataljona 11. KNOU brigade i borci Kozarskog odreda minirali su transportni voz na pruzi Bosanski Novi-Ravnice. U pomoć je došao oklopni voz iz Bosanskog Novog i izletio iz šina na razorenoj pruzi. Mina je eksplodirala pod tenkom koji je pošao u pomoć. Ubijeno je oko 50 i ranjeno više neprijateljskih vojnika. Partizani su imali 4 poginula i 6 ranjenih boraca. Borci 8. KNOU brigade dočekali su neprijatelja u selu Miljakovac i vratili u Prijedor. 10. februara 1944. godine 2. bataljon 11. KNOU brigade vršio je mobilizaciju u selu Omarskoj. 11. febmara 1944. godine 1. batsljon 11. KNOU brigade izvršio je mobilizaciju u Lijevče polju, a 2. bataljon u Piskavici. 15. februara 1944. godine borci 6. KNOU brigade dočekali su neprijatelja koji je kretao iz Prijedora u tri kolone prema selu Rizvanovići. Neprijatelj je napao protukolsko odjeljenje i zarobio protukolski top. Ipak, partizani su napali s boka i potisli neprijatelja u Prijedor. 16. februara 1944. godine 2. bataljon 11. KNOU brigade vodio je borbu protiv domobranskog bataljona, ojačanog sa 3 tenka, u blizini Kozarca. Ubijeno je 15, a ranjeno 20 neprijateljskih vojnika. Partizani su imali 6 ranjenih boraca. Gradiško-lijevčanski odred, prolazeći kroz sela u Lijevće polju, uhvatio je 6 ustaša koji su bili na odsustvu. Izvršena je mobilizacija u Lijevče polju. Noću između 17. i 18. februara 1944. godine borci 8. KNOU brigade srušili su 400 m pruge kod željezničke stanice Hadžimehići. Borci 11. KNOU brigade na željezničkoj stanici Piskavica porušili su skretnice i rezervoar za vodu. 5 20. februara 1944. godine 2. bataljon 11. KNOU brigade vodio je borbu na pruzi između Omarske i Piskavice. Ubijeno je 3, a ranjeno 15 neprijateljskih vojnika. Neprijatelj je uspostavio žandarmerijske stanice u Cerovljanima i Koloniji Dubravi. Gradiško-lijevčanski odred napao je žandare koji su pobjegli, a dva su poginula. 21. februara 1944. godine 8. KNOU brigada vodila je borbu sa Nijemcima i četnicima iz Prijedora u pravcu Bastasa. Ubili su 6, a ranili 13 neprijateljskih vojnika. Poginula su 3, a ranjeno 7 partizana. Diverzantska četa Kozarskog odreda porušila je 230 m željezničke pruge između Svodne i Blagaja. 2. i 4. bataljon 11. KNOU brigade vodio je borbu na pruzi između Dobrljina i Bosanskog Novog; ubijeno je 11, a ranjeno 18 neprijateljskih vojnik. Poginula su 4 i ranjeno 8 partizana. 22.februara 1944. godine 2. bataljon 11. KNOU brigade izvršio je mobilizaciju u selu Radosavska. 28. februara 1944. godine borci 11. KNOU brigade digli u vazduh jedan neprijateljski voz na pruzi između Bosanskog Novog i Dobrljina. Partizani su tukli minobacačima voz koji je išao u pomoć i prisilili ga da se vrati. Ubijeno je oko 100 neprijateljskih vojnika. Prvi bataljon 6. KNOU brigade napao je neprijateljsku kolonu koja je išla iz Bosanskog Novog ka Prijedoru. Uz pomoć tenkova u četveročasovnoj borbi neprijatelj je uspio da se probije za Prijedor. Ubijeno je i ranjeno 30 neprijateljskih vojnika. Borci 8. KNOU brigade srušili su prugu između Kozarca i Omarske. Kozarski odred minama uništio neprijateljski blindirani automobil i '8 njemačkih vojnika na cesti Blagaj-Svodna. Borci Gradiško-lijevčanskog odreda zarobili su 1 žandara i 1 ustašu. 29. februara 1944. godine jedna četa 11. KNOU brigade napala je neprijatelja na Gliginu brdu. Ubijena su 3 neprijateljska vojnika. Borci Gradiško-lijevčanskog odreda srušili su most, 15 km od Gradiške. Od 19. septembra 1943. godine do 1. marta 1944. godine dubička omladinska Udarna brigada »Zoja Kosmodemjanskaja« dala je 70530 radnih dana, novska ORB »Mladen Stojanović« 63711, a prijedorska ORB 30.000 radnih dana. Pioniri Kozare su za 1 mjesec dali 4800 radnih dana. 1. marta 1944. godine borci 6. krajiške NOU brigade odbili neprijateljski napad iz Prijedora i povratili neprijatelja u garnizon. 1. marta 1944. godine borci 11. krajiške NOU brigade vodili su borbu sa neprijateljem koji je napadao iz Prijedora prema selu Božićima i Garevcima. Ubijeno je 15 i ranjeno više neprijateljskih vojnika. 2. marta 1944. godine Odred je vodio borbe sa neprijateljskim snagama od sela Karađorđeva (desna obala Jablanice) do Podgradaca, do zaseoka Šimića i Beraza. 2. marta 1944. godine jedna ćeta 11. KNOU brigade ubila je 2. neprijateljska vojnika. 3. marta 1944. godine borci 11. krajiške NOU brigade vodili su borbu sa neprijateljem od Bosanskog Novog preko Prijedora do Kozarca. Ubijeno je 14 i više ranjeno neprijateljskih vojnika. Brigada je imala 2 ranjena borca. 4. marta 1944. godine neprijateljska kolona od 1000 vojnika kretala se od Bosanskog Novog preko Prijedora i obezbjeđivala opravak pruge. Borci 11. krajiške NOU brigade napali su ovu neprijateljsku kolonu između Svodne-sela Petrovca i Blagaja i ubili 100 neprijateljskih vojnika i 50 konja. Brigada je imala 14 poginulih i 14 ranjenih boraca. (275,398) 4. marta 1944. godine borci 11. KNOU brigade napali su neprijatelja u selu Garevcima, ubili 20 i više ranili. Noću između 4. i 5. marta 1944. godine borci 8. KNOU brigade porušili su željezničku prugu kod 6 željezničke stanice Piskavica. 5. marta 1944. godine njemačke i ustaške jedinice iz Prijedora napale su borce 6. KNOU brigade na pruzi od Prijedora ka Bosanskom Novom. Vodila se borba cijeli dan. Neprijatelj je imao 80 poginulih i ranjenih vojnika. Brigada je imala 5 mrtvih i 25 ranjenih boraca. 6. marta 1944. godine borci 6. krajiške NOU brigade uništili su oko 500 m pruge između Omarske i Piskavice. (283,18) 7. marta 1944. godine iz Prijedora neprijateljska vojska se kretala kolonama u pravcu sela Miljakovci i Rakelići. Borci 8. krajiške NOU brigade su dočekali neprijatelja i vratili u Prijedor. Borci 11. krajiške NOU brigade vodili su borbu sa jednom satnijom u selu Balte Jaruge i ubili 5, a ranili više neprijateljskih vojnika. 8. marta 1944. godine borci 11. krajiške NOU brigade i Kozarskog odreda napali neprijatelja u selu Utolica (Kostajnica) i ubili 9 ustaša, zaplijenili 6 pušaka, 3000 metaka i druge opreme. Borci 11. krajiške NOU brigade vodili su borbu sa četnicima u Piskavici. Diverzantska grupa Kozarskog odreda stavila je mine na cestu Hrvatska Dubica-Kostajnica i digla u vazduh kamion sa njemačkim vojnicima. Noću između 8. i 9. marta 1944. godine borci 8. krajiške NOU brigade srušili su prugu na željezničkoj stanici Piskavica. 9. marta 1944. godine borci 11. krajiške NOU brigade vodili su borbu sa neprijateljem iz Kozarca i ubili 6 neprijateljskih vojnika. Noću između 9. i 10. marta 1944. godine borci 5. krajiške NOU brigade i borci 8. krajiške NOU brigadc napali su ustaško-domobranske snage na liniji selo Bišćani-Rizvanovići-Hambarine i otjerali ih u Prijedor. Neprijatelj je imao 70 poginulih i više ranjenih. Brigade su imale 7 poginulih i 18 ranjenih. 11. marta 1944. godine borci 3. bataljona 11. KNOU brigade kod Brezičana su ubili 5 neprijateljskih vojnika. Noću između 11. i 12. marta 1944. godine borci 3. bataljona 11. krajiške NOU brigade uništili su preko 1000 m pruge između Brezičana i Dragotinje. 12. marta 1944. godine borci 4. bataljona 11. krajiške NOU brigade ubili su 2 neprijateljska vojnika na pruzi Svodna-Petkovac. Borci Kozarskog odreda razrušili su prugu i telefonske linije između Bosanskog Novog i Dobrljina. Noću između 12. i 13. marta 1944. godinc borci 8. krajiške NOU brigade napali su miliciju u Tukovima (Prijedor) i ubili 35 milicionara. U borbi je ranjeno 7 boraca. 13. marta 1944. godine borci Kozarskog odreda porušili su prugu i telefonske linije između Bosanskog Novog i Dobrljina. 14. marta 1944. godine na okružnoj konfrenciji Mića Zec je rekao: »Mi smo organizovali pomoć na taj način što smo na dobrovoljnoj bazi mobilisali 550 plugova i pomoću njih obradili 5500 dunuma zemlje. Ovdje treba istaći da je narod, koji je pomogao dubičkom srezu, da sve: i plugove, i sjemenje, i hranu, kako za sebe, tako i za stoku za vrijeme sjetve«. (275,306) 14. marta 1944. godine borci 11. krajiške NOU brigade srušili su prugu između Svodne i Blagaja, postavili nagazne mine kod Dragotinje, oštetili lokomotivu oklopnog voza i ubili 2 vojnika na pruzi Omarska-Piskavica. Borci Gradiško-lijevčanskog odreda u selu Šimićima ubili su 12 SS-ovaca i 8 legionara. 15. marta 1944. godine borci 11. KNOU brigade srušili su prugu između Blagaja i Svodne. Borci Kozarskog odreda vodili su borbu kod Bosanske Dubice i zaplijenili 4 konja i 2 kola. 16. marta 1944. godine 11. KNOU brigada srušila je prugu između Blagaja i Martin-broda, a borci Kozarskog odreda napali neprijatelja na putu Dobrljin-Bosanski Novi. 7 17. marta 1944. godine jedinice 8. KNOU brigade na pruzi između Piskavice i Omarske dočekali su vojni transportni voz i ubile 40, a zarobile 45 vojnika. Zaplijenjena su 4 puškomitraljeza, 9 automata, 33 puške, 15 bombi i dosta municije. (283,18) Borci 11. krajiške NOU brigade ubili su 8, a ranili 6 neprijateljskih vojnika na pruzi između Blagaja i Svodne. 19. marta 1944. godine Gradiško-lijevčanski odred vodio je borbu sa SS trupama i žandarima i ubio i ranio 25 neprijateljskih vojnika. Mobilisao je 65 novih boraca. 20. rnarta 1944. godine borci 8. KNOU brigade uništili su oklopni voz na željezničkoj stanici Petrov Gaj i ubili 20 i ranili više neprijateljskih vojnika. Zaplijenjeno je 5 mitraljeza, 1 top »pito« i više ratnog materijala. Borci 11. krajiške NOU brigade uništili su teretni voz od 45 vagona i ubili i ranili 37 neprijateljskih vojnika. 21. marta 1944. godine Gradiško-lijevčanski odred vodio je borbu sa neprijateljem u Lijevče polju i ubio i ranio 25 neprijateljskih vojnika. Odred je imao 2 ranjena borca. Borci 11. KNOU brigade vodili su borbu sa neprijateljskom kolonom na cesti Ivanjska-Kozarac i ubiii 15, a ranili 10 neprijateljskih vojnika. Ranjena su dva borca. Borci 11. KNOU bri-gade uništili su neprijateljski voz i ubili i ranili 40, a zarobili 6 neprijateljskih vojnika. Brigada je imala 3 poginula i 2 ranjena borca. 22. marta 1944. godine borci Kozarskog odreda vodili su borbu sa neprijateljem kod Gornjeg Vodičeva i ubili 3 neprijateljska vojnika. 24. marta 1944. godine 1. i 4. bataljon 11. krajiške NOU brigade vodio je borbu sa neprijateljem kod sela Verića i ubio 20, a ranio 25 neprijateljskih vojnika. Brigada je imala 3 poginula i 5 ranjenih boraca. 25. marta 1944. godine borci 11. krajiške NOU brigade napali su neprijatelja na brdu Lipa i ubili 4 neprijateljska vojnika. Diverzantska grupa Kozarskog odreda digla je u vazduh teretni voz na pruzi kod Svodne. Poginula su 4, a ranjeno 5 neprijateljskih vojnika. 26. marta 1944. godine borci 4. bataljona 6. KNOU brigade dočekali su 150 neprijateljskih vojnika, koji su išli lijevom obalom Sane od Prijedora ka Bosanskom Novom, i ubili 15, a ranili 7 neprijateljskih vojnika. Borci 8. KNOU brigade napali neprijatelja u Kozarcu. Borci 11. KNOU brigade brskim topom tukli su aerodrom u Prijedoru i ubili su 1, a ranili 6 neprijateljskih vojnika. Oštetili su 1 avion. 27. marta 1944. godine borci 6. KNOU brigade dočekali neprijateljsku kolonu od Prijedora za Bos. Novi i ubili i ranili 12 neprijateljskih vojnika. 28. marta godine borci Kozarskog odreda vodili su borbu sa neprijateljem koji je napadao iz Dobrljina. Neprijatelj je imao 7 poginulih i 13 ranjenih vojnika. 29. marta 1944. godine neprijateljska vojska iz Prijedora napala je na položaj 4. bataljona 8.krajiške NOU brigade. Borba se vodila 5 časova. Neprijatelj je bio prisiljen da se povuče u Prijedor uz gubitke (18 poginulih i 8 ranjenih). 31. marta 1944. godine borci 6. krajiške NOU brigade napali su voz na pruzi Prijedor - Bosanski Novi i prisilili ga da se vrati. Neprijatelj je imao 12 poginulih i 8 ranjenih. (170,700) 1. aprila 1944. godine borci 6. KNOU brigade napali su neprijateljsku kolonu kod Dragotinja. 3.aprila 1944. godine neprijateljska milicija iz Prijedora napala je borce 6. KNOU brigade kod sela Hambarine. Neprijatelj je imao 6 poginulih i 3 ranjena. Borci 4. bataljona 11. KNOU brigade napali su neprijatelja u Mašićima i ubili 16 neprijateljskih vojnika, zaplijenili 1 puškomitraljez, 4 puške i 8 3000 metaka. 4. aprila 1944. godine poginula su 2 borca 8. KNOU brigade na pruzi Kozarac-Omarska. 2. i 3. bataljon 11. KNOV brigade napali voz na pruzi između Blagaja i Martin-broda i uništili 30 vagona i 2 lokomotive. Ubijena su 63 i zarobljena 24 neprijateljska vojnika. Zaplijenjena veća količina municije i ratne opreme. Poginuo je 1 borac i 3 ranjena. Borci Kozarskog odreda pretresli ustaške kuće kod Prijedora, zaplijenili vune, opreme i nekoliko goveda. Ubijen jedan ustaša. 5. aprila 1944. godine održano je oblasno savjetovanje KPJ za Bosansku krajinu u Sanskom Mostu. 6. aprila 1944. godine bataljon 373. legionarske divizije »Tigar« sa četnicima napao položaje 4. bataljona 8. KNOU brigade i odstupio uz gubitke. 7. aprila 1944. godine borci 2. bataljona 6. KONU brigade napali neprijatelja između Svodne i Blagaja i ubili 7, a ranili 2 neprijateljska vojnika. Drugi i 3. bataljon 11. krajiške NOU brigade vodili su borbu sa neprijateljskim snagama koje su nadirale na slobodnu teritoriju sa linije Dobrljin - Blagaj - Grabašnica - Marini - Jutrogošta. Neprijateljska vojska bila je doprla na Karan i Pastirevo, ali je bila prisiljena da se istog dana povuče u polazne garnizone. Ubijeno je 20 i ranjeno 10 neprijateljskih vojnika. Poginula su 3, ranjeno 6 i 2 nestala borca 11. KNOU brigade. Noću iztneđu 7. i 8. aprila 1944. godine borci 8. KNOU brigade ubili su 6 neprijateljskih vojnika između Omarske i Piskavice. Prvi bataljon 11. krajiške KNOU brigade porušio je prugu između Omarske i Kozarca, a borci Kozarskog odreda srušili prugu između Blagaja i Martin-broda. 8. aprila 1944. godine borci 6. i 11. KNOU brigade srušili su prugu i jedan most između Svodne i Blagaja. Noću između 8. i 9. aprila 1944. godine 1. bataljon 8. krajiške NOU brigade napao je Tukovo i protjerao muslimansku miliciju u Prijedor. Borci 4. bataljona 8. KNOU brigade srušili su pru-gu i dva mosta između Kozarca i Omarske. 9. aprila 1944. godine 3. bataljon 11. krajiške NOU brigade vodio je borbu sa neprijateljem na pruzi između Reljića kamena i Brezičana i ubio 5, a ranio 4 neprijateljska vojnika. Poginula su 3, i jedan ranjen borac 11. KNOU brigade. Neprijatelj iz Prijedora napao je položaje 8. krajiške NOU brigade u selu Hambarinama. Ubijena su 2 neprijateljska vojnika. Borci 8. KNOU brigade srušili su prugu između Omarske i Kozarca. 10. aprila 1944. godine četnici Vase Mijatovića ubili 2 borca i ranili 2 člana intendanture 8.KNOU brigade. Borci Kozarskog odreda pretresli kuću četničkog komandanta kod Prijedora i zapljenili 5 goveda. (170,702) 11. aprila 1944. godine borci 11. krajiške NOU brigade digli su u vazduh voz sa dvije lokomotive i 8 vagona kod Brezičana. Našlo je smrt 96 Nijemaca. (275,396) 13. aprila 1944. godine borci 8. krajiške NOU brigade uništili su voz na pruzi Kozarac - Prijedor i ubili 96 ncprijateljskih vojnika. Tad je neprijatelj za sva vremena odustao da brani prugu od Ivanjske do Prijedora u dužini od 30 km. (275,396) Borci 11. krajiške NOU brigade digli su u vazduh voz sa 6 vagona sa neprijateljskom vojskom na pruzi između Blagaja i Bosanskog Novog. Ubijeno je i ranjeno 40 neprijateljskih vojni-ka. 14. aprila 1944. godine borci 8. krajiške NOU brigade i omladina porušili prugu u dužini od 9 km između Prijedora i Kozarca. 3. bataljon 6. KNOU brigade rušio prugu između Blagaja i Svodne. Diverzantska ćeta Kozarskog odreda porušila prugu između Dobrljina i Volinje. Diverzantska četa 9 Podgrmečkog odreda uništila patrolni voz sa 5 vagona na pruzi Bosanski Novi -Blagaj. Poginula su 32, a ranjeno 27 neprijateljskih vojnika. Borci 4. bataljona 6. KNOU brigade dočekali neprijatelja iz Prijedora i ubili 6 neprijateljskih vojnika. Borci Kozarskog odreda pretresli četnički logor u Trokutu, uhvatili 2 četnika i zapljenili 1 pušku. Diverzantska četa Gradiško-lijevčanskog odreda minirala most preko rijeke Jablanice na putu Bosanska Gradiška - Podgraci, tzv. 15 km. Most je bio dug 20 m. 14. aprila 1944. godine jedinice 4. krajiške divizije (Gradiško-lijevčanskog odreda) kod sela Topole, zaselak Berek, vodile su četveročasovnu borbu protiv neprijatelja i spasile 5 američkih avijatičara koji su se spustili padobranima iz oštećenog aviona u navedeni rejon. 15.aprila 1944. godine borci 6. krajiške NOU brigade uništili su 1 kamion na putu Prijedor- Bosanski Novi i ubili 11 neprijateljskih vojnika i zaplijenile oružje i opremu. Diverzantska četa Kozarskog odreda srušila je željezničku prugu između Bosanskog Novog i Kostajnice. 4. bataljon 11. krajiške NOU brigade izvršio je pretres sela Šimića, Mičja i Užara i ubio 4 ustaša. 16. aprila 1944. godine borci 11. krajiške NOU brigade napali su Dobrljin i ubili 20 neprijateljskih vojnika. Borci Gradiško-lijevčanskog odreda dočekali su neprijatelja i vratili ga preko Save. Zapaljcno je nekoliko kuća. 17.aprila 1944. godine borci 6. krajiške NOU brigade srušili su prugu između Prijedora i Bosanskog Novog. 18. aprila 1944. godine borci 6. krajiške NOU brigade vodili su borbe sa neprijateljem i ubili 10, a ranili 11 neprijateljskih vojnika. Borci Kozarskog odreda razrušili su prugu između Ravnica i Bosanskog Novog. Borci Kozarskog odreda obezbjeđivali su orače koji su orali i sijali u okolini Bosanske Dubice, Kostajnice i Dobrljina. Neprijateljske snaga iz oblasti Piskavice, Omarske, Ljubije i Kozarca bile su povučene u Prijedor, koji se snabdijevao samo vazdušnim putem. U takvoj situaciji komanda 5. korpusa izdala je naređenje 4. udarnoj diviziji i dijelovima 10. i 39. divizije da izvrše prepad na Prijedor. Noću iztneđu 19. i 20. aprila 1944. godine 4. krajiška udarna divizija i dijelovi 10. i 39. krajiške divizije napali šu dijelove 373. legionarske divizije i domobranske 3. brdske brigade i četnike u Prijedoru. Neprijatelj se uporno branio iz svojih utvrđenja. Ubijeno je i ranjeno 250 neprijateljskih vojnika i 20 zarobljeno. Jedinice krajiških divizija imale su 26 poginulih i 112 ranjenih. Prijedor nije zauzet. (274,70) 20. aprila 1944. godine neprijateljska avijacija bombardovala je položaje 6. i 8. krajiške NOU brigade u selima Hambarinima, Miljakovcima i Ćeli. 21. aprila 1944. godine borci Kozarskog odreda porušili prugu i telefonske linije između Bosanskog Novog i Dobrljina. Gradiško-lijevčanski odred vodio borbu sa neprijateljem iz Dubice i vratio ga nazad. 22. aprila 1944. godine borci 11. KNOU brigade porušili prugu između Blagaja i Martin-broda. Borci Kozarskog odreda zauzeli položaje kod Bosanske Kostajnice. 23. aprila 1944. godine borci 11. KNOU brigade uništili transportni voz i ubili oko 50 neprijateljskih vojnika. Borci 11. KNOU brigade porušili prugu između Brezičana i Dragotinje. Neprijateljski avioni bombardovali selo Kijevce. 25. aprila 1944. godine borci 11. KNOU brigade vodili borbu sa neprijateljem kod Brezičana i ubili 9 neprijateljskih vojnika. Noću između 25. i 26. aprila 1944. godine borci Kozarskog odreda srušili prugu između Brezičana i Dragotinje. 10 26. aprila 1944. godine 1. bataljon 11. KNOU brigade vodio borbu sa neprijateljem na Vraniću. 27. aprila 1944. godine u izvještaju Sreskog NOO Bosanska Dubica stoji da je narod prijedorskog sreza radio do tada 2021 radni dana na dubićkom srezu, dok je narod bosanskonovog sreza radio 542 radna dana. U srezu Bosanski Novi ljudi su orali 4 dana u sedmici za sebe, a dva dana za one koji nisu imali radnu stoku. 27. aprila 1944. godine borci 11. krajiške NOU brigade vodili borbe sa neprijateljem između Martin-Broda i Petkovca. 28. aprila 1944. godirie borci II. KNOV brigade vodili borbu sa neprijateljem kod Brezičana i ubili 13, a ranili 16 ncprijateljskih vojnika. Borci 11. KNOU brigade digli u vazduh neprijateljski vojni transport između Bosanskog Novog i Ravnice u kom je ubijeno 100, a ranjeno oko 150 neprijateljskih vojnika. Brigada je imala 1 poginulog i 6 ranjenih boraca. 29. aprila 1944. godine borci Gradiško-lijevčanskog odreda na komunikaciji Gradiška - Banja Luka kod Topole zapalili 1 kamion i ubili 3 neprijateljska vojnika. 30. aprila 1944. godine 1. bataljon 11. KNOU brigade napao uporište Mašiće i ubio 4 oružnika. 1. maja 1944. godine borci 2. bataljona 11. KNOU brigade vodili su borbu sa neprijateljem kod sela Palanćišta. Ubijena su 2, a ranjena 3 neprijateljska vojnika. Borci 4. bataljona 11.KNOU brigade vodili su borbu sa neprijateljem kod sela Dragotinja i Marina. Ubijeno je 10 i ranjeno 20 neprijateljskih vojnika. 2. maja 1944. godine u Drvaru počeo rad Drugog kongresa USAOJ-a. 4. bataljon 11. KNOU brigade napao neprijatelja kod Brezičana. Ubijeno je.10, a ranjeno 12 neprijateljskih vojnika. Borci Kozarskog odreda srušili prugu kod Petrova Gaja. 3. maja 1944. godine borci 11. KNOU brigade na pruzi Dobrljin - Volinja ubili 10 neprijateljskih vojnika. Borci 4. bataljona 11. KNOU brigade minirali voz kod Brezičana. Ubijeno 15 i više rafijeno neprijateljskih vojnika. Poginula su 4 borca i 5 je ranjeno. 4. maja 1944. godine borci 2. bataljona 11. KNOU brigade vodili su borbu sa neprijateljem kod sela Ćele. Neprijatelj je imao 10 mrtvih i više ranjenih. Borci 3 bataljona 11. KNOU brigade vodili su borbu sa neprijateljem na Pastirevu. Ubijeno je 6 i više ranjeno neprijateljskih vojnika. 5. maja 1944. godine borci 2. bataljona 11. KNOU brigade u Donjim Garevcima ubili su 2 četnika i 1 ustašu. Borci Kozarskog odreda digli u vazduh teretni voz između Dobrljina i Volinje. Borci Kozarskog odreda i borci 3. bat. 11. KNOU brigade digli u vazduh voz na pruzi Bos.Novi - Prijedor. Neprijatelj je imao 15 mrtvih i ranjenih. Srušena pruga između Blagaja i Martin-Broda. 6. maja 1944. godine borci 1. bataljona 11. KNOU brigade vodili su borbu sa neprijateljem prema Kozarcu. Neprijatelj je uspio probiti se iz Banje Luke u Prijedor uz 25 poginulih i ranjenih vojnika. Borci 11. KNOU brigade vodili su borbu sa neprijateljem na Pastirevu i pretjerali ga za Dobrljin. Ubijena su 3 neprijateljska vojnika. 7. maja 1944. godine borci 1. bataljona 11. KNOU brigade sačekali su četnici na Simatovića glavici i ubili 3 borca. 8. maja 1944. godine dijelovi 373. legionarske divizije iz Prijedora, jačine oko 4000 vojnika, zauzeli su rudnik Ljubiju koju su branili dijelovi 4. udarne divizije. Nastavljen je izvoz rude s postojećih zaliha od 50.000 tona limonita i 230.000 tona siderita. (275,372) Borci 8. KNOU brigade i 11. KNOU brigade cijeli dan su vodili borbu sa 373. legionarskom divizijom od Prijedora prema Sanskom Mostu. Ubijeno je 30 i ranjeno 45 neprijateljskih vojnika. Brigade su imale 7 poginulih i 5 11 ranjenih boraca. 11. maja 1944. godine dvije kolone njemačke 373. legionarske divizije iz Prijedora nastupale su prema Rakelićima i Miljakovcima, Kozarcu i selu Ćeli. Uspjele su okružiti 3. i 4. bataljon 11. krajiške NOV brigade i dijelove 8. krajiške NOU brigade. U borbama za probijanje obruča na rijeci Gomjenici prema Kozari jedinice 11. i 8. krajiške brigade pretrpjele su znatne gubitke od 14 poginulih, 39 ranjenih i 104 nestala borca. Izgubljena su 4 minobacača, 5 puškomitraljeza i 50 pušaka. Gubici neprijatelja su 15 poginulih i više ranjenih vojnika. (275,369) Kolona njemačke 373. legionarske divizije prodrla kroz položaje boraca 4. udarne divizije NOVJ u Sanski Most i vratila se za Ljubiju i Prijedor. 11. maja 1944. godine Sreski NOO Bosanska Gradiška obavijestio je Okružni NOO za Kozaru daje sakupio 18.140 kg žita, od čega za jedinice 5. korpusa, koje su djelovale na tome području, poslato 2035 kg, a 9750 kg ostalo je u fondu sreza, dok je 1640 kg podijeljeno siromašnim porodicama, 2978 kg izbjeglicama, a ostala količina predata je komandi mjesta. 13. maja 1944. godine borci Kozarskog odreda minama su oštetili oklopni voz na pruzi Ravnice - Dobrljin u kom je poginulo 20 njemačkih vojnika. Drugi bataljon 11. KNOU brigade vodio borbu sa neprijateljem koji je izašao iz Ljubije. 14. maja 1944. godine 1. i 2. bataljon 11. KNOU brigade vodio je žestoke borbe sa neprijateljem koji je iz Ljubije nastupao prema Sanskom Mostu. Neprijatelj je imao 22 poginula i 29 ranjenih vojnika, a Brigada 6 ranjenih boraca. 15.maja 1944. godine na području Timara, jugoistočno od Prijedora, formiran je Timarski odred. Komandant odreda bio je Gojko Šiljegović, a komesar Mirko Predojević. 15. maja 1944. godine Gradiško-lijevčanski odred srušio je voz na pruzi Prijedor — Bosanski Novi. 70 neprijateljskih vojnika je poginulo i ranjeno. 16. maja 1944. godine borci 2. bataljona 11. KNOU brigade vodili su borbu sa četnicima u selu Busnovima. Poginula su 3 četnika. 17. maja 1944. godine borci 11. KNOU brigade vodili su borbu sa četnicima na Panića Groblju. Ubijena 2 četnika. 19. maja 1944. godine borci Gradiško-lijevčanskog odreda uništiti teretni voz na pruzi između Blagaja i Bosanskog Novog. 20. maja 1944. godine 4. bataljon 11. KNOU brigade vodio je borbu oko Ljubije. Ubijena 2 neprijateljska vojnika. Prema izvještaju Okružnog NOO, od 20. maja 1944. godine, na području Kozare su zasijene sljedeće površine (izražene u dulumima): u srezu Bosanski Novi 17.626 pod kukuruzom, 11.387 zobi, 850 ječma, 325 porom, 262 jarom pšenicom, 227 pod krompirom i 368 ostalo; u srezu Prijedor 35.780 pod kukuruzom, 12.215 zobi i 2304 pod krompirom; srez Bosanska Dubica 16.123~ pod kukuruzom, 200 zobi i 1500 pod krompirom i u srezu Bosanska Gradiška 6842 pod kukuru-zom, 1303 zobi i 559 pod krompirom. Prema tome, ukupno je bilo zasijano 76.371 dunum pod kukuruzom, 20.203 dunuma zobi i 6690 dunuma pod krompirom. 21. maja 1944. godine neprijateljski avioni bombardovali Podgradce. 24. maja 1944. godine Podgrmečki odred srušio voz na pruzi između Svodne i Blagaja. Borci 4. bataljona 11. KNOU brigade vodili borbu oko Ljubije. Ubijeno 6 i ranjeno 8 neprijateljskih vojnika. 26. maja 1944. godine borci Kozarskog odreda minom uništili teretni voz od 7 vagona na pruzi Dobrljin-Bosanski Novi. Ubijeno 12 neprijateljskih vojnika. 12 29. maja 1944. godine oko 40 angloameričkih aviona bombardovalo Prijedor. Uništena 3 njemačka i domobranska skladišta i oko 250 kuća. Poginulo 31 i ranjeno više stanovnika. 31. maja 1944. godine borci 4. divizije odbili napad neprijatelja koji je iz Ljubije i Prijedora pokušao da prodre u Sanski Most. Neprijatelj je imao 25 mrtvih. (170,708) Otprema rude iz Ljubije počela je 1. juna 1944. godine, uz jaka vojna osiguranja i uz neprestane borbe sa dijelovima 4. divizije. 2. juna 1944. godine u izvještaju Sreskog komiteta KPJ Bosanski Novi stoji da su adaptirane 4 privatne kuće za štale. (275,306) Otvoreni su analfabetski tečajevi po selima i tečajevi za rukovodioce tečajeva. Ulagani su napori da se suzbiju zarazne bolesti. 2. juna 1944. godine borci 4. divizije 5. korpusa minom su uništili voz na pruzi Prijedor -Svodna. Ubili su 21, ranili 3, a zarobili 5 neprijateljskih vojnika. 4. juna 1944. godine Gradiško-lijevčanski odred uništio voz između Bosanskog Novog i Brezičana. Poginulo je i ranjeno oko 70 neprijateljskih vojnika. 5. juna 1944. godine partizai su u Donjoj Ljubiji porušili most. Saveznička bombardovanja Prijedora usmjerena su na rušenje pretovarnog bunkera rude iz Ljubije. (275,374) 9. juna 1944. godine borci 4. udarne divizije izvršili su napad na Kozarac koji subranile njemačke i ustaške jedinice. Ubijeno je 10 i ranjeno 15 neprijateljskih vojnika. 14. juna 1944. godine borci 4. divizije vodili borbu i spasili 5 američkih avijatičara koji su se spustili padobranima kod Topole. 16. juna 1944. godine u izvještaju Okružnog NOO-a se govori da je na okrugu zasijano kukuruzom 177.473 dunuma, zobi 41.324 dunuma, ječmom 9063 dunuma, parom 1765 dunuma, krumpirom 10261 dunumom, grahom i ostalim 6805 dunuma. 17. juna 1944. godine borci 11. KNOU brigade sa borcima Kozarskog i Gradiško-lijevičanskog odreda uništili voz kod Dobljina. Ubijeno je 40 i veći broj ranjeno neprijateljskih vojnika. 20. juna 1944. godine jedinice 11. KNOU brigade vodile su borbu sa neprijateljem od Ivanjeke prema Omarskoj i ubile 13, a ranile 11 neprijateljskih vojnika. 24. juna 1944. godine borci 11. KNOU brigade uništili voz na pruzi kod Brezičana. Ubili jednog i ranili 3 neprijateljska vojnika. Druga polovina 1943. godine i prva polovina 1944. godine, do 24. juna 1944. godine, bio je period najkrvavijeg obračuna naših minera iz Kozarskog, Gradiško-lijevčanskog, Grmečkog i Timarskog partizanskog odreda, 6, 8. i 11. krajiške udarne brigade, sa neprijateljem oko Prijedora, Ljubije, u dolini rijeke Sane i na željezničkoj pruzi. (275,395) 26. juna 1944. godine na rijeci Savi, gdje se ulijeva potok Goveđak kao desna pritoka, koji protiće kroz selo Bistricu, izvršen je napad na monitore. Gradiško-lijevičanski odred na rijeci Savi„ između sela Bistrice i sela Orahove, vatrom iz protivtenskovske puške potopilo je monitor mađarske dunavske ratne flote od 140 tona, a ostale oštetio. Vatrom iz protivtenkovske puške potopljen je i ustaški brod koji je plovio od Bosanske Gradiške za Jasenovac. 28. juna 1944. godine borci 4, i 39. divizije izvršili napad na Kozarac. Ubijeno je 35, a ranjeno 30 neprijateljskih vojnika. Poginulo je 6, a ranjeno 6 boraca. Struktura organa narodne vlasti na Kozari ostala je ista i tokom 1944. godine. Mreža NOO se širila kako su se oslobađala pojedina mjesta. Polovinom 1944. godine osnovani su NOO u Lomnici, Mrčevcima i Klašnicama na području sreza Bosanske Gradiške. U to vrijeme u gradiškom srezu su bila 53 seoska NOO-a, u srezu Prijedor 8 opštinskih NOO, a u srezu Bosanska Dubica pet opštinskih NOO. 13 (275,305) U drugoj polovini 1944. godine pristupilo se izboru opštinskih odbora Narodnooslobodilačkog fronta (NOF-a). 6. jula 1944. godine borci 11. krajiške NOU brigade napali domobransku kolonu jačine puka na putu Prijedor-Kozaruša, u zaseoku Drljače do kuće Vlačina, vodili tročasovnu borbu i ubili 70 neprijateljskih vojnika. 8. i 9. jula 1944. godine održan je Druga okružna konferencija USAOJ-a za Kozaru u Podgracima, kojoj je prisustvovalo 430 delegata. Izabran je novi sastav Okružnog odbora USAOJ-a, a za njegovog predsjednika izabran je Dragoje Šurlan. Borbeni poklič kozarske omladine bio je: »Sve za front-sve za pobjedu!« (275,326) 12. jula 1944. godine. borci 11. krajiške NOU brigade napali neprijateljsku kolonu na putu Prijedor-Kozarac i ubili 57, a ranili 65 neprijateljskih vojnika. Brigada je imala 3 ranjena borca. 15. jula 1944. godine 6. kmjiška NOU brigada napala četnike u selu Gomjenici, koji su se povukli u Prijedor. Ubijeno je 30 četnika. Brigada je imala 4 ranjena borca. 17. jula 1944. godine borci 11. krajiške NOV brigade vodili su osmočasovnu borbu sa dva neprijateljska bataljona kod zaseoka Drljače i kuća Vlačina između Prijedora i Kozaruše. Ubijeno je 124 i ranjeno 114 neprijateljskih vojnika. Brigada je imala 4 poginula i 18 ranjenih boraca. U nekoliko navrata (6, 9, 12. i 17. jula 1944. godine) Nijemci, ustaše i »Redžina milicija« ostavili su 477 mrtvih i 237 ranjenih svojih vojnika, a naše snage u tim borbama imale su 18 mrtvih i 30 ranjenih. (275,396) Noću između 21. i 22. jula 1944. godine borci 11. krajiške NOV brigade, Kozarskog i Gradiško-lijevčanskog odreda izvršili su napad na Bosansku Dubicu, koju su branile ustaše. Raspored jedinica u napadu: 1. bataljon pravac Grabovac - k. 102, 3. bataljon pravac Aginci-Parnice-pored puta istočno Jašikom, 4. bataljon pravac Hadži-bunar-pravoslavno groblje, Kozarski odred uzvodno obalom Une, Gradiško-lijevčanski odred Dubičko polje-istočni dio grada (između 4. bataljona i Kozarskog odreda), 2. bataljon rezerva. Neprijatelju su stigla pojačanja. U borbi je izbačeno iz stroja 150 ustaša. Borci NOB-a su imali 2 poginula i 18 ranjenih. Bosanska Dubica nije zauzeta. 13. i 14. aprila; 3,5,9,13,19,24. i 26. maja; 2,17,18. i 24..jula 1944. godine letjeli su u vazduh vozovi sa njemačkom i ustaškom vojskom, s velikim brojem poginulih i ranjenih. Od januara do jula 1944. godine na ovoj pruzi (Volinja preko Bosanskog Novog-Prijedora do Piskavice) dignuto je 18 radnih i 4 oklopna voza. (275,396) 28. jula 1944. godine naredbom štaba 5. udarnog korpusa od Kozarskog, Gradiško-lijevčanskog i Timarskog NOP odreda formirana je Kozarska grupa narodnooslobodilačkih odreda. U julu 1944. godine udavio se u rijeci Sani kod sela Ališića Branko Popović, komandant bataljona 11. krajiške NOU brigade i narodni heroj. Iz sastava 5. udarnog korpusa izašla je 11. udarna divizija koja je preko istočne Bosne upućena u Srbiju. Kod Manjače (blizu Žepča) u borbi sa Nijemcima poginuo je komandant 5. krajiške (kozarske) NOU brigade Rade Kondić, veliki i neustrašivi kozarski junak i narodni heroj. 8. avgusta 1944. godine održana je Oblasna izborna konferencija na kojoj je izabran Oblasni odbor NOF-a za Bos. krajinu. 11. avgusta 1944. godine 3. bataljon 6. kmjiške NOV brigade uništio je voz na pruzi Ljubija-Prijedor. Ubijeno je 35 neprijateljskih vojnika. 15. avgusta 1944. godine borci kozarske grupe odreda napali selo Bačani i zauzeli ustaško uporište. Ubili 14 su 20, ranili 30 ustaša, zaplijenili 3 puške, spalili 3 vagona pšenice i 10 vagona sjemena. 20. avgusta 1944. godine borci 6. krajiške NOU brigade zauzeli selo Hambarine i natjerali neprijatelja u Prijedor. 23. avgusta 1944. godine borci 11. krajiške NOV brigade napali ustašku kolonu na putu Prijedor-Ljubija. Ubijeno 36 ustaša i 1 oficir. Uništena su petera zaprežna kola. Zaplijenjena su 3 puško-mitraljeza, 21 puška i 2000 metaka. U borbi su ranjena 3 borca. 27. avgusta 1944. godine borci Kozarske grupe odreda napali su njemački transportni voz između Dobrljina i Volinje. Ubijeno je 35, a ranjeno 20 njemačkih vojnika. Poginuo je 1 i ranjeno 10 boraca. U junu, julu i avgustu 1944. godine registrovano je 55 sukoba u borbi oko Prijedora i duž željezničke pruge Bosanski Novi i Volinje. (275,397) U posljednjim mjesecima 1943. godine i do kraja avgusta 1944. godine u rudnom nalazištu Ljubija iskopano je 217.000 tona rude i veći deo transportovan. Nijemci su se grčevito borili da održe ispravnu željezničku prugu od Ljubije preko Prijedora-Bosanskog Novog-Dobrljina-Kostajnice za izvoz rude. U tom nisu uspijevali. Noću između 1. i 2. septembra 1944. godine borci Kozarskog odreda srušili su 3 mosta i 15 km telefonske linije na pruzi Dobrljin-Bosanski Novi. 3. septembra 1944. godine završeno dnevno savjetovanje SKOJ-a za Bosansku krajinu u selu Lušci Palanke. Savjetovanju prisustvovali članovi i sekretari okruinih i sreskih komiteta SKOJ-a, brigadni komiteti i komitet SKOJ-a 4. udarne divizije. 4. septembra 1944. godine saveznička avijacija bombardovala Bosanski Novi i Dvor na Uni. 6. septembra 1944. godine oko Prijedora spoljna odbrambena linija neprijatelja protezala se u dva pojasa sa bezbroj bunkera i utvrđenih zgrada za stanovanje. Tako su oko Prijedora i Ljubije spoljnu odbranu predstavljali sela Hambarine, selo Brezičani, selo Dragotinja i Martin-Brod. Odbranu Prijedora sačinjavali su dijelovi 373. njemačke legionarske divizije, dijelovi 7. lovačkog puka, 4. lovačke brigade, jedna četa ustaške milicije, 300 četnika i 200 pripadnika ustaške milicije koji su se povukli iz Kozarca. U posadi Prijedora pored njemačkih snaga glavninu su ćinile ustaše i domobrani (preko 1000) i oko 300 četnika Vase Mijatovića. U ostalim okolnim utvrđenjima bilo je još preko 2000 vojnika. U gradu je bilo brojno artiljerijsko i minobacačko oružje. U uporištima ovoga područja bilo je 2710 vojnika u Prijedoru i 1600 vojnika u Ljubiji (400 vojnika 1. bojne, 383 hrvatske pješačke pukovnije »Tigar«, 500 vojnika ustaške bojne natpo-ručnika Zlatka Hercigonje, 250 Atlijinih ustaša i 450 milicionera iz muslimanske zaštite). Ova brojna vojska koja je branila uporište Prijedora bila je relativno dobro naoružana (četiri ruska topa, pet teških bacača, 30 teških mitraljeza i dosta lakog oružja). (275,376) U Ljubiji posadu su sačinjavala dva bataljona ustaša i jedan bataljon 373. njemačke legionarske divizije. Štab 5. korpusa preko obavještajne mreže dobio je pravu sliku odbrane i jačine neprijateljskih snaga. Po zapovijesti štaba 5. korpusa NOV i POJ-a 4. krajiška NOU divizija sa Kozarskim i Podgrmečkim partizanskim odredom trebalo je da napadne jednovremeno Prijedor i Ljubiju. Prijedor napada 11. krajiška NOU brigada i 6. krajiška NOU brigada sa tri bataljona, podržane sa dva diviziona artiljerije. Zatvaranje pravca Bosanski Novi-Prijedor izvršio je Kozarski odrcd. Rudnik Ljubija napada 4. bataljon 8. krajiške brigade i jedan bataljon Podgrmečkog NOP odreda, a jedan bataljon NOU brigade na neprijateljske snage u Donjoj Ljubiji. Ostale snage 4. divizije bile su raspoređene u rejonu Prijedor-Bosanski Novi, sa lijeve i desne strane rijeke Sane. Napad na Prijedor i rudnik Ljubiju počeo je u 22 časa noću između 6. i 7. septembra 1944. godine. Krajiške brigade napale su Prijedor sa sjevera. Kroz spoljnu odbranu Prijedora prodro je 2. bataljon 11. 15 krajiške NOU brigade sa obje strane željezničke pruge. Istovremeno udarna grupa, naoružana bacačima i bombama, prodrla je duž druma Bosanski Novi-Prijedor. U 'ranim jutarnjim časovima snage NOV su ovladale sjevernim dijelovima grada. Najžešći otpor neprijatelj je davao u zgradi silosa. Dejstvom minobacačke vatre ovaj otpor je bio skršen. Tako je poslije desetočasovne borbe otpor neprijatelja bio uništen i grad Prijedor oko 8 časova 7. septembra 1944. godine konačno bio oslobođen. Prvi, 2. i 3. bataljon 6. krajiške NOU brigade nastavio je napad u pravcu jugozapada, a 3. i 4. bataljon 11. krajiške NOU brigade izbacio je neprijatelja iz sela Brezičana i Martin-broda. U Prijedoru su ostali Prvi i Drugi bataljon 11. kraji-ške NOU brigade kao posada. Dio neprijateljske posade izvukao se na lijevu obalu rijeke Sane, a zatim produžio povlačenje i spojio se sa posadom rudnika Ljubije. 7. septembra 1944. godine 3. bataljon 8. krajiške NOU brigade sa položaja na zapadnoj strani komunikacije Donja Ljubija-Prijedora, a u rejonu Ljubije, dočekao je neprijateljsku kolonu od oko 2000 Nijemaca, ustaša, četnika i domobrana. U tročasovnoj borbi bataljon je odbio više ne- prijateljskih naleta nanijevši mu teške gubitke. U pomoć su pristigle snage 4. krajiške divizije iz rejona Prijedora i rudnika Ljubije, koje su nastavile gonjenje neprijatelja u pravcu sela Cikota. Snage koje su vršile napad na Ljubiju nisu uspjele da je zauzmu u toku noći između 6. i 7. septembra 1944. godine. 7. septembra 1944. godine u 16,30 sati borbena grupa satnika Ahrendta u jačini od 2000 osoba napustila je Ljubiju, bojeći se opkoljavanja. Prije odlaska neprijatelj je minirao zgradu u Ljubiji. (275,374) Uništenju spojene neprijateljske grupacije od 4400 vojnika pristupilo se odmah sa svim snagama koje su učestvovale u napadu. Neprijatelj je odlučio da se povlači za Bosanski Novi pravcem Ljubija-Rudnik-Donja Ljubi-ja-Rizvanovići-selo Bišćani-selo Cikote-selo Svodna-selo Blagaj-Bosanski Novi. Na zatvaranju pravca Bosanski Novi-Prijedor nalazi se Kozarski odred sa desne strane na liniji Svodna-Petrovac, a sa lijeve strane rijeke Sane 1. i 4. bataljon 8. krajiške NOU brigadne na liniji Bulina Glava-Vitasovci-Trgovište-Cikote. Ova grupa, koja je zatvarala navedeni pravac, u toku noći između 6. i 7. septembra nije imala dodira sa neprijateljem. Na tom pravcu su se našle glavne snage 4. divizije 5. korpusa NOV i POJ. Napad na neprijateljsku kolonu počinju u 17,30 časova 7. septembra 1944. godine sa oba boka na čitavoj dužini do rijeke Sane, a potom napad prihvataju snage koje su zatvarale pravac Bosanski Novi-Prijedor. Neprijatelj je napadao sa obje strane Sane, od Donje Ljubije do sela Blagaja, na dužini od 25 km. Žestoke borbe nastavljene su i 8. septembra. Borba u gonjenju neprijatelja traje bez predaha od 17,30 časova 7. septembra do 10 časova 8. septembra 1944. godi-ne. Najteže poraze neprijatelj je doživio u rejonu sela Cikote-sela Donja Dragotinja-pod Martin-Brodom-željezničkom stanicom Svodna i u rejonu sela Blagaj. Ukupne snage neprijatelja u momentu napada iznosile su 4400 vojnika, među kojim se nalazilo i oko 400 četnika. Gubici neprijatelja su iznosili 1053 mrtva, 714 ranjenih i 552 zarobljena vojnika i oficira. Među zarobljenim se nalazilo 16 oficira i 35 podoficira. Tako je do Bosanskog Novog stigao preostali broj neprijateljskih vojnika. Zaplijenjeno je 9 topova, 20 minobacača, 11 teških mitraljeza, 28 puškomitraljeza, 784 pu-ške, 43 automata, 71 pištolj, 250.000 metaka, 100 granata raznih kalibara, kao i mnogo drugog materijala i opreme. Gubici 4. krajiške NOU divizije su iznosili 32 poginula i 121 ranjen borac. (275,397) Tako su 7. septembra 1944. godine jedinice 4. divizije NOV, Kozarskog, Timarskog i Podgrmeč-kog partizanskog odreda konačno oslobodile Prijedor i Ljubiju, a 8. septembra 1944. godine i željez-ničku prugu do Bosanskog Novog. (275,397) Tako je konačno spojena slobodna teritorija Kozare i Grmeča. 16 Do oslobođenja Prijedora neprijatelj je u garnizonima oko Kozare drzao 7-8.000 vojnika, dobro naoružanih i pod rukovodstvom njemačkih komandi. (275,119) Od ustanka 30. jula 1941. godine pa do oslobođenja Prijedora, neprekidno su trajale vojne akcije kozarskih partizana. Od gradova koji pripadaju Kozari i Potkozarju Prijedor je konačno prvi oslobođen. U 1944. godini na Kozari su radili još dr Vuletić i dr Novogradski. 1944. godine oblasni NOO za Bosansku krajinu upućuje dr Goroslavu Andelinović na rad u Kozaru. Oslobođenjem Prijedora na Kozaru su došli dr Benčino i dr Franjo Balvanović. Tad vojna i civilna bolnica Kozare prelazi u Prijedor i Ljubiju. Ali, na Kozari i dalje djeluje ambulanta zdravstvenih sekcija narudnooslobodilačkih odbora. Na Kozari je u toku rata uspješno djelovala sanitetska služba. (275,463) 8. septembra 1944. godine domobranski 1. bataljon 11. lovačkog puka, koji se nalazio na položajima između Bosanskog Novog i Dobrljina, prešao na stranu grupe kozarskih odreda. 13. septembra 1944. godine iz sela Ivanjske jedan domobranski bataljon prešao na stranu jedinica 4. kmjiške udarne divizije 5. korpusa NOVJ. 14. septembra 1944. godine borci Kozarske grupe odreda porušili željezničku prugu između Bosanskog Novog i Dobrljina. 15. septembra 1944. godine borci 4. krajiške divizije zauzeli ustaško-domobransko uporište u Ivanjskoj. 16. septembra 1944. godine štab 5. korpusa NOVJ izdao zapovijest jedinicama za napad na Banju Luku i Bosansku Gradišku. Treći bataljon 6. krajiške NOU brigade napao ustašku miliciju u selu Dragočaju i ubio 15 milicionera, a ostali razbijeni. 17. septembra 1944. godine borci 4. krajiške udarne divizije zauzeli Klašnice. Predala su se 172 domobrana sa 1 minobacačem, 12 puškomitraljeza, 10 automata, 140 pušaka, 20 pištolja i 15.000 metaka. Borci 39. divizije 5. korpusa NOVJ napali neprijatelja u Petričevcu i ustaško-domobransku kolonu jačine oko 340 vojnika između sela Matike i sela Dragočaja. Ubijeno je 18, a ranjeno 27 neprijateljskih vojnika. 18. septembra 1944. godine otpočela je druga banjalučka operacija 5. udarnog korpusa NOVJ protiv njemačkih, ustaško-domobranskih i četničkih snaga (ukupne jačine oko 15.000 vojnika). Cilj operacije je da se zauzme prostorija Banja Luka - Bosanska Gradiška-Kotor-Varoš. Napad je izvršen na Banju Luku. Noću između 18. i 19. septembra 1944. godine borci 5. korpusa razbili su spoljnu odbranu Banje Luke i okružile neprijatelja u centru grada i u Kaštelu. Noću između 18. i 19. septembra 1944. godine neprijatelj je u Hrvatskoj Dubici zaklao 54 osobe, a u Bosanskoj Dubici nekoliko osoba objesio pred džamijom. (275,119) 19. septembra 1944. godine borci 5. korpusa vodili su žestoke borbe u Banjoj Luci za zgradu hipotekarne banke, banskog dvora i banovine, gdje je neprijatelj bio jako utvrđen 6. KNOU brigada zauzela zgradu učiteljske škole, fabriku duvana i komandu mjesta u Banjoj Luci. 13. KNOU brigada 39. divizije zauzela predgrađe Lauš, prodrla u Banju Luku i uništila neprijatelja u zgradama žandarmerijskog puka i željezničke stanice. 20. septembra 1944. godine borci 5. udarnog korpusa likvidirali neprijateljsku odbranu u 17 centru Banje Luke, izuzev Kaštela. 20. septembra 1944. godine na iitnoj pijaci u Bosanskoj Dubici ustaše su objesile 9 omladinki članova SKOJ-a. Njemačke jedinice koje su nastupale od Bosanske Gradiške i Prnjavora prema Banjoj Luci vršile zločine nad stanovništvom. 22. septembra 1944. godine tri bataljona 11. KNOU brigade vodila žestoke borbe kod sela Dubrave sa neprijateljskim kolonama koje nadiru od Bosanske Gradiške. Uništena su 1 borna kola. Ubijen je 31 neprijateljski vojnik. 25. septembra 1944. godine njemačka borbena grupa »RUDNO« iz Dervente napredovala je prema Banjoj Luci da je deblokira. 27. septembra 1944. godine radi deblokade snaga u Banjoj Luci, njemačka borbena grupa »Panvic« nastupala je iz Bosanske Gradiške i u borbama odbacila 8. i 13. KNOU brigadu na istočne padine Kozare i prodrla u Šibića Han. Noću između 27. i 28. septembra 1944. godine, nastupajući od Dervente ka Banjoj Luci, njemačka borbena grupa »Rudno« u rejonu sela Klašnica forsirala je rijeku Vrbas i obrazovala mostobran. 28. septembra 1944. godine u rejonu sela Klašnice spojile su se njemačke borbene grupe »Rudno« i »Panvic«, produžile napredovanje ka Banjoj Luci i deblokirale posadu. Jedinice 5. korpusa povukle su se u okolinu Banje Luke i na istočne padine Kozare. Tako se završila banjalučka operacija u kojoj su gubici neprijatelja bili veliki. Predalo se ili zarobljeno 3336, poginulo 2100, ranjeno 1400 neprijateljskih vojnika. Zaplijenjene su velike količine naoružanja i druge ratne opreme. Peti korpus je imao 154 poginula borca. Jedinice 5. korpusa su štitile oslobođenu teritoriju. Neprijatelj je činio zločine. Na terenu sreza i u gradu Bosanska Gradiška bilo je uhapšeno i otjerano u logore Stare Gradiške nekoliko stotina stanovnika koji su u logoru ubijeni. 1. oktobra 1944. godine na području Srcskog komiteta KPJ za Bosanski Novi bilo je 364 člana SKOJ-a. Postojao je sreski komitet od 5 članova, šest opštinskih komiteta sa 54 člana i 38 seoskih grupa. U jesen 1944. godine omladinska radna brigada »Zoja Kosmondajaskaja« s komandantom brigade Radom Vučenom i komandirom čete Brankom Čupićem noću je pobrala kukuruze ispod nosa neprijatelja kod Jasekovca i prenijela ih preko Prosare na slobodnu teritoriju u Kozaru. U jesenjoj sjetvi 1944. godine je zasijano pšenice 88,508 dunuma, raži 5253 dunuma. Ovako krupne rezultate postigli su NOO zahvaljujući velikom odzivu naroda. Narod iz jednog sreza pomagao je u zasijavanju narodu iz drugog sreza koji nije imao zaprežne stoke i poljoprivrednog alata. Kozarska grupa odreda brojno je narasla pa su stvoreni uslovi za formiranje nove brigade na Kozari. Po naredbi štaba 5. korpusa NOVJ i POJ od Kozarske grupe odreda (Kozarskog, Gradiško-lijevćanskog i Timarskog) i novih boraca 12. oktobra 1944. godine u selu Prusci, na mjestu Brezici, formirana je 20. krajiška (kozarska) brigada koja je u svom sastavu imala četiri bataljona (1624 borca). U sastav brigade su ušli Kozarski i Gradiško-lijevčanski odred u cjelini i jedna terenska četa Timarskog odreda. 20. krajiška brigada je ušla u sastav 39. krajiške NOU divizije. Brigada je ostala na terenu Kozare da brani slobodnu teritoriju sa ostalim jedinicama divizije od neprijateljskih snaga iz još neoslobođenih mjesta Banje Luke, Bosanske Gradiške, Dubice, Kostajnice, Dobrljina i Bosanskog Novog. Legendarni junaci Kozare ginuli su jedan za drugim. 20. oktobra 1944. godine poginuo je Josip Mažar Šoša na Travniku, a sutradan Petar Mećava i Lazo Marin takođe na Travniku. 25. oktobra 1944. godine 2. krajiške NOU brigade napao je Dobrljin. 26. oktobra 1944. godine 3. bataljon 20. KNOU brigade vodio borbu sa neprijateljem iz Bosanske Gradiške. Ubijeno 5 i ranjeno 9 neprijateljskih vojnika. Do 28. oktobra 1944. godine izabrani su seoski i opštinski odbori na kozarskom okrugu, a sreski 18 odbori za Bosansku Gradišku, Bosansku Dubicu i Bosanski No.vi. (275,354) 28. oktobra 1944. godine borci 20. KNOU brigade vodili borbu sa neprijateljskim snagama iz Dobrljina koje su napadale prema Kuljanima. Ubijeno je 20 i ranjeno 15 neprijateljskih vojnika. 31. oktobra 1944. godine borci 2. bataljona 20. KNOU brigade vodili borbu na Paukovića brdu i ubili 6 neprijateljskih vojnika. U oktobru 1944. godine na izbornim konferencijama izabrani su sreski odbori NOF-a za srezove Bosansku Dubicu i Bosansku Kostajnicu. 2. novembra 1944. godine 2500 ustaša iz Bosanske Dubice napadalo je na slobodnu teritoriju Koazre, palili su sela i ubijali stanovništvo. Borci 2. i 3. bataljona 20. KNOU brigade dočekali su ustaše i sa njima vodili devetočasovnu borbu. 7. novembra 1944. godine u automobilskoj nesreći na putu izmedu Travnika i Zenice poginuo je zamjenik komandanta 4. divizije Ranko Šipka, neustrašivi borac i čuveni junak sa Kozare, narodni heroj. 10. novembra 1944. godine borci 2. bataljona 20. KNOU brigade vodili su borbu sa neprijateljem kod Mašića i ubili 2. neprijateljska vojnika. 12. novembra 1944. godine borci minerske čete 20. KNOU brigade porušili su prugu na više mjesta između Bosanskog Novog i Volinje. 15. novembra 1944. godine borci 4. bataljona 20. KNOU brigade vodili borbu sa Čerkezima kod sela Mašića. Treći bataljon 20. KNOU brigade napao neprijatelja na Kulskom brdu kod Bosanskog Novog. 16. novembra 1944. godine otpočela trodnevna plenarna sjednica Oblasnog NOO za Bosansku krajinu. 18. novembra 1944. godine 4. bataljon 20. KNOU brigade zauzeo željezničku stanicu Ravnice na pruzi Bosanski Novi-Kostajnica. Ubijeno 5 i ranjeno 15 ustaša. 20. novembra 1944. godine 2. bataljon 20. KNOU brigade vodio borbe sa neprijateljem kod Topole. 24. novembra 1944. godine 2. bataljon 20. KNOU brigade vodio borbu sa 250 ustaša i Čerkeza. 26. novembra 1944. godine 4. bataljon 20. KNOU brigade uništio 2 kamiona kod Volinjskog mosta i ubio 12 njemačkih vojnika. 29. novembra 1944. godine u Prijedoru je održana okružna konferencija NOF-a na teritoriji Kozare. Tu je bilo preko 500 delegata izabranih od naroda. (275,355) Izabran je Okružni odbor NOF-a za područje Kozare. Tokom 1944. godine pri Okrožnom NOO-u za Kozaru osnovani organi uprave za sljedeće sektore: za privredu, saobraćaj, kulturu i prosvetu, za zdravlje i administrativno-upravni sektor. Sreski NOO-i su imali sektore: administrativno-upravni, privredno-
KOZARA 1945
2. januara 1945. godine borci 20. KNOU brigade napali kola sa 15 ustaša kod sela Banina, koji su se kretali iz Bosanske Dubice.
4. januara 1945. godine borci 20. KNOU brigade napali kolonu od 20 milicionara kod sela Dumbrave. Ubijeno je 6, a ranjeno 10 milicionara.
6. januara 1945. godine borci 20. KNOU brigade napali su Čekrek na putu Bosanski Novi- Kostajnica.
8. januara 1945. godine borci 2. KNOU brigade napali neprijateljsku miliciju u selu Šimićima. Ubijeno je 10, a ranjeno 6 milicionara.
15. januara 1945. godine borci 20. KNOU brigade ometali opravku pruge Dobrljin-Volinja.
18. januara 1945. godine borci 20. KNOU brigade napali su voz između Dobrljina i Ravnice.
Ubijeno je 8 i ranjeno 12 neprijateljskih vojnika.
19. januara 1945. godine minerska grupa 20. KNOU brigade porušila je prugu između Ravnice i Bosanskog Novog, dužine 360 m.
24. januara 1945. godine borci 20. KNOU brigade napali su ustašku miliciju u selu Simićima. Neprijatelj je protjeran u pravcu Klašnica.
7. februara 1945. godine jedinice 53. divizije 5. korpusa NOVJ i Motajički odred napale i razbile četnike i ustaše kod sela Gornja Dolina u Lijevče polju. Četnici su se povukli preko Save
na lijevu obalu, a ustaše prema Bosanskoj Gradišci. Ubijeno je oko 100 četnika i 45 ustaša.
7. februara 1945. godine po zaključku Predsjedništvo Zemaljstkog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine uspostavljeno je u Bosni i Hercegovini 5 okruga: sarajevski, banjalučki, tuzlanski, travnićki, bihaćki i mostarski. Tada je prestao da radi okrug Kozara, koji je ušao u sastav banjalučkog okruga. Okrug Banjaluka sačinjavaju srezovi: Banja Luka, Bosanska Dubica, Bosanska Gradiška, Bosanski Novi, Derventa, Ključ, Kotor-Varoš, Prijedor, Prnjavor, Sanski Most, Teslić, Tešanj. (275,307)
13. februara 1945. godine, prema naređenju štaba 5.korpusa, spojeno je podgrmečko i kozarsko vojno područje, te je formirana komanda Prijedorskog vojnog područja.
Borci 20. KNOU brigade odbili su neprijatelja koji je došao iz Kostajnice da pljačka selo Mrakodol.
17. februara 1945. godine borci 20. KNOU brigade izvršili nada na neprijateljsko uporište u Donjoj, Srednjoj i Novoj Topoli. Neprijatelju je stigla pomoć. Ubijeno je 105 i zarobljeno 55 neprijateljskih vojnika. Brigada je imala 12 poginulih i 16 ranjenih boraca.
19. februara 1945. godine borci 2. KNOU brigade napali 400 ustaša na liniji sela Poljavnice-selo Medići. Borba se vodila 9 časova. Ubijeno je 27, a ranjeno 30 neprijateljskih vojnika. Brigada je imala 8 poginulih i 21 ranjenog borca.
21. februara 1945. godine borci 20. KNOU brigade dočekali njemačko-ustaške jedinice i odbile ih.
22. februara 1945. godine borci 20. KNOU brigade odbili napade njemačkih, ustaško-domobranskih i četničkih snaga iz Banja Luke, Dubice i Dobrljina na slobodnoj teritoriji Kozare.
Od 19. do 22. februara 1945. godine jedinice 39. krajiške brigade vodile su borbu sa njemačkim, ustaško-domobranskim i četničkim snagama, koje su nadirale na slobodnu teritoriju iz raznih pravaca (Banja Luka-Bosanski Novi, Dubice i Dobrljina). Neprijateljske jedinice, koje su nadirale naslobodnu tritoriju, vršile su zločine nad stanovništvom i palile kuće.
2. marta 1945. godine Oblasni NOO za Boansku kradbora). Donesena je odluka da se formiraju tri okružna NO odbora (Banja Luka, Travnik i Bihać). Okružni NOO za Banju Luku (od 60 članova) i Okružni narodni sud (od 8 članova) izabrani su na okružnoj konferenciji održanoj u Prijedoru 11. marta 1945. godine. (170,717) Za predsjednika je izabran Svetozar Veinović, za potpredsjednike Bećir Golijašević i Vito Lastrić, za sekretara Miloš Stojaković i još 10 članova Izvršnog odbora.
Osnovan je i Okružni sud Banje Luke. (275,307)
25. marta 1945. godine na području Sreskog komiteta KPJ za Bosansku Dubicu ima 692 člana SKOJ-a. Socijalni sastav: seljaka 690, intelektualaca 1, đaka 1. (170, 717)
5. aprila 1945. godine jedinice Druge armije Jugoslovenske armije prešle u opšti napad protiv njemačkih i ustaških jedinica pravcem Doboj-Banja Luka-Bosanski Novi. Duž desne obale rijeke Save dejstvovala je Prva armija Jugoslovenske armije.
22. aprila 1945. godine jedinice 10. udarne divizije, 5. udarnog korpusa JA konačno su oslo-bodile Banju Luku. Njemačke i ustaško-domobranske jedinice izvukle su se u pravcu Bosanske Gradiške.
22. aprila 1945. godine počele su operacije 2. armije JA za oslobođenje donjeg toka rijeke Vrbasa i Bosanske Gradiške. 39. divizija nastupala je u pravcu Bosanske Gradiške preko Gornje i Donje Topole. Noću između 22. i 23. aprila 1945. godine oslobođene su Klašnice. Noću između 22. i 23. aprila 1945. godine konačno su oslobođeni Laktaši. 22. aprila 1945. godine u 19 časova jedinice 39. udarne divizije 5. udarnog korpusa JA započele su operacije za oslobođenje Bosanske Gradiške. Miniran je most na rijeci Savi da bi se spriječilo izvlačenje neprijatelja na lijevu obalu Save. 23. aprila 1945. godine 20. krajiška brigada napadala je sa linije sela pikule-Obradovac. 15.krajiška brigada napadala je sa pravca sela Turske Dubrave. 13. krajiška brigada napadala je na glavni odbrambeni pojas sa istočne strane grada. 20. krajiška brigada (2bataljona) napadala je sa zapadne strane grada. Ovladavši nasipom i probojem kroz neprijateljsku odbranu upala je u grad. 39. krajiška divizija je povučena. 23. aprila 1945. godine, po naređenju 2. armije, jedinice koj su napadale Bosansku Gradišku u 20 časova su zamijenjene sa 28. i 45. divizijom radi izvođenja marša i napada na Bosanski Novi. Tako jedinice 28. i 45. divizije nastavljaju borbu za oslobođenje grada. 45. srpska divizija je preuzela sektor 39. divizije i nastavila napad na Bosansku Gradišku. 45. divizija preuzela je položaje na sjeveroistočnoj ivici Bosanske Gradiške do kanala Jurkovica (isključivo). 20. brigada zauzima položaj na obali rijeke Save od sela Orubica do sela Mačkovac i dijela nasipa ka Bosanskoj Gradišci. 24. brigada zaposjeda položaj rijeke Save-selo Brestovčina. 28. slavonska divizija uvedena je u borbu za Gradišku preko južne i zapadne strane sa 17. i 25. brigadom, uz podršku artiljerijskog diviziona. Noću između 23.i 24. aprila 1945. godine slomljena je spoljna odbrana neprijatelja oko Bosanske Gradiške. Dijelovi ustaške divizije (oko 6000) uz prethodnu popravku miniranog mosta na Savi pod borbom su se izvukle na lijevu obalu rijeke Save. Žestoke borbe započele su 22. aprila u 19 časova. Uz 39. divizuju nastupile su 45. i 28. divizija. Tako su jedinice 28. i 45. divizije u 5 časova 24. aprila 1945. godine konačno oslobodile Bosansku Gradišku, prešle rijeku Savu, za-uzele Staru Gradišku i nastavile gonjenje neprijatelja. Dakle 24. aprila 1945. godine konačno je oslobođena Bosanska Gradiška i Stara Gradiška, koju su branile njemačke i ustaško-domobranske snage. Jedinice 39. divizije u borbama su ubile 459, a zarobile 173 neprijateljska vojnika (ustaša). Zaplijenjeno je 5 protivtenkovskih topova, 15 minobacača, 34 mitraljeza, 6 automata, 315 pušaka, 11 kola municije i druge opreme. 39. divizija imala je 21 mrtvog i 127 ranjenih boraca. Jedinice 28. divizije u borbama su ubile 314, a zarobila 100 ustaša. Zaplijenila je 3 topa, 16 mitraljeza, 230 pušaka i druge ratne opreme. 28. divizija je imala 18 poginulih i 36 ranjenih boraca.
Pitanje ishrane i stoke bilo je vrlo loše. Prema ovom izvještaju na raspolaganju je bilo 772.664 kg pšenice, 660.701 kg kukuruza. 336.974 kg graha, 2,027.413 kg krompira i 64.559 kg masti. (275,308)
24. aprila 1945. godine naredbom Generalštaba JA rasformirani su štabovi 2. i 4. udarnog korpusa JA, a njihove divizije ušle u sastav 2. armije, izuzev 37. i 53. divizije koje su potčinjene štabu 3. korpusa JA. 24. aprila 1945. godine, po naređenju štaba 2. armije JA, formirana je Unska operativna grupa divizije 2. armije JA (23,28,39. i 45. udarne divizije). Grupi je stavljeno u zadatak da očisti od neprijatelja dolinu donjeg toka rijeke Une, presiječe komunikaciju Karlovac-Zagreb i sa sjevero- zapada napadne jake njemačko-ustaške snage u Karlovcu. Tako je po oslobođenju Bosanske i Stare Gradiške 45. divizija krenula prema Bosanskoj Dubici, 28. divizija prema Bosanskoj i Hrvatskoj Kostajnici, 23. divizija prema Dobrljinu, a 39. divizija je bila u pokretu prema Bosanskom Novom. 25. aprila 1945. godine 45. divizija sa dvije brigade produžava nadiranje pravcem Bosanska Gradiška-selo Orahova-Bosanska Dubica, sa zadatkom da likvidira ovo neprijateljsko uporište. 25. aprila 1945. godine 28. divizija produžava pokret najkraćim pravcem između Prosare i Kozare za Bosansku Kostajnicu s ciljem likvidiranja ovog uporišta. Noću između 25. i 26. aprila 1945. godine 23. i 39. udarna divizija su u pokretu prema Dobrljinu i Bosanskom Novom. 26. aprila 1945. godine 45. divizija zanoćila je na prostoru sela Orahova i produžila pokret ka Jasenovcu i Dubici. 23. brigada zauzela je polazni položaj od rijeke Save (selo Orahova do sela Draksenić). 20. brigada posjela je polazne položaje sela Draksenići - Novoselci. 24. brigada u pokretu od Bosanske Gradiške ka selu Orahovu. 26. aprila 1945. godine 28. divizija produžila je pokret i pred noć izbila na prostoru Knešpolja (selo Mirkovac-selo Hajdarovci). 26. aprila 1945. godine 39. divizija produžava pokret i izbija na prostoru sela Velika Žuljevica. U toku dana izdata je zapovijest za napad na Bosanski Novi. Prelaz rijeke Sane izvršen je u selu Svodna. Za prebacivanje preko rijeke Sane korišćeni su čamci.1 (26. aprila 1945. godine ovdje je izvršeno forsiranje dijelova partizanskih jedinica koje su učestvovale za oslobađanje Bosanskog Novog. Od početka ustanka do oslobodenja 19414945. godine mjesto prelaza preko Sane nalazi se južno od sela Petkovac (desna obala) i sela Vitasovci (lijeva obala) na ušću Svinjarskog potoka u Sanu. Od prvog dana ustanka do oslobođenja ovdje je bio glavni prelaz iz Kozare u Grmeč. Korišćena su 2 čamca, veći u kome se moglo prevesti 25-30 ljudi ili 2 konja, a manji 4-6 ljudi. Manji čamac maskiran je u šumi, a veći potapan u vodu radi maski-ranja. Za navedeni period prevoženjem je rukovodio Veljko Babić, a sa njim su saradivali u prevoženju Mile Ninić, Mile Radulović, Branko Basrak, Mićo Jokić, Obrad Đaković, Gavro Medić, Mićo Bogić (poginuo u partizanima). Veljko Basrak (poginuo u partizanima), Ljuban Saničanin (poginuo u partizanima). Svi su rodom iz Vitasovaca.)
Raspored divizija za napad na Bosanski Novi bio je sljedeći: 13. krajiška brigada sa dva bataljona napada desnom, a sa dva bataljona lijevom obalom rijeke Sane; 15. brigada lijevo od 13. brigade do rijeke Une; 20. brigada forsira rijeku Unu južno od Bosanskog Broda i napada grad sa zapadne strane. 27. aprila 1945. godine posadu Bosanske Dubice je sačinjavalo 400 Nijemaca i 200 ustaša. 27. aprila 1945. godine u 21 sat i 30 minuta 45. divizija izvršila je napad na Bosansku Dubicu. Prema rasporedu jedinica, 20. brigada sa 2. bataljonom napadala je između drumova Bosanska Gradiška i Prijedor, 23. brigada desno od 20. brigade do rijeke Une, 24. brigada u rezervi sa 1. bataljonom, na ušću rijeke Une u Savu. Neprijatelj se branio na ivici grada. 27. aprila 1945. godine 28. divizija izbila je na liniju sela Zovik-Alaginci-Dizdarlije i vršila pripreme za napad na Bosansku Kostajnicu, odnosno uporište Balj i Džidžikovac, gdje se neprijatelj bio utvrdio. 27. aprila 1945. godine u 19 časova 28. divizija prešla je u napad i u prvom naletu protjerala neprijateljske dijelove sa linije Ravni put (k. 320) - Alaginci (trg. 382) -Um (trg. 383) - Šikovac. Snage divizije izbile su pred glavni neprijateljski položaj koji se prostirao na liniji Džidžikovac (k. 275)-Veljino brdo-Balj (k.359). 27. aprila 1945. godine Bosanski Novi branila je 373. njemačka divizija. 27. aprila 1945. godine 23. divizija prevezla je željeznicom svoje jedinice od Prijedora u pravcu Bosanskog Novog i razmjestile se u selima Blagaj-Svodna-Donja Dragotinja na noćenje. 39. divizija izvršila je zaposjedanje polaznih položaja za napad na Bosanski Novi. 15. brigada sukobila se sa Nijemcima na Vješalima i Vratlu. Dva bataljona 13. brigade dejstvuju desno od nje. 20. brigada forsira rijeku Unu kod sela Romani. Jedan bataljon blokirao je uporište Rudice, a tri bataljona vršila su prebacivanje preko rijeke Une i posjedanje polaznih položaja na liniji Čemernica-Ličko brdo. 13. brigada sa dva bataljona napada desnom obalom rijeke Sane. Noću izmedu 27. i 28. aprila 1945. godine u 24 časa 13. i 15. brigada izvršile su napad na Bosanski Novi. Neprijatelj je pružio žestok otpor iz uporišta »Kula« - Matijevići - Šakića brdo. Dok su 13. i 15. brigada zadržane jakom vatrom, 20. brigada zauzela je uporište Kadrić Brdo, Hrtić i Zakopa. Noću izmedu 27. i 28. aprila 1945. godine poslije tri sata žestokih uličnih borbi 45. divizija 2. armije JA u Bosanskoj Dubici prisilila je ostatke neprijateljskih snaga da se povuku preko mosta na Uni. Neprijateljske snage prilikom povlačenja srušili su most. Jedinice 45. divizije 2. armije JA likvidirale su preko 50 betonskih bunkera. 28. aprila 1945. godine u 3 časa konačno je oslobođena Bosanska Dubica. Neprijateljski gubici su iznosili: 281 mrtav, 205 ranjenih i 25 zarobljenih Nijemaca i ustaša. Zaplijenjena su 2 tenka, 10 mitraljeza, 84 puške, 1 automat i mnogo drugog materijala i opreme. 45. divizija 2. artnije JA imala je 35 mrtvih i 115 ranjenih boraca. 28. aprila 1945. godine 28. divizija u 20 sati prešla je u napad na Bosansku Kostajnicu, 25. brigada na uporište Balj, 17. brigada na Veljino Brdo. Angažovanjem i dijelova snaga 17. brigade Balj je u toku noći između 28. i 29. aprila likvidiran. Veljino Brdo i Džidžikovac su se održali. 28. aprila 1945. godinc 23. divizija krenula je ka dolini rijeke Une u cilju forsiranja i sadejstva sa ostalim snagama. 7. brigada izvršila je pokret pravcem selo Derviši-Žuljevica-Ravnice. Prelaz je bio preko rijeke Une između sela Unčani-Golubovac. 9. brigada izvršila je pokret pravcem selo Svodna-Brezici-Pčrisočni Gaj-selo Kuljani-selo Klobučari, gdje se razmjestila radi likvidacije Dobrljina i forsiranja rijeke Une. 14. brigada krenula je pravcem selo Svodna-Agino polje-Pošta brdo-selo Lješljani-selo Gornje Vodičevo, gdje se razmjestila u rezervu divizije. 2. art. bri-gada dodijelila je 2 topa i 2 flaka, 7. brigada 2 pt. topa, 9. brigada i pukovsku bateriju 14. briga-di. Minobacači i flakovi upućuju se sa 7. brigadom na prostoru Gornje Vodićevo. Komanda mjesta štaba divizije nalazila se u Gornjem Vodićevu. 28. aprila 1945. godine kod Dobrljina na skelskom mjestu prelaza Dobrljin-Kozibrod dijelovi 23. divizije vršili su forsiranje rijeke Une radi nastavljanja daljih akcija za oslobađanje mjesta na lijevoj obali rijeke Une. Od 28. aprila do 1. maja 1945. godine između sela Unčana i Golubovac na rijeci Uni vršila je forsiranje 14. brigada i drugi dijelovi 29. divizije, radi oslobađanja Bosanskog Novog, Dobrljina, Bosanske Kostjanice i Hrvatske Kostajnice. 28. aprila 1945. godine 39. divizija nastavlja žestoke borbe protiv glavnine 373. njemaćke divizije u Bosanskom Novom. Na sektoru 13. brigade (desna obala rijeke Sane) neprijatelj je u 3,30 časova ujutro izvršio jak protivnapad potokom Puknica i ugrozio da zarobi artiljeriju na k.278. U teškim borbama prsa u prsa (na nož) dva bataljona 13. brigade izdržala su do 9 sati i uspjeli da izvuku divizijsku artiljeriju, a zatim se povukli na položaje Mazić brdo-Troskina kosa. 3. i 4. bataljon 3. brigade nijesu mogli napredovati zbog jake artiljerijske vatre neprijatelja. 20. brigada zauzela je Šakića brdo, selo Hrtiće, selo Avdiće, na Uni. 29. aprila 1945. godine 28. divizija produžila je žestoke borbe za Bosansku Kostajnicu. Neprijatelj je uporno branio Veljino Brdo-selo Miloševiće-selo Petrinju. Opšti napad divizije započeo je u 20. časova. U toku noći zauzeti su neki visovi i crkva na Veljinom Brdu. Neprijatelj se održao na glavnim uporištima: Džidžikovcu-Veljinom Brdu-Balju. (k. 359)-selu Petrinji. 29. aprila 1945. godine 23. divizija prema neprijatelju drži uporišta na lijevoj obali Une: selo Kazibrod-Divuša-crkva sv. Kate i na desnoj obali Une Dobrljin i Cerevu Kosu. Jedinice divizije zauzele su polazne položaje za napad, i to: 7. brigada selo Cerovica, 9. brigada ispred Dobrljina i Cerove Kose, 14. brigada u rezervi na prostoriji Gornje Vodičevo. Art. brigada je za podršku jedinica divizije dala svoje divizione. Komandno mjesto divizije bilo je u Gornjem Vodićevu. U toku dana divizija je prešla u napad. 7. brigada izbila je na liniju Ćulum-Ravnice-ž. stanica-selo Mala Žuljevica, gdje je dočekana složnom vatrom sa lijeve obale rijeke Une i spriječena u forsiranju Une, pa je u toku noći potpomagala forsiranje 14. brigade preko Une. 14. brigada iz pokreta izbila je na rijeku Unu i forsirala je između sela Unčana i Golubovca. Njen jedan bataljon ostao je za osiguranje. Iza forsiranja 14. brigade za njom se prebacio 2. bataljon 7. brigade. Neprijatelj je napao ove jedinice sa Sokačkog brda, ali onc su uspjele da održe mostobran na obali Une.
29. aprila 1945. godine 39. divizija produžila je borbu za Bosanski Novi. U 11 časova neprijatelj je izvršio napad na položaje 20. brigade na brdu Zakopa (k. 284)-Kordića brdo. Neprijatelj je odbijen. 15. brigada u 15 časova sa 1. i 4. bataljonom vršila je napad na k. 294 i 295 (zaselak Veljkovići). Neprijatclj je protjeran sa ovih položaja. Između 29. i 30. aprila 1945. godine 9. brigada napadala je cijelu noć Dobrljin, ali nije uspjela da ga zauzme, kao ni Carevu Kosu. Neprijatclj je dovukao za pojačanje 2 tenka. 30. aprila 1945. godine 28. divizija nastavila je napad na sektor Bosanske Kostajnice na upo- rište Veljino Brdo-selo Milošević-selo Petrinja.
30. aprila 1945. godine 23. divizija produžila je napad na neprijateljska uporišta. 9. brigada napadala je Cerovu Kosu i položaj kod crkve u Dobrljinu, koju je u toku dana likvidirala i izbila na obalu rijeke Une.
14. brigada (tri bataljona) i 1. bataljon 7. brigade, koja je obrazovala mostobran na lijevoj obali Une, oko 12 časova izdržala je veoma snažan napad Nijemaca i ustaša, potpomognutih sa 3 tenka i 6 topova iz pravca Hrvatske Kostajnice. Napadi su ponovljeni popodne, ali su odbijeni. Brigada je održala svoje položaje na mostobranu. 7. brigada ostala je na svojirn položajima južno od mjesta prelaza i potpomagala odbranu mostobrana sa desne strane rijeke Une. 30. aprila 1945. godine 39. divizija nastavila je žestoke borbe na posadu u Bosanskom Novom. Noću između 30. aprila i 1. maja 1945. godine 39. divizija 2. armije JA vodi žestoke borbe oko Bosanskog Novog. U žcstokom jurišu sa 2. i 3. bataljonom 13. brigada uspjela je da zauzmc uporište Kulsko-brdo u 5 ćasova ujutro 1. maja. Prvi dijelovi 39. divizije 2. armije JA probili su se u grad. Tako su u 6 časova ujutro 1. maja 1945. godine 39. divizija 2. armije JA konačno oslobodile Bosanski Novi. Neprijatelj se povlačio ka Dvoru i Kostajnici. Bosanski Novi su od 27. aprila do 1. maja, puna 4 dana branile snage 373. njemačke legionarske divizije sa artiljerijom i tenkovskom četom. Gubici neprijatelja u borbama za Bosanski Novi iznosili su: 607 mrtvih i 232 zarobljena Nijemca. Zaplijenjena su 2. art. odruđa, 1 minobacač, 13 mitraljeza, 462 pušaka, 2 pištolja i mnogo materijala i opreme. 39. divizija u borbama za Bosanski Novi je imala 53 mrtva i 258 ranjenih boraca. Neprijatelj je Dobrljinu dovukao pojačanje u oklopnom vozu sa 1000 vojnika, ali se u toku noći neprijatelj povukao iz Dobrljina na lijevu obalu rijeke Une, a zatim za Hrvatsku Kostajnicu. Tako su 1. maja 1945. godine vođene žestoke borbe oko Dobrljina. Neprijatelj se u potpunosti oko 22 časa 1. inaja 1945. godine povukao iz Dobrljina prema Kostajnici. 1. maja 1945. godine oko 22 časa jedinice 23 divizije konačno su oslobodile Dobrljin. U borbama za Dobrljin jedinice 23. divizije JA su ubile 133, ranile preko 345 i zarobile 49 neprijateljskih vojnika, među kojima je bio jedan pukovnik i 4 poručnika. Zaplijenjena su 4 protivtenkovska topa, 5 teških bacača, 15 mitraljeza, 150 pušaka, 5 automobila, 2 kamiona, 23 kola raznog materijala i municije. 23. divizija JA u borbama oko Dobrljina imala je 74 mrtva i 313 ranjenih boraca. Bosanska Kostajnica bila je utvrđeno neprijateljsko uporište. U gradu su bila 4 otporna utvrđenja (žandarmerijska kasarna, osnovna škola, opština i kuća Rančevića), a na ivici grada u rejonu muslimanskog groblja bila je uređena kao kružna odbrana. Neprijatelj je imao dijelove predstraža koje su zadržane na položajima. Predstraže su bile na liniji Ravni put (k.320) - Alaginci (trg. 382) - Um (trg. 383) - Iškovac. Poslije protjerivanja neprijatelja sa linije predstraža, on se povlači na glavni odbrambeni položaj: Idžikovac (k.275) - Veljino Brdo - Balj (k.359) -selo Petrinja. Žestoke borbe vođene su na Balju (k.359) i Veljinom Brdu, koji su više puta prelazili iz ruka u ruke. Poslije ovladavanja glavnom odbranom neprijatelja od strane naših snaga, vođene su borbe sa neprijateljskim snagama u ostacima uporišta sela Tavija, sela Miloševići, uporišta kod muslimanskog groglja groblja i otpornih tački u gradu. /. maja 1945. godine 28. divizija nastavila je žestoke borbe sa ostacima neprijateljskih snaga koji drže uporište u selu Tavija, u sjevernom dijelu Veljina Brda i u selu Miloševići. Noću između 1. i 2. maja 1945. godine jedinice 28. divizije upadaju u Bosansku Kostajnicu. Neprijatelj i dalje daje otpor i povlači se preko rijeke Une u Hrvatsku Kostajnicu. Pri povlačenju neprijatelj je minirao most na rijeci Uni, što je onemogućilo prelaz našim jedinicama iz pokreta. Tako su 2. maja 1945. godine oslobodile Bosansku Kostajnicu. U borbama za Bosansku Kostajnicu jedinice 28. divizije 2. armije JA su ubile 235, ranile 399 i zarobile 58 ustaša. Zaplijenjeno je 5 tenkova, 2 teška mitraljeza, 4 puškomitraljeza, 104 puške, 7 automata, kola municije i drugog voznog materijala i opreme. 28. divizija JA u borbama oko Bosanske Kostajnice imala je 36 mrtvih i 225 ranjenih boraca. Dakle, na opisanom frontu od Bosanske Kostajnice imala je 36 mrtvih i 225 ranjenih boraca. Dakle, na opisanom frontu od Bosanske Gradiške do Bosanskog Novog neprijateli je raspolagao snagama od 7400 Nijemaca, 12500 ustaša i domobrana, što ukupno iznosi 19.900 vojnika. Rezultati konačnog oslobođenja teritorije Kozare su slijedeći: neprijatelj je imao 3382 mrtvih, 1948 ranjenih i 1190 zarobljenih vojnika i oficira. Snage Narodnooslobodilačke vojske su imale 277 mrtvih i 1244 ranjenih boraca i rukovodilaca. Zaplijenjeno je 7 tenkova, 23 art. oruđa, 41 minobacač, 135 mitraljeza, 2350 pušaka, 64 automata, 75 pištolja i mnogo materijala i opreme.
Poslije oslobođenja Bosanske Gradiške, Bosanske Dubice, Bosanske Kostajnice, Dobrljina i Bosanskog Novog, jedinice unske operativne grupe divizija (23, 28, 39 i 45) 2. armije JA nastavile su borbu za oslobođenje Hrvatske Dubice, Hrvatske Kostajnice i nastavile gonjenje neprijatelja prema Zagrebu. Forsirale su rijeku Unu čamcima ili skelom na više mjesta. Glavni prelazi bili su niže mosta u Bosanskoj Dubici, jer je most bio porušen, kod Bačvana, južno od zaseoka Ravan (k.lll), kod ušća Slabinje (k.106), kod sela Suvaje i dva prelaza u Bačinu. Glavni prelaz čamcima na Sani bio je kod željezničke stanice Svodna.
Neprijateljske snage koje su branile mjesto na lijevoj obali Une i Save iznosile su 7400 Nijemaca i 8000 ustaša i domobrana, svega 15.400 neprijateljskih vojnika.
Tako je u zavešnim borbama od 22. aprila do 2. maja 1945. godine konaćno oslobođena teritorija Kozare. Na Kozari su započele borbe 30. i 31. jula 1941. godine i trajale do 2. maja 1945. godine bez prekida.
9. maja 1945. godine održan je Prvi kongres USAOBiH u Sarajevu.
9. maja 1945. godine je Dan pobjede. 15. maja 1945. godine završene operacije JA za oslobo-đenje Jugoslavije. U maju 1945. godine na području sreza Bosanski Novi djeluje 643 člana SKOJ-a.
ZAKLJUČAK
Kozara, to je narod iz tri stotine sela, varošica i gradova između rijeka Une, Sane, Vrbasa i Save, što je na poziv Komunističke partije Jugoslavije listom krenuo u ustanak 1941. godine. Na tom području od 2500 km2 pred drugi svjetski rat (1931. god.) živjelo je 33.687 domaćinstava i 199.289 stanovnika. (137.719 Srba, 32.613 Muslimana, 26.651 Hrvat i 2306 drugih narodnosti) (329,5) Prošlost naroda Kozare i Potkozarja ispunjena je teškom borbom protiv tuđina koji su dolazili iz raznih dijelova svijeta. Sve te bitke, ustanci i bune vodile su se u različita vremena i pod različitim uslovima, ali je u svim tim sukobima dolazio do izražaja mentalitet borbenih i ponosnih Kozarčana. Kozarčani na frontu u narodnooslobodilačkoj borbi. U drugom svjetskom ratu, u narodno-oslobodilačkoj borbi, Kozarćani su ispoljili svu svoju snagu i vitalnost, tradicionalu borbenost i bezmjernu privrženost svojoj otadžbini i slobodi. Za sve vrijeme narodnooslobodilačkog rata na ovom području vodila se borba bez predaha. Vrlo uvjerljivo o tome govore podaci o broju formiranih jedinica na Kozari i od Kozarčana: 1. Avgusta 1941. godine na Kozari je formiran Drugi krajiški NOP odred, koji je u maju 1942. godine brojao više od 3500 boraca, svrstanih u pet bataljona; Januara 1942. godine na Kozari je formirana 1. proleterska četa; 2. Prva krajiška NOU brigada formirana je 21. maja 1942. godine, u koju su ušla dva kompletna bataljona sa Kozare; 3. Druga krajiška NOU brigada formirana je 2. avgusta 1942. godine, u koju su ušla dva kompletna bataljona sa Kozare; 4. Peta krajiška (kozarska) NOU brigada formirana je 22. septembra 1942. godine. Čitav sastav brigade je sa Kozare; 5. Dvanaesta krajiška NOU brigada formirna je 26. februara 1943. godine, čiji su sastav, izuzev jedne čete, činili borci Kozare; 6. Kozarski (novi) odred formiran je 26. maja 1943. godine; 7. Jedanaesta krajiška NCJU brigada formirana je 8. septembra 1943. godine. Čitav sastav brigade je sa Kozare; 8. Grupa odreda (Kozarski, formiran 8. septembra 1943. godine; Gradiško-lijevčanski, formiran 20. novembra 1943. godinc i Timarski, formiran 15. maja 1944. godine); 9. Dvadeseta krajiška NOU brigada, formirana 12. oktobra 1944. godine od grupe kozarskih odreda; 10. Odred narodne odbrane formiran je u jesen 1943. godine. U svim odredima su bili borci s Kozare, u tri brigade su bili samo borci Kozare, a u tri brigade su bili pretežno borci Kozarc. Ali, ni to nije sve. Gotovo da nije bilo čovjeka na području koje se naziva Kozarom, doraslog za pušku, sposobnog da ponese oružje, a da se nije borio u nekoj od partizanskih jedinica,. Kozara i Potkozarje u narodnooslobodilačkom ratu Narodnooslobodilačkoj vojsci dali su 21.000 boraca Kozarčana, od koji se 9915 nisu vratili sa ratišta, nego su svoje živote položili za slobodu svoje otadžbine. Imena poginulih boraca su u smrti za vječnost postrojena u memorijalnom zidu vclićanstvenog spomenika na Mrakovici (806 m), na vrhu Kozare. Tu stoji u vječnom stroju brat uz brata, drug uz druga, kao nekad na frontu u brigadi. Vječno su zbratimljeni, zagrljeni, slavom ovjenčani. Tu su ti junaci koji su svojom krvlju i kostima nosili slobodu svom zbratimljenom narodu. Kozara je dala 45 narodnih heroja, od kojih su 24 poginula u toku rata. Za slobodu, mir, bratstvo i jedinstvo poginuo je svaki peti Kozarčanin. Za kozarske partizane je karakteristično da je oko 75% njihovih redova ćinila omladina. Među njima je bilo i dječaka sa 12, 15, 16 i 17 godine starosti. To se vidi iz imena godine rođenja i pogibije vječno postrojenih u memorijalnom zidu na Mrakovici. Organizovani razvoj masovnog omladinskog pokreta na Kozari 1941-1945. godine djelo je organizovanog djelovanja KPJ i SKOJ-a među omladinom. (275,311)
To je područje na kome je u toku rata ostvareno takvo jedinstvo naroda, s takvom unutrašnjom snagom i ćvrstinom da je Kozara, kao sasvim određen pojam, odista predstavljala tvrđavu i simbol oružane borbe za slobodu otadžbine. Suštinu kozarske epopeje čini plemenita borba njenih partizana za ljudsko sporazumijevanje i bratimljenje Srba, Muslimana i Hrvata. U temelje bratstva i jednistva naših naroda ugrađeni su životi najboljih sinova Kozare. Partija je uspjela da svakog kozarskog partizana učini aktivnim i svjesnim borcem za bratstvo i jednistvo, i to u ratnim uslovima, kad je trebalo brzo prevazići stare raspre, odreći se duboko ukorijenjenih navika i ponašanja, lomiti prepreke i otpo-re, miriti i bratimiti vijekovima zavađene i zakrvljene susjede. Na Kozari su ratovali pripadnici gotovo svih jugoslavenskih naroda i narodnosti. Rukovodeći ljudi u Kozarskom partizanskom odredu 1941. godine bili su: komandant odreda dr Mladen Stojanović, Srbin; politički komesar odreda Osman Karabegović, Musliman; zamjenik komandanta odreda Josip Mažar Šoša, Hrvat; sekretar Okružnog komiteta KPJ za Kozaru Branko Babič Slovenac, sekretar Okružnog komiteta SKOJ-a za Kozaru Vladimir Nemet, Zagrepčanin. Tu su došli i španski borci Ratko Vujović Čoče, Crnogorac, Obrad Stišović, Srbijanac i bili medu vodećim rukovodiocima Kozare, odnosno Obrad Stišović, bio je komandant odreda na Kozari. Takva je Kozara bila na početku revolucije. Takva je ostala za sve vrijeme rata, takva je i (danas???). Pa ipak, ti podaci su jednostrani i sasvim nedovoljni da iskažu privrženost Kozarčana slobodi, junaštvu, slavi, da opišu tragediju kozarskog naroda, tešku sudbinu hiljada kozarskih porodica. U publikacijama objavljenim o Kozari čitalac će u njima sresti i doživjeti i ratnog komandanta, i bombaša, i kurira, i puškomitraljesca, i čiču vodiča, i ženu s puškom o ramenu, i odbornika na teškom i opasnom poslu organizovana i ishrana vojske i naroda u ratnim uslovima, i skojevca - omladinca ozbiljnog, kao što je i rat ozbiljan, na politčkom radu u pozadini. Jednom riječju, srešće naoružan naroda Kozare, koji ratuje i koji se, braneći svoju sopstvenu slobodu, herojski ponaša kako se to u određenom ratnom trenutku može samo poželjeti. Kozara je dobro zapamtila drugi svjetski rat i skupo platila slobodu. U toku drugog svjetskog rata (1941-1945) kao žrtve fašističkog terora i u logorima užasa palo je preko 35.350 ljudi, žena i djece Kozare, odnosno 17,7 % stanovnika od ukupnog broja prema popisu iz 1931. godine. Među stradalima bilo je i 11.000 djece od novorođenčadi do 12 godina starosti. Prazne su ostale kolijevke, a prepuna stratišta. Ko zna da li će djeca, izgubljena i zarobljena u ofanzivi, odvedena u razne logore, ikada saznati da su rođena na Kozari, da im u nekom groblju na Kozari leže roditelji ili da ih još uvijek živi očekuju, odlazeći iz sela u selo i raspitujući se za njih. Zna se da su neprijatelji za vrijeme velike fašističke ofanzive na Kozari juna i jula 1942. godine otjerali u logore 68.600 ljudi, žena, od čega samo djece 23.000. To je u odnosu na popis sta-novništva od 1931. oko 35 % od ukupnog broja stanovnika Kozare, odnosno oko 50 % u odnosu na broj srpskog stanovništva. Spašeno je svega 12.000 djece. Približno se zna da je za vrijeme ofanzive stradalo 24.488 stanovnika Kozare ili oko 13 % od ukupnog broja stanovnika. Po opštinama to izgleda ovako: u Bosanskoj Dubici stradalo je 9.920, u Bosanskoj Gradišci 7248, Bosanskom Novom 3495, Prijedoru 2682, Laktašima 808, u dijelu banjalučke i bivše opštine Ivanjska 327 stanovnika. Najstrašniju tragediju doživjela su djeca Kozare. (275,118) Na teritoriji današnje opštine Bosanska Dubica prije drugog svjetskog rata živjelo je oko 32.000 stanovnika. Teritorija opštine većinom zahvata Knešpolje. Na području opštine Bosanska Dubica u toku drugog svjetskog rata poginulo je 18.495 stanovnika ili 57 % žitelja ove komune. U partizanskim jedinicama od prvog dana ustanka pa do oslobođenja zemlje s područja opštine Bosanska Dubica bilo je 6.211 boraca, od čega je 2868 poginulo, a kao žrtve fašističkog terora poginulo i pomrlo po logorima smrti (Jasenovcu i drugim) 15.627 stanovnika. U toku drugog svjetskog rata s područja opštine Bosanska Dubica poginulo je 351 član KPJ i 526 člano-va SKOJ-a. U partizanskim jedinicama borilo se 258 žena, a 113 ih je poginulo kao borci. Područje opštine Bosanska Dubica dalo je 400 nosilaca »Partizanske spomenice 1941« i 14 narodnih heroja. (275,526) Poslije rata ostalo je 6955 ratne siročadi bez jednog ili oba roditelja. Poslije drugog svjetskog rata trebalo je da prođe preko 35 godina da bi na području opštine Bosanske Dubice broj stanovnika dostigao onaj iznos iz 1941. godine. Poslije drugog svjetskog rata bilo je godina kada sa sela opštine Bosanska Dubica nije bilo vojnika da se isprati u armiju. Nije bilo po školama čitave jedne klase, nije bilo tog razreda, jer se tih godina nije rađalo na Kozari. U tim ratnim godinama nije se čuo plač novorođenčeta, a i ono nešto malo što ih je rođeno neprijatelj je uništio u logorima. Na području opštine Bosanska Dubica nalazi se grobnica u kojoj je sahranjeno 400.000 logoraša iz Jasenovca. To je jedna među najvećim grobnicama na svjetu. Teritorija Bosanske Dubice nalazi se na domaku fašističkog logora Jasenovac, pa je razumljivo da je više nastradala od drugih. Ali, Knešpoljka nikad nije pitala borce partizane da li je on Srbin, Hrvat ili Musliman. Majka iz Knešpolja sve borce partizane je oslovljavala sa sine i sve ih je smatrala svojom rođenom djecom. To je najveća tekovina narodnooslobodilačke borbe-bratstvo i jedinstvo našeg naroda. Važno je pogledati stradanje stanovništva i na području jedne mjesne zajednice na teritoriji opštine Bosanske Dubica, odnosno Knešpolja. Evo podataka o broju izginulih stanovnika u drugom svjetskom ratu sa područja mjesne zajednice Knežica u srcu Knešpolja.
Selo Broj poginulih boraca NOR-a Broj žrtava fašističkog terora Veliko Dvorište 69 139 Gornja Gradina 17 82 Donja Jutrogušta 15 56 Donji Jelovac 94 182 Kriva Rijeka 19 62 Malo Dvorište 47 151 Murati 25 97 Strigova 74 159 Čutluk 54 213 Ušivac 22 98 Svega 436 1239
U toku NOR-a sa područja Mjesne zajednice Knežica poginulo je 1675 stanovnika, od toga 436 borca i 1239 žrtava fašističkog terora. Trebalo je da prođu 32 godine da bi na ovom području broj stanovnika dostigao onaj iznos iz 1941. godine. Partizansku spomenicu 1941. ponijelo je 116 ljudi iz ovog kraja. Branko i Mile Tubić proglašeni su za narodne heroje.
Masovno stradanje Kozarčana u fašističkim logorima. Prema najnovijim podacima samo u Jasenovcu je ubijeno od polovine 1941. godine do 20. aprila 1945. godine blizu 700.000 ljudi, žena i oko 1000 djece iz Jugoslavije. Samo poznata »Pičiljieva peć« progutala je u ljeto 1942. godine preko 15.000 iznemoglih muškaraca, žena i djece. Istovremeno je Luburić pronašao u logoru oko 400 djece od 4 do 14 godina koju je nešto kasnije likvidirao. Samo na Gradini ubijeno je i zakopano oko 360.000 logoraša iz Jasenovca. Ovo je, vjerovatno, groblje među najvećim u svijetu. Miloš Đenadija u maju 1945. godine došao je na obalu Save, spram Jasenovca, kod Topole u Gradini i našao na stotine leševa koje je Sava izbacila na obalu. »Od smrada se nije moglo prići«, priča Branko Čupić, sekretar Opštinskog odbora SBNOR-a Bosanska Dubica. U fašističkim logorima smrti umrlo je mučeničkom smrću hiljade staraca, žena i djece sa Kozare i Potkozarju. Nisu rijetki preživjeli koji će vam ispričati tužnu tragediju svoje porodice koja je nestala u fašističkim logorima smrti. Samo radi primjera, mi ćemo navesti jednu od tih brojnih porodica koje su progutali fašistički logori.
U selu Resanovcima, na padinama Kozare prema Prosari, živi Mileva Sinik i njena majka Marija, preživjele logorašice iz logora Jablanca (kod Jasenovca). Mileva (Mihajla) Sinik nam je ispričala ratnu tragediju svoje porodice: »U našoj kući do 1941. godine živjela su 22 člana porodice. Moj otac ženio se dva puta i imao je 14 djece. Od te sve djece samo sam ja u logoru preživjela rat. A od svih 22 čeljadi samo smo ja i majka Marija preživljele u logoru. Za svakog člana porodice znam gdje je stradao. Đed Lazo i baba Stojka ubijeni su u logoru Jasenovcu. Otac Mihajlo izgorio u peći u logoru Jasenovcu. Moje sestre Vuka, Rosa, Savka, Stanojka, Lepa i najmlađa sestra novorođenče, sve su poubijane u logoru Jablanac. Moja braća Mihajlo, Damjan, Trivo i Jovan ubijeni su u logoru Mlaka (Jasenovac). Moja brat Mile ubijen je u logoru u Njemačkoj, brat Ljubomir ispraćen je u logoru Mlake, a kad je izašao, umro je. Brat Stanoje ubijen je u Bosanskoj Gradišci. Moj stariji brat Mile bio je oženjen i imao je ženu i troje djece. Njegova žena Vida i djeca Danica, Milivoje i Desa svi su ubijeni u logoru Jablanac. Ovako su tragično nestale brojne porodice iz kozarskih sela.« Marijana Amulić Buca, zatočenica ženskog logora u Staroj Gradišci, u jednom od svojh sjećanja kaže: »Logor se praznio da bi se ubrzo opet počeo puniti stanovništvom ispod Kozare i Prosare. Svakodnevno su stizali transporti muškaraca, žena, djece, stoke, robe, namještaja. Sve se to slilo u naš logor, njime se nije moglo hodati, svaka stopa zemlje bila je ispunjena. Vladao je metež i bila je nesnosna vrućina. Vode nije bilo dovoljno za sve, a dopremana je u buradima iz Save, iako su njome neprestano plovili leševi. Svi su vapili više za vodom nego za hranom. Osjećao se užasan smrad. Logorom su 'plovili' rojevi muha. Dizenterija i tifus kosili su masovno. Kada su ustaše oduzimale djecu od majki, otimale sa prsiju, logorom se prolamao vrisak. Veća djeca su pokušavala da se sakriju, a onda je nastalo zvjersko batinanje, kundačenje i ubijanje. Bilo je djece ugušene. Oni najmanji umirali su polako, tiho. . .« (275,275) Skojevka Dušanka Radonjić od početka rata u 1941. godini pa do svršetka 1945. gpdine imala je mnoštvo napora i opasnosti prolazeći Golgotu: Prijedor-partizanka na Kozari-fašistički logori Cerovljani-Sisak-Brandenburška šuma kod Berlina-Orraf kod Drezdena-fabrika Wimpas-sig-partizanka u Sloveniji-ponovo partizanka na Kozari-njen rodni Prijedor, što je posebna priča za sebe. A sličnih primjera na Kozari bilo je više. Mnoga su ognjišta ugašena. U toku drugog svjetskog rata samo na području opštine Bosanska Dubica u 463 domaćinstava se vatra ugasila, odnosno te porodice su ostale bez muškog i ženskog nasljednika. Navodim samo jedan mali primjer iz Mjesne zajednice Knežica u Knešpolju, koja pripada opštini Bosanska Dubica. Ugašena ognjišta u toku drugog svjetskog rata od 1941 do 1945. godine, bez ostalog naslednika:
Selo Domaćinstvo
1. Donji Jelovac Polipović Pilipa Mirko
Mažar Mile Pero
Vučen Zekana Simo
Ilić Sime Mirko
2. Kriva Rijeka Bukva Toše Đuran
Maksimović Stevana Pero
Rodić Damjana Gavro
Janješ Pere Jovan
Radić Laze Lazar
3. Veliko Dvorište Komesar Vučena Ostoja
Kos Duke Marko
Kos Janka Dušan
Tubica Save Janko
4. Ušivac Petrović Koste Stojan 5. Malo Dvorište Bućma Ostoja 6. Gornja Gradina Ećim Bože Jovan 7. Čitluk Ećim Bože Jovan
Mijuk Janka Pero
Drljić Stanka Miloš
Drljić Save Dragoja
Pralica Jovana Milorad
8. Murati Marin Ilije Petar 9. Donja Jutrogošta Crnogorac Stojana Ilija
Rodić Stevana Manojlo
Rodić Teodora Pero
Rodić Teodora Jovo
Porodice u kojima niko nije preživio drugi svjetski rat, u kojih se ognjište ugasilo, predstavljene su imenom kućnog domaćina. (319, 30 i 31)
Izvršioci genocida na Kozari. Istorijska je istina da su genocid na Kozari inspirisali i organizovali ustaški vrhovi uz blagonaklonu podršku njemačkog nacističkog okupatora. Izvršioci najvećeg dijela pokolja bile su ustaše sa strane, dok je ustaške uniforme na području Kozare obukao uglavnom šljem domaćih Hrvata i Muslimana, deklarisani elementi, tj. razni problematični tipovi; jednom rječju, otpadnici, odbačeni od svojih komšija i okoline. (275,120) Karakteristika genocida na Kozari je bila u čvrstoj riješenosti i nastojanju ustaša i okupatora da izvrše potpuno fizičko uništenje naroda na Kozari. U tome su pokazale ustaše krajnju svirepost i neviđeni sadizam u izvršavanju genocida (ubijanje koljem, maljevima, krampovima; vađenje očiju, siječenje polnih organa i slično), o čemu govore i njihovi izvorni dokumenti. Ustaše su uporedo sa praksom genocida nad srpskim narodom sprovodili najveći teror i počinili ubistva Hrvata i Muslimana koji su u bilo kom vidu ispoljavali svoje nezadovoljstvo sa ustaškom politikom, a pogotovo ako su bili aktivni učesnici i saradnici narodnooslobodilačkog pokreta. (275,120) Ovoj zločinačkoj politici i praksi okupatora i ustaša suprostavila se na Kozari demokratska, patriotska i nacionalnooslobodilačka platforma i politika Komunističke partije Jugoslavije, tj. suprotstavio joj se moćan narodnooslobodilački ustanički pokret pod vođstvom komunista. Snagu i moć tome širokom ustničkom pokretu na Kozari od samog početka je dala velika i ne-ugasiva ideja bratstva i jedinstva i ravnopravnosti Srba, Hrvata, Muslimana i drugih naroda i narodnosti Jugoslavije. Neprocjenjiva je zasluga partijske organizacije ,na Kozari i drugih demokratskih snaga iz reda svih naših nacionalnosti što su ustaničke mase srpskog naroda na Kozari u najstravičnijim časovima istorije ovoga kraja, u vrijeme nečuvenog masakra, pokazale visoku političku svijest i istinsku humanost, što su jasno sagledali da ustaški zlikovci, kao usluge okupatora, nemaju ništa zajedničkog sa hrvatskim i muslimanskim narodom. Zahvaljujući takvoj politici partijske organizacije na Kozari, NOP je poprimao sve šire razmjere i, jačajući iz dana u dan, u praksi je najvidnije pokazivao nerazrušivu snagu ideje bratstva, jedinstva i ravnopravnosti. Uistinu, ustaštvo je na Kozari ostalo bez ikakve stvarne podrške Muslimana i Hrvata. Svirepost pripadnika njemačkog Vermahta nad zarobljenim pripadnicima NOP-a i nad nevinim narodom nije zaostajala za ustašama, upravo zbog toga što nacistima uopšte nije pošlo za rukom da bar najmanji dio Srba sa ustaničke Kozare prevedu na svoje i ustaške vode. (274,121) Na Kozari se nisu mogle zametnuti ni najmanje četničke jedinice. Jedinstvo partizana i naroda, stvarano pod rukovodstvom Komunističke partije, ostalo je čvrsto i pored svih pokušaja neprijatelja da se to jedinstvo razbije. Sva nastojanja neprijatelja da terorom, pokoljima i drugim sredstvima demorališe narod, da uguši vjeru u pobjedu narodnooslobodilačke borbe, ostala su uzaludna. Neprijatelj je u više navrata preduzimao ofanzive protiv Kozare. Kozara je ostala čvrst i nesalomljiv bastion borbe za slobodu svoje otadžbine. Od ustanka do oslobođenja, tokom cijelog NOR-a područje Kozare nije bilo bez svoje partizanske jedinice, sastavljene od boraca Kozare.
Okupatorska i kvislinška obavještajna služba i narodna samozaštita. Tokom NOB-a 1941-1945. godine protiv Kozare djelovalo je 19 centara njemačke obavještajne službe, sa brojnom mrežom školovanih kadrova i tehnikom za brz prenos obavještenja. Prema njemačkim dokumentima, ovi su centri bili u sljedećem rasporedu: u Banjoj Luci 13 obavještajnih centara (od čega 9 vojnih), u Prijedoru 1, u Bosanskoj Dubici 2, u Bosanskoj Kostajnici 3, u Bosanskoj Krupi 2 i u Jajcu 1 centar, svi orijentisani za djelatnost prema Kozari. (275,400) Sav obavještajni materijal sa Kozare je dostavljan komandi borbene grupe »Zapadna Bosna«, lično komandantu, njemačkom generalu Fricu Štalu. Oko Kozare su bile i golubije stanice. U Dubici je bila jedna stanica sa 25 golubova i podoficirom golubarom, jedna u Banjoj Luci, a jedna u selu Klašnici (12 km od Banje Luke prema Laktašima, na istočnim padinama Kozare). (275,402) Upotreba golubova pismonoša služila je za brzo dostavljanje podataka o Kozari. NOP Kozare uspješno parira brojnom obavještajnom sistemu njemačkih okupatora i kvislinga. Partija je odmah na poćetku ustanka radila na stvaranju masovnog sistema bezbijednosti sa širokim osloncem na stanovništvo. Partija je njegovala samozaštitu koja je činila sastavni dio oslobodilačke borbe. To je bilo svojstvo svakog pripadnika NOP-a. Takva je bila samozaštita na cijeloj teritoriji Kozare i Potkozarja. (275,401)
Tito i Vladimir Bakarić o Kozari. »Kozaračka epopeja imala je za narodnooslobodilačku borbu Jugoslavije u cjelini ogroman značaj, jer to je bila prva velika bitka u kojoj je učestvovao i nenaoružani narod. Naoružani borci stali su u odbranu golorukog naroda koji je bio pod udarom okupatorske čizme i domaćih izdajnika. U borbi na Kozari palo je mnogo žrtava za ono što mi danas imamo. To je početak najšire borbe za bratstvo i jedinstvo naše zemlje.« (Tito) Na proslavi Dana ustanka naroda Bpsne i Hercegovine 27. jula 1951. godine, na Kozari Tito je održao govor i između ostalog rekao: »Kozara je preživjela jednu od najtežih i u isto vrijeme jednu od najslavnijih epopeja u historiji naših naroda, zato što je Kozara među svim našim krajevima na prvom mjestu po broju žrtava koje je dala za oslobođenje naše zemlje, a i po svom bogatom prilogu opštim naporima svih naroda koji su sc borili protiv fašizma«.
(Josip Broz Tito, Govori i članci, knjiga VI, strana 70)
Na proslavi Dana ustanka naroda Bosne i Hercegovine, 27. jula 1967. godine u Milića Gaju (Knešpolje) Vladimir Bakarić je održao govor i između ostalog rekao: »Dvadeset pet godina je prošlo od događaja koji su vaš kraj i vaše ljude zlatnim slovima upisali u histori|u naroda Jugoslavije, dvadeset pet godina je prošlo od poznate kozaračke bitke koja je pokazala ne samo vašu hrabrost nego i nesalomljivost ćitavog naroda koji želi da se bori za svoju slobodu. To je bio neizmjerno težak odnos snaga, na prvi pogled nije bilo nikakvih izgleda za pobjedu, pa je u tim okolnostima svatko morao oćekivati vašu kapitulaciju. Međutim, kapitulacije nije bilo. Vi ste izdržali sav taj pritisak, svu tu borbu i ne predajući se pobijedili. Vi ste ti koji ste ostavili najsvjetliji trag u našoj istoriji. Vi ste oni na osnovu čijeg je iskustva u naš novi ustav ušla jedna odredba koja kaže da 'u Jugoslaviji nitko nema pravo da potpiše kapitulaciju'«. (»Borba« od 28. jula 1967)
Epopcja Kozare je tolika da je ni pjesma opjevati ne može. U bitkama i na stratištima ostale su čitave generacije iz Knešpolja i Potkozarja. Kozara je bila i ostala neuništivi bastion borbe za slobodu. Nikada pokorena, uvijek prkosna i slobodna. Sa svojim legendama i svojim herojima. Vrijeme teče, a za sva vremena i za sva pokoljcnja Kozara se slavom ovjenčala. Njene ratne priče i njena epopeja, njene žrtve, ostaju kao trajanje, jer narod je njena iskonska snaga. Kako bi drugaćijc i moglo da bude u ovoj velikoj, najljepšoj kovačnici bratstva i jedinstva. (142,5) U njedrima planine, u Knešpolju i Potkozarju, u Lijevču polju ćuvaju se legende. U njima i danas žive dr Mladcn Stojanović, Josip Mažar Šoša, Esad Midžić, Vladimir Nemet Braco, Ratko Vujović Ćočc, Ranko Sipka, Rade Kondić, Petar Mećava... Neznanih nema. Traju dirljive priče o braći Muharem, o osam sinova majke Ljube koje je ona podarila Kozari i Narodnooslobodilačkoj vojsci i narodnooslobodilačkoj borbi. Kozara je dala NOR-u šest brigada, »tri momaka i tri djevojaka«, kako pjesma kaže. U redovima Narodnooslobodilaćke vojske borilo se 21.000 njenih sinova i kćeri. Četrdeset i pet je narodnih heroja. Kozara je priča bez prestanka. Trajanje što ne gasne, vječna vatra u svakom srcu, vječni zov slobode. Kozara je epopeja i živa legenda, najbolja potvrda da nije bilo sile okupatorske koja je mogla da vlada i zavlada našim narodima. Grcala je Kozara pod vremenom rata-u doba teška, ali slavna. Zato se na Kozaru ne dolazi jedanput: priče traju i ne prestaju, a niti će prestati pričati Kozara o svojoj djeci, koja je u stavu mirno, u vječnom stroju, čuvaju na njenom vrhu Mrakovici (806 m). Oni svijetu poručuju: ako neko napadne Kozaru, ovaj naš stroj će kao orkan oživjeti i braniti je. Na Mrakovici stoje heroji vjećno postrojeni, a ispred njih stalno pristižu kolone naroda da ih vide u stroju, posjete, pozdrave, poklone se i zahvale za sve što su dali za našu otadžbinu. Taj vječni stroj na Mrakovici posjeti godišnje prosječno oko 500.000 posjetilaca. I na kraju, da spomenemo nekoliko junačkih likova majki sa Kozare koje su dale svoju djecu za slobodu otadžbine i nekoliko dječaka koji su požrtvovano izvršavali zadatke i davali živote. Junačke majke Kozare! Majci Ljubi Muharem (Bosanska Kostajnica) poginulo je u partizanima sedam sinova. Ostao je samo osmi, koji je kasnije poginuo. Naročiti gubitak po kozarske partizane osjetio se pogibijom Milana Muharema, borca i komandira, zatim i zamjenika komandanta Udarnog bataljona, koji se istakao u mnogim borbama. (164,60) Majka Ljuba je rekla da je rodila sinove i dala Kozari da je brane i ginu za slobodu otadžbine. »Tako sam ih odgojila na svojim grudima i nisam se prevarila. Poginuli su za slobodu zašto sam ih ja od rođenja vaspitavala«. Majka Ljuba je pričala o svojim poginulim sinovima bez suze na očima.
Majka Ljuba Muharem othranila je 8 sinova i sve ih Kozari poklonila: Pero, Mladen, Mile, Stojan, Milan, Mirko, Dragan, Dragoljub-ginuli su redom po starini u svakoj ofanzivi, u svakom novom kozarskom jurišu
Anđa Radaković, starica iz Božića, majka je tri sina partizana, kao i mnoge druge majke Ko-zarčanke. Pala je u ruke neprijatelja. Odgovara da ima partizana koliko i šume. Podnosi sve muke. Kasnije kad je čula da joj je sin Ilija poginuo zajedno s Radom Kondićem, rekla je: »Žalije mi je Rade, jer je on bio komandant, a moj Ilija samo borac. Joj, koliko mi gubimo u Radi...« Majke Kozarčanke su nosile ranjenike, bile na frontu i u pozadini. Majka Kozarčanka je oličenje borbe, samoprijekora, plemenitosti i junaštva. Oko 2000 članova SKOJ-a Kozare, mladih komunista, svoje mlade živote položilo je na oltar slobode. Samo u bosanskodubičkoj opštini poginulo je 526 članova SKOJ-a i 351 član KPJ. Od 45 Kozarčana narodnih heroja, 13 su omladinci i omladinke, među kojima je i prvi sekretar prvog Okružnog komiteta SKOJ-a za Kozaru Vladimir Nemet Braco. Najmlađi narodni heroj po godinama života je mlada Kozarčanka Lepa Radić, jedna od prvih partizanki na Kozari. Jedinice Drugog krajiškog odreda imale su na stotine istaknutih bombaša, puškomitraljezaca i kurira iz redova skojevske organizacije i ostale omladine. Kozara je isto tako dala i veliki broj omladinaca bombaša i puškomitraljezaca, kakvi su bili: Ostoja Matijaš Sabotaža, Simo Mrđa, Marko Tomaš, Uzeir Zubović, Milenko Knežević, Dragan Mačak, Omer Melkić, Mirko Stojanović, Čedo Milošević, Jovo Biga, Stojan Grujičić, Branko Gavrilović, Dragomir Muharem, Ljuban Trivić, Perica Burazer i drugi. (275,320) Dragoje Lukić u knjizi »Kozarsko djetinjstvo« navodi imcna Ilinke Borković, kojoj je u njenoj 16. godini bacač mina odbio desnu nogu kada je previjala ranjenog druga, Mihajla Veljića koji je imao samo 13 godina kada je bacio prve bombe na njemačke tenkove, a zatim djecu borce: Voju Blagojevića Grčkog, Stojana Slijepčevića, Iliju Grujičića Poznog, Rajka Baškota, Miću Vujenovića, Šimu Jovičića, Miću Dragaša, Draška Lajića, Božu Zvijcrca, Vida Zlojutra, Dobroslava Šakčevića, kao nezaboravne likove kozarskih kurira, koji su četiri ratne godine prenosili poruke koje su značile život i pobjedu za čete i brigade na položajima. Kosta Nađ je ispričao sljedeće: »Najbolje mi je ostao u sjećanju lik Marka Bućme, seljačića sa Kozare, samoukog ali izrazito inteligentnog mladića, omiljenog druga i skojevca, snalažljivog i smjelog borca, legendarnog i neustrašivog kurira, koga su dobro poznavali ne samo u štabovima već i u jedinicama, pa i narodu. Kad god je trebalo izvršiti neki naročito težak zadatak, pa i ono 'što biti ne može', Marko Bućma je bio često 'posljednja nada'«. (275,321)
I NA KRAJU, DA SE NE ZABORAVI
U ustanku su uzeli učešća stanovnici iz 24 sela Knešpolja sa oko 1942 ustanika, od kojih je u toku rata poginulo ! 558 ili preko 80%. (404,67)
Od Kostajnice u ustanku su učestvovali stanovnici iz 12 sela sa 792 ustanika, od kojih je u toku rata poginulo 662 ili 83,57%. (404,76)
Sa moštaničkog područja u ustanku je učestvovalo 12 sela sa 1187 ustanika, od kojih je u toku rata poginulo 1021 ili 86%. Samo na bosanskodubičkom području opštenarodnim ustankom bilo je zahvaćeno 48 sela u kome je učestvovalo 3912 ustanika, od kojih je u toku narodno-oslobodilačkog rata poginulo 3241 ili preko 82,65%. (404,91)
Na ustanak su krenuli stanovnici 114 sela sa prijedorskog, bosanskodubičkog, bosanskoko-stajničkog i bosanskonovskog područja (preko 8754 ustanika). Od ovoga broja u toku NOR-a poginulo je 5952 ili 68%. (404,184)
Materijalna šteta: Uništeno gradskih, stambenih i privatnih zgrada 941, uništeno seoskih stambenih i privatnih zgrada 20.332, oštećeno gradskih stambenih zgrada 637, oštećeno seoskih stambenih zgrada 7.868.
Iz redova Drugog krajiškog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda »Mladen Stojano-vić« izrasli su brojni istaknuti borci i rukovodioci, komandiri, komandanti i politički komesari partizanskih jedinica, među njima je i 45 narodnih heroja.
Ukazom predsjednika Republike i Vrhovnog komandanta oružanih snaga Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, Josipa Broza Tita, za izvanredne zasluge u narodnooslobodilačkoj borbi odlikovan je 1972. godine Drugi krajiški narodnooslobodilački partizanski odred »Mladen Stojanović« najvišim jugoslovenskim ratnim odlikovanjem ordenom NARODNOG HEROJA. (404,808)
To je 46 - orden narodnog heroja. Četrdeset i šesti je zajednički orden svih boraca Drugog krajiškog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda »Mladen Stojanović« i naroda Kozare. (404,808) To je prvi i jedini NOP odred u Jugoslaviji koji je dobio ovo najveće odlikovanje.